Kez-kelgen óner týyndysy ony qorshaǵan orta, áleýmettik jáne ekonomıkalyq sharttardan tys ómir súre almaıdy. Ómir aǵymymen bite qaınasqan óner ǵana tarıhpen ushtasatyny anyq. «Kıno da salt-dástúr men barlyq óner túriniń jınaqtalǵan, kóptegen ǵylymı zertteýler nátıjesinde paıda bolǵan tehnologııanyń ónimi» (Onaran, 1994:XI).

Ózge óner túrlerine qaraǵanda kıno ekonomıkamen, tehnologııamen, áleýmettik-qoǵamdyq qurylymmen tikeleı baılanysta. Paıda bolǵan kúnnen júz jyl ishinde ártúrli geografııalyq ortalar men adamdardy tabystyrǵan, fılm arhıvteri men qoǵamnyń fızýaldy este saqtaý jadyn qalyptastyrǵan, bolashaqtyń jobalarymen buqara halyqty tanystyrǵan óner salasy (Erkılıç, 2009:47). Demek árbir kınoprodıýser zaman aǵymyna saı beıimdele bilýi tıis. Sebebi prodıýser bilimdi basshy syndy kóregen, bilikti menedjer syndy  menedjmentti ıgergen, advokat syndy quqyqty, bank qyzmetkeri syndy fınanstyq menedjmetti, senarıst syndy senarıı qurylymyn, rejısser syndy rejısserdiń mindetterin biletin, akter sheberligi men operator syndy kadr qurylymynan saýaty bar, az da bolsa tehnıkanyń tilin túsinetin, al mańyzdysy fılmniń kórkemdik sapasy men qarajatyn qadaǵalaı alatyn  úlken talǵamǵa ıe tulǵa. Satylymda (prokat) eń kóp qarajat jınaǵan (Box offıce) «Tıtanık» (1997j) jáne «Avatar» (2009j) fılmderiniń prodıýseri Djon Landaýdyń pikirinshe: «Kınoóndirisindegi eń úlken másele – shyǵyndy qadaǵalaý. Óndiriste bárin júz paıyz kesip, senimdi túrde aıtý múmkin emes. Ár jańa fılm – jańa bıznes, bıznestiń tek bastamasy, ol – úlken másele» (Newsweek, N.Bajekal, 2016). Amerıka menedjment salasynyń maıtalmandarynyń biri Ihaka Adızesanyń pikirinshe joǵaryda atalǵan komponentterdi tolyq meńgergen basshyny kezdestirý tipti múmkin emes. Ondaı basshylardy tárbıeleý de qate uǵym. Amerıka menedjmentiniń osal tusy da osy deıdi ol. Adıseza basshyny bilimine qaraı tórt bopqa bólip qarastyrady:

• óndirýshi (P, producer);
• ákimshi (A, administrator);
• kásipker (E, entrepreneur);
• ıntegrator (I, Integrator).

Bastapqy sózderiniń qosyndysy PAEI abbrevıatýrasyn quraıdy. Avtor bul tórt komponentterdiń bir menedjerdiń boıynsha shoǵyrlanýy, PAEI bolýy múmkin emestigin tilge tıek etedi. Onyń paıymdaýynsha árbir bilikti basshy osy quramdas bólikterdiń tek bireýinde ǵana myqty, ıaǵnı Paei nemese pAei, paEi, paeI bolýy múmkin. Bul qalǵandaryn bilmeý nemese olarǵa tipti nazar aýdarmaý degenge saımaıdy. Salystyrmaly túrde bilim men biliktilikte tek bireýiniń ǵana tarazysy joǵary bolatyndyǵynyń kórsetkishi (I.Adızes, 2011:25-26). Bul akter – prodıýser, rejısser – prodıýser, senarıst – prodıýser, ánshi – prodıýser t.s.s. kınoprodıýserine aınalǵan adamdardyń alǵashqy mamandyqtarynyń sheberligi basymyraq bolatyndyǵynyń dáleli.

Fılosofııa ǵylymdarynyń doktory A.E.Zımbýlın «Jahandaný turǵysynan óner: etıkalyq aspektiler» maqalasynda: «Ónerge qatysy bar kez kelgen adam, ǵylym turǵysynan – paraqorlyqtan alys, bir-biriniń jáne óziniń aldynda shynaıy, prınıpshil bolýy tıis. Saıasat turǵysynan – tek óziniń otandastaryna ǵana emes, ózge de etnostardy da qurmetteýi tıis. Óziniń kórkemdik talǵamy men qaǵıdasy, ustanymyna saıası ádeptilikpen qaraýy kerek. Quqyq turǵysynan – kórkemdik jáne mádenı shyǵarmashyl jańalyqtarymen halyqty arandatyp, zańǵa qaıshy is-áreket jasamaýy tıis. Din turǵysynan – óziniń konfessıonaldyq jáne konfessıonaldyq emes qundylyqtaryn úndese de, ózgelerdikine úlken qurmetpen qaraýy tıis. Mine, tek osy kezde ǵana ónerdiń aınalasy bolashaqta qandy qaqtyǵystardan alystap, jaqsylyq, sulýlyq, ádilettilik, bostandyq, baqyt pen rýhanı shyndyqty izdeıtin adamdardyń arasyndaǵy baılanys kópirine aınalady» (Sbornık, 2016:19) deıdi. Árbir óner adamy, ásirese, prodıýserlerdiń mán beretin sharttarynyń biri. Prodıýser – mamandardy bir ortaǵa shoǵyrlandyrý arqyly ózine kerekti týyndyny jasaı biletin basshy. «Basshy  – qolastyndaǵy ózine baǵynyshty, belgilengen shekteýli sharttarda barlyq tapsyrmalardy oryndaıtyn  adamdardyń qyzmetin qadaǵalap, baǵyttap otyratyn adam» (Ýdalev F.E. 2013:142). Basshynyń eń basty mindeti qolastyndaǵy qyzmetkerlerdiń kúsh-jigerin alǵa qoıylǵan mindetterdi sheshýge jáne sol mindetterdi barynsha jaqsy atqarýǵa qabiletti uıym qurýǵa baǵyttaý bolyp tabylady. «Osnovy menedjmenta» kitábiniń avtorlarynyń paıymdaýynsha kez-kelgen basshy qyzmetkerlermen jumys barysynda tómendegi talaptarǵa saı bolýy tıis:

• qatal ári talapshyl;
• aınalysatyn isine degen joǵary jaýapkershilik pen adaldyq;
• adamdarmen qarym-qatynasta ádildik pen seriktesterine degen senimdilik;
• oıyn tujyrymdy ári jınaqtap jetkize bilý ári ózgelerdi sendire alý;
• qyzmetkerleriniń statýsy men qyzmet babyna qaramaı bárine birdeı qurmet kórsetý.

Basshynyń jeke qabiletteri:

• týyndaǵan máseleni sheshý bilý;
• maqsatqa jetý jolyndaǵy beriktik pen tabandylyq qasıetterin qyzmetkerlerine kórsete, tanyta bilý;
• óziniń jáne ózgeniń ýaqytyn únemdeı bilý;
• táýekelge bara bilý;
• kásipkerlik qabilet;
• joǵarǵy eńbekke qabilettilik;
• kásibı ıntýıııa;
• jeke is-áreketin qadaǵalaı bilý;
• uıymdastyrýshylyq qabilet;
• jigerlik pen eriktik.

Sonymen qatar basshynyń erekshe qasıetteriniń biri – qalypty jaǵdaıda (standarnaıa sıtýaııa) qalypsyz (nestandarnye) sheshimder qabyldaı bilýi. Ýaqtyly ári durys qabyldanǵan qalypsyz sheshimder maqsatqa jetý jolyndaǵy únemdilik pen tıimdilikti arttyrady.

Professor G.Ia.Goldshteınniń pikirinshe joǵarydaǵy aıtylǵandarǵa qosa basshy:

• kez kelgen máseleni tek óziniń uıymy qurǵysynan ǵana emes, álemdik deńgeıde saraptap, olardyń syrtqy ortadaǵy múmkindikteri men qoldanysyn zerdeleı bilýi tıis;
• uıym ishindegi jáne syrtyndaǵy jaı-ahýaldarǵa saqtyqpen qaraý;
• ózin jáne qyzmetkerlerdi yntalandyra bilý;
• qyzmettes bolýǵa qabilet pen yqylas tanytý;
• nátıjeni uǵyna bilý, josparlardy júıeli túrde josparlaý jáne oryndaý.

Sonymen qatar kez-kelgen basshynyń basqarý stıli bolady. Menedjmentte basqarýdyń úsh stıli bar. Olar:

• avtorıtarlyq
• ortaqtasý
• avtonomdy

Avtorıtarlyq stılde menedjer jeke dara sheshim qabyldap, tapsyrma beredi. Qyzmetkerler tek oryndaıdy.

Ortaqtasý stılinde menedjer sheshim qabyldaýda qyzmetkerlerdiń oıymen sanasady. Biraq oıyn jınaqtap, tujyrymdaı kele sońǵy sheshýshi sheshimdi ózi qabyldaıdy.

Avtonomdy stılde menedjer kóbine ekinshi rólde qalyp qoıady. Qyzmetkerler kópshilik daýyspen sheshimdi ózderi qabyldaıdy.

Atalǵan úsh stıldiń tek ortaqtasý ǵana prodıýserdiń jumysyna tán. Kınoprodıýser shyǵarmashyl ujymda qyzmet etetindikten, jumysy ózge óner salalarymen óte tyǵyz baılanysty bolǵandyqtan, I.Adızes aıtpaqshy barlyǵyn tolyqtaı bilý, meńgerý múmkin emes. Sondyqtan ol jasaqtaǵan (bilimi men tájirıbesine súıene) top múshelerimen aqyldasa kele, ózi durys sanaǵan sheshimdi qabyldaıdy.

Óndiris – bul jıyntyq resýrstarynyń quramy anyqtalyp, ónimge aınaldyrýǵa baǵyttalǵan, kapıtal men ınvestıııany kerek etetin kez-kelgen proess. Fılm óndirisinde ıdeıanyń paıda bolýynan onyń kórermenge jetýine deıingi arasyndaǵy ýaqytty, mádenıet (kapıtal. avt.esk.) pen ekonomıkanyń (ınvestıııa. avt.esk.) qundylyqtarynan tutasqan shynjyr retinde sýretteı alamyz (TÖRE, 2010:13). Fılm óndirisinde bul shynjyrdyń (ýaqyttyń) bes kezeńnen turatyndyǵyn aıta ketken Evrım Ozkan Tóre, sol kezeńderdegi prodıýserdiń mindetterin tómendegideı túsindiredi.
 
1. Qarjylandyrý kezeńi (Finans): Qarjylandyrý kezeńi jobany júzege asyrý úshin qanshalyqty qarajat jumsalatyndyǵyn anyqtap, sol qarajatty tabý maqsatynda «qarjylyq jospar» daıyndaýdan bastalady. Qarjylyq jospar jobanyń kúrdeliligine qaraı ártúrli bolady. Kommerııalyq fılm men avtorlyq fılmniń josparlarynyń modeli eki túrli. Budan bólek joba ortaq ónim bola ma, ıaǵnı ózge elderden prodıýserler kerek pe, joq pa? Fılmniń túsirilimi qansha  ýaqytqa sozylýy múmkin? syndy suraqtar bul kezeńniń mańyzdy suraqtarynyń biri. Jospar daıyndalyp bolǵannan keıin prodıýserdiń mindeti - kórsetilgen qarajatty jınaqtaý bolyp tabylady (mádenı uıymdarǵa jobany usyný, ózge de prodıýserlermen jolyǵý t.s.s.). Negizi fılmniń eń qıyn ári aýyr kezeńi osy qarjylandyrý kezeni bolyp eseptelinedi. Sebebi dál osy kezeńde jobany jınaqtalǵan qarajatqa baılanysty ıkemdeý bastalady (senarıdi qysqartý. avt.esk.). Eger jobaǵa bólingen ýaqyt shekteýli bolsa jáne jetpegen qarajatty jınaqtaý úshin qarjylandyrý kezeńine bólingen ýaqytty sozýǵa múmkindik bolmasa (prodıýserdiń jeke kapıtaly bolmaǵan jaǵdaıda. avt.esk.)  joba bastapqy túr-sıpatynan álde qalaı ózgerýi múmkin. (Keıbir jaǵdaılarda prodıýser óziniń jeke kapıtalyn qospaı-aq, jobaǵa kerekti qarajatty jekelegen uıymdardan jınaqtap fılmge prodıýserlik etýi múmkin. avt.esk.)

2. Daıyndyq kezeńiń (Pre-production) ekige bólip qarastyrýǵa bolady:

A. Joba tańdaý (jeke kapıtaly bar iri kınokompanııalar úshin. avt.esk.);

B. Jobany damytý.

A – Joba tańdaý: Prodıýserdiń qarjylandyrǵysy keletin jobany tańdaý proessi. Mundaıda prodıýser jeke óziniń maqsat-múddesine súıene kele tańdaý jasaıdy. Kommerııalyq tabysty álde avtorlyq týyndy ma? Joq álde bolashaǵynan zor úmit kúttiretin rejıssermen birneshe jobaǵa kelisim shartqa turyp baryp joba tańdaı ma? t.s.s. Tańdaý ózine kelip jetken senarıler arasynan da bolýy múmkin. Bolmasa óziniń oıynda júrgen oqıǵany bir senarıstke jazdyryp baryp jobany júzege asyrýy múmkin. Bul kezeńde prodıýser kınonaryǵynda buryn sońdy túsirilgen, túsirilip jatqan, túsirilgeli jatqan fılmderdi eskere kele tańdaý jasaýy tıis.

B – Jobany damytý: Tańdap alynǵan jobany (ol senarıı, álde tek sınopopsıs bolýy ábden múmkin) senarıst, rejısser, ıdeıa avtorymen (bolǵan jaǵdaıda. avt.esk.) birige otyryp taldaý. Eger de tarıhı joba bolsa prodıýser bul kezeńde senarıdi (sıponsıs) tarıhshylarǵa kórsetip, ózgerister men tolyqtyrýlar engizip, ózge de túsirilim tobynyń múshelerimen (bas operator, sýretshi t.s.s.) aqyldasa kele, ádebı senarıdiń sońǵy nusqasyn qabyldap alady. 

Sonymen qatar, osy kezeńde prodıýser túsirilim tobyn jasaqtaýdy tolyq aıaqtaıdy. Akterlerdi bekitedi jáne olardyń árbirimen kelisim shartqa otyrady (avt.esk.)

3. Túsirilim kezeńi (Production): Bul kezeńde prodıýser jumystyń belgilengen jospar men bıýdjetke saı atqarylyp(atqarylmaı) jatqandyǵyn qadaǵalap, túsirilgen materıaldardy kórip, óz pikiri men eskertpelerin rejısserge aıtyp otyrady. Sonymen qatar, bilikti prodıýser osy kezeńde bolashaqta daıyn ónimniń (fılm, serıal) jarnamasyn jasap, álemdik satylym(prokat) men telearnalarǵa shyǵaratyn stýdııamen kelisimshart jasasady. (Eger rejısser ónimniń satylymymen ózi aınalysatyn bolsa, joǵaryda atalǵan jumystardy atqarýǵa kirisedi. avt.esk.).

4. Óńdeý kezeńi (Post-production): Bul kezeńde prodıýser montajdalyp, dybystalyp, óńdelgen daıyn fılmdi qabyldap alady. Eger daıyn ónim prodıýserdiń kóńilinen shyqpasa rejısser fılmdi qaıta montajdap, qajet bolǵan jaǵdaıda (prodıýserdiń qalaýymen) keıbir epızodtardy qaıta túsirýi ábden múmkin. Sonymen qatar osy kezeńde prodıýser fılmniń alǵash jabyq kórsetilimin jasap, kórermenderdiń fılmdi qalaı qabyldaǵanyn, pikirleri men oılaryn bilýge tyrysady. Sonymen qatar, fılmniń treılerin shyǵarady.

5. Dıstrıbýııa kezeńi (Distribution): Bul kezeńde prodıýser fılmniń alǵashqy kórsetilimi qaı memlekette, qaı kúni, qaı jerde (meken) bolatyndyǵyna, qandaı festıvalderde qatysatyndyǵy, qandaı kınoteatrlar men telearnalarda kórsetiletindigi t.s.s. sheshimder qabyldap, ekinshi tarappen kelisimsharttar jasasady. Barlyq múmkindikterdi paıdalana otyryp fılmniń jarnamasyn jasaıdy.

Prodıýser tek bas menedjer ǵana emes, sonymen qatar, óndiris júıesi men naryq suranysyn zertteı biletin maman ıesi. Fılmniń  ıdeıasyn, senarıin, rejısserin, basty rólderdi somdaıtyn akterlerdi, bıýdjetti bekitetin prodıýser. T.Hadjıevtiń aıtýynsha prodıýserdiń  laýazymdyq  mindetteri tómendegilerden quralady:

• prodıýser kınojobanyń kórkemdik sapasy men ekonomıkalyq kórsetkishterine  birinshi  saraptap, baǵa  beredi;
• prodıýser kórermen talǵamy úshin áleýmettik zertteý men aýdıovızýaldyq naryqtyń suranysyn anyqtaıdy, aýdıtorııanyń taqyryptyq  jáne janrlyq  qajetterin zertteıdi;
• prodıýser fılmniń shyǵarmashylyq tujyrymyn, óndiristiń tıimdi praktıkasyn  jáne  satylymnyń (prokattyń) strategııasyn anyqtaıdy;
• prodıýser jobanyń oryndalý joldaryn izdeıdi, onyń ishinde fılmge bólinetin barlyq qarjyny qadaǵalaıdy;
• prodıýser avtorǵa senarıdi jazýdy tapsyrady nemese daıyn senarıdi satyp alady;
• prodıýser qoıýshy-rejısser,  operator, sýretshi, kompozıtor jáne t.b. óner ıeleri men atqarýshy prodıýser, býhgalter, basqa da admınıstraııalyq  topqa mamandardy  alady, fılmniń óndirisi men qarjysyna jaýap beredi;
• prodıýser fılm óndirisiniń kez-kelgen ýaqytynda ony satý úshin dıstrıbýtormen  kelisim-shartqa  turady. Keıde prodıýser ózi fılm prokatymen aınalysýy da múmkin;
• prodıýser ádebı jáne rejısserlik senarıı negizinde qoıylym jobasyn bekitedi;
• prodıýser jobany bilikti mamandarmen qamtamasyz etip, eńbektiń yńǵaıly da qaýipsiz jaǵdaıyn quraıdy;
• prodıýser barlyq shyǵarmashylyq jáne óndiristik máselelerdi sheshedi;
• prodıýser fılm óndirisi men prokat kezinde avtorlyq quqyqtyń oryndalýyn qamtamasyz etedi;
• prodıýser fılmdi oıdaǵydaı shyǵarý úshin bekitilgen qarajattan aspaı kınoóndiristi qalaı uıymdastyrý kerek jáne shyǵarmashylyq máselelerdi qalaı úılestirý kerek degen suraqtardy sheshýge qatysady.

Mine, osy máselelerdi álemdik kınoóndirisinde negizgi tulǵa bolǵan – prodıýser ǵana sheshe alady.

Prodıýser jumysynyń basqa qyzmet túrlerinen ereksheligi – munda shyǵarmashylyq ta, kásipkerlik te bir-birimen ushtasady. Sebebi, prodıýser kınonaryqtyń bolashaǵyn, kórermender suranysyn úzdiksiz zerttep otyratyn, óndiris salasyn jetik meńgergen, jasalǵan ónimnen tolyq paıda kóre biletin menedjer. Sondyqtan ol mindetti túrde taýardy (kıno, anımaııalyq fılmder, mýzykalyq joba t.s.s) naryqta qandaı baǵamen, kimge  satýy kerektigin  anyq bilýi jáne ony aldyn-ala josparlaýy tıis. Óz taýaryn satyp jáne odan belgili bir paıda túsirý jolynda prodıýser erkin naryqtyq ekonomıka jaǵdaıynda barlyq bızneste kezdesetindeı, ózgelermen ekonomıkalyq jarysqa, básekege túsedi. Jalpylaǵanda, prodıýser kez-kelgen tásildermen fılmdi aldyǵa jyljytý men onyń ekrandyq ómirin qamtamasyz etýi kerek. Ol óziniń bar qaırat-jigerin kózdegen nysanasyna jetý úshin jumsap qana qoımaı, táýekelge bara alatyn kásipker. Prodıýserdiń bilýge mindetti qaǵıdalarynyń tizimine mynalar da kiredi: montaj ónerin tanyp-bilý, belgili bir faktiler men tarıhı málimetterge tikeleı jaýap berý, qosalqy naryqty baǵalaı bilý.

Búginde kórermendi tańqaldyrý jáne kınoteatrlarǵa tartý úshin kınoóndirýshiler tehnıkanyń jańa úlgilerin, tehnologııanyń jetistikterin paıdalanýǵa asyq. «Tıtanık», «Avatar» fılmderi osynyń dáleli. Eki fılmde de halyq ekrannan kompıýterlik grafıka men vızýaldy múmkindikterden toǵysqan kınoóndirisindegi jańashyldyqty kórdi. Bul óz kezeginde fılmderdiń satylymdaǵy qarajatyna oń áserin tıgizbeı qoımady. «Box office Mojo» saıtynyń málimetine sáıkes «Tıtanık» fılminiń bıýdjeti 200 mln amerıkan dollaryn quraǵan, al satylymdaǵy (prokat) jınaǵan qarajaty (box office) 2.187 mlrd dollar bolǵan eken. «Avatar» fılminiń bıýdjeti 237 mln.dollar bolsa, jınaǵan qarajaty  2.788 mldr dollardy qurapty. Kınodaǵy tehnıkanyń róli jaıynda chehtiń kınotanýshysy Karel Teıge «Kınonyń estetıkasy jáne kınografııasy» maqalasynda jaqsy atap ótedi: «Kınonyń ónertapqyshtyq (ızobretatelnaıa) poetıkalyq áserliligi - árıne, onyń tehnıkalyq jetistiginen, foto óneri men proekııanyń jańashyldyqtarynan quralǵandyqtan (túrli tústi kıno, dybysty fılm), ony dáıeksiz estetıkalyq alyp-satarlyqtan tikeleı jańa estetıkalyq tanymǵa alyp keledi... Kınonyń ótkinshi ónerdikindeı (ıskýs­stva proshlogo) qıyn-qystaý kezeńderi men túrlenýi, damý labırıntteri joq. Onyń damý joly tehnıkanyń damyp, qaryshtaýymen tikeleı baılanysty» (K.Teıge, 2005:311).

R.Arnheım bolsa tehnologııanyń damýynyń ónerge emes, saýda-cattyqqa (kommerııa) bereri kóp bolatyndyǵyn 1930 jyldardyń ózinde-aq aıtyp ketken. Kınoóndirýshi – fılm – kórermen tizbegi jaıly oılarynda, prodıýserler men fılm satýshylarynyń qarjylyq qyzyǵýshylyǵynyń aldyńǵy satyda turatyndyǵyn, sondyqtan olar sensaııa jasaý arqyly halyqtan aqsha óndirý maqsatynda tehnologııanyń túbegeıli ózgeristerin asyǵa kútedi: «Árbir jańa sensaııa kınoteatrlardaǵy lyq toly zal. Kınoóndirýshilerdiń tehnıkanyń damýyna degen qyzyǵýshylyǵyn mine osymen túsindirýge bolady» (Arnheim, 2002:65).

Kınoóndirisiniń qarqyndy damýynyń nátıjesinde jyldan jylǵa kınoónimge degen talaptardyń ulǵaıyp, bólinetin  qarajat sanynyń da artqandyǵynan jalǵyz prodıýserge  birneshe toptan quralǵan kınomamandaryn basqarý qıynǵa túsedi. Sóıtip prodıýserlerdiń birneshe túri paıda bolady. «Úlken qarajatty iri jobalarda jalǵyz prodıýser barlyq mindetterdi atqarýda fızıkalyq turǵyda úlgermeıtin bolǵandyqtan, bir jobada naqty ózine júktelgen óndiriske jaýapty prodıýserlerdiń birneshe túri paıda boldy. Óndiristen bólek túsirilim alańynda qosymsha ispen aınalysatyn bolǵandyqtan bul prodıýserlerdiń túrin  «qosalqy prodıýserler» dep ataǵan jón», – deıdi «Osnovy prodıýserstvo» kitábiniń avtorlary. Qosalqy prodıýserler jobadaǵy negizgi mindetterdi atqaratyn adamdar. Avtorlar olardyń atqarýshy prodıýser, qurastyrýshy prodıýser,  seriktes  prodıýser, jaýapty prodıýser, kórkemdik prodıýserdi jatqyzady.

Atqarýshy (executive) prodıýser fılmniń kórkemdik ıdeıasy men qarajatyna jaýapty kompanııa atynan taǵaıyndalatyn, mekemeniń bilikti ári senimdi  adamy. Atqarýshy prodıýser fılmdegi bas prodıýserden keıingi tulǵa. Jobanyń aýqymdylyǵyna qaraı fılmdegi atqarýshy prodıýserdiń sany birnesheý bolýy múmkin. Mysalǵa Djeıms Kemeronnyń «Tıtanık» (1997j.) fılmindegi atqarýshy prodıýserleriniń sany altaý bolsa, «Avatar» (2009j.) fılminde bireý bolǵan.

Qurastyrýshy (creative) prodıýser dep kóbine iri kınokompanııalarǵa fılmniń senarıin nemese tyń ıdeıa usynatyn, senarıı (ıdeıa) qabyldanǵan jaǵdaıda ózine túsirilim tobyn jasaqtap, óndiristiń damýyna múmkindik jasap, qadaǵalaý júrgizetin adam.

Kómekshi (associate) prodıýser dep fılmde tek belgili bir alańda bas prodıýserge kómekshi bola alatyn tulǵany ataıdy. Mysalǵa bas prodıýserdiń zań salasynda bilimi jektiliksiz bolsa, ol osy salanyń ónerdegi mamanyna, ıaǵnı kómekshi prodıýserge júginedi. Kómekshi prodıýser óz kezeginde óndiris júıesin zańǵa saı oryndalýyn qaǵalaıdy. Osy syndy tájirıbeli senarıst nemese bilikti ekonomıst t.s.s. kómekshi prodıýser bola alady.

Jaýapty (line) prodıýser jobanyń eń mańyzdy nemese fılmniń álde bir sebeptermen túsirilmeı qalǵan bólimderine jaýap beretin adam. Keıde jaýapty prodıýser fılmniń tek qarajatyna jaýapty bolady. Fılmniń qarajaty az bolǵanda, múmkindiginshe qolda bardy jetkizý maqsatynda fılmniń qarjylyq shyǵynyn baqylaýdy osy prodıýser atqarady.

Kórkemdik (art) prodıýser  –  bul kóbine jobada keńesshi qyzmetin atqaratyn adam. Fılmniń tilin óte jaqsy meńgergen, keıbir jaǵdaılarda  jobanyń qoıýshy rejısserinen de tájirıbeli, prodıýserge de ózge de túsirilim tobynyń qyzmetkerlerine keńes bere alatyn jan. Kópshilik jaǵdaıda kórkemdik prodıýser senarıdiń sapasyna jaýapty bolady.

Kórkemdik prodıýserdiń kómegine kóbine tarıhı jobalarda jáne belgili bir mamandyq fılm túsirýge negiz bolǵanda qyzmet kórsetedi. Sonym qatar, bul tizimge VFX prodıýseri men Ortaq prodıýserin qosýǵa bolady.

VFX prodıýser nemese VFX sýpervaızer fılmniń fızýaldy effektilerin jasaıtyn adam. Negizgi jumysyn jobanyń óńdeý (post-production) kezeńinde atqarady. Biraq «Asymmetric VFX» vızýaldy effektiler stýdııasynyń dırektory Vıktor Lakısovtyń aıtýy boıynsha VFX  sýpervaızerdiń jumysy fılmniń daıyndyq kezeńinen bastalyp óńdeý kezeńinde aıaqtalady.  VFX prodıýseriniń tek fılmdi óńdeý kezinde iske kirisýi prodıýserler úshin álde qalaı qymbatqa jáne VFX sýpervaızeriniń jumysyn qıyndatatynyn «Rossııskıı kınorynok» saıtyna bergen suhbatynda aıtyp ótedi.

Ortaq prodıýser (Co-Producer): Fılm eki memlekettiń ortaq jobasy bolǵanynda, eki elden de jobaǵa qarajat jınaqtalǵanda ortaq prodıýser paıda bolady. Eger ortaq prodıýser basynan-aq jobaǵa ortaq bolsa  qarajattan bólek (eki jaqtyń kelisim shartyna baılanysty) fılmdegi basty rólderdiń birin sol memelekettiń akterleri somdaýyn talap etýi múmkin. Keıde qarajattyń jetkiliksizdiginen toqtap qalǵan jobaǵa qarajat qosqan adam da ortaq prodıýser atanady.

Jobanyń qıyndyǵyna qaraı fılmde árbir qosalqy prodıýserdiń sany ártúrli bolýy múmkin. Biraq, shetelde tájirıbe jınaqtaǵan kınorejısser Rashıd Nuǵmanovtyń aıtýy boıynsha, Amerıka prodıýserler gıldııasynyń bekitken zańyna sáıkes bir jobada bas prodıýsserlerdiń sany úshten aspaýy tıis.