Shveııa kınosynyń qalyptasý jyldary

Shveııa kınosyndaǵy alǵashqy sıýjetterdi túsirgen sheteldik kınooperatorlar boldy. Tek 1898 jyly ǵana shved operatory E.Florıan alǵashqy hronıkasyn túsirdi. 1907 jyly qurylǵan «Svenska bıý» fırmasy Shveııadaǵy endi qalyptasyp kele jatqan kıno óndirisin  bir júıege keltirýge múmkindik alady. 1909 jyldan fırmanyń  bas dırektory jáne jetekshi rejıssery bolyp K.Magnýs taǵaıyndalady. Bul jyldardaǵy ekranǵa shyqqan fılmderdiń basym kópshiligi ádebı shyǵarmadan ekrandalǵan fılmder («Vermlandy»-1909, «Svadba v Ýlfose»-1910, «Regına fon Emmerı»-1910, «Galoshı schastıa»-1912) boldy.  1911 jyly taǵy 4 kınofırma qurylady. Álem kınosynyń damýyna  yqpaly bolǵan ataqty «Shveııa kınosynyń  klassıkalyq mektebi» dál osy jyldary óris aldy. Bul mekteptiń álemdik deńgeıge jetýine sebepker bolǵan  rejısserlar V.Shestrıom, M.Stıller, Iý.Iensen óz fılmderi arqyly ekranǵa jańa keıipker ákeldi. 1917 jylǵa deıingi aralyqta bir ǵana V.Shestrıom 32 fılm túsiredi. Onyń 1916 jyly G.Ibsenniń ádebı shyǵarmasy jelisimen túsirilgen «Tere Vıgen» fılmi shyn máninde «shved kınosynyń klassıkalyq mektebiniń» negizi boldy. V.Shestrıom fılmderi arqyly ekranǵa sharýa, balyqshy, qarapaıym qala turǵyny  sııaqty kúndelikti aýyr turmystan ábden qajyǵan sharasyzdyqtyń  qyspaǵyndaǵy tosyn keıipkerler ekranǵa keldi. Áleýmettik teńsizdik, qoǵamdaǵy qaqtyǵystar jeke adam ómirine qalaı áser etetindigi asa tereń zertteldi. Bul jyldary Shveııa kınosyndaǵy ekranǵa shyqqan fılmderdiń basym kópshiligi ádebıetten, ásirese, skandınavııa neoromantık jazýshylarynyń shyǵarmalarynan ekrandalǵan fılmder (rejısser Vıktor Shestrıomnyń fılmderi: «Gornyı Eıvınd ı ego jena»-1917, «Devýshka s bolotnogo Hýtora»-1917, «Synovıa Ingmara»-1918, «Karın, doch Ingmara»-1919, «Voznıa»-1920) boldy.  Osy jyldary shyǵarmashylyq izdeniste bolǵan rejısser Morıa Stıllerdiń fılmderinde rıtmge, kadr kompozıııasynyń beınelik sheshimine basa kóńil bólinedi («Pesn o bagrovo-krasnom vetke»-1918, «Iýhan»-1920, «Dengı gospodına Arne»-1919).  Shveııa kınosynyń klassıkalyq mektebiniń aıasynda álem kınosyna L.Hanson, T.Hammaren, I.Ekman, I.Nılson, G.Garbo, K.Mýlander syndy ekran juldyzdary tanymal boldy. Shveııa kınosyndaǵy rejıssýra mektebiniń kórkemdik estetıka ereksheligi, ásirese, rejısser Iý.Brıýnıýstyń («Sıýnnove Sýlbaken»-1919, «Tora van Deken»-1919, «Sılnaıa volıa»-1923) fılmderinde tereń ashyldy. Tutas alǵanda 1914-1920 aralyǵy Shveııa kınosynyń tarıhynda órleý kezeńi retinde baǵalanyp «Altyn ǵasyr» dep aıdarlandy. Kınoǵa dybystyń kelýimen rejısser V.Shestremniń «Markýrella ız Vadchepınga» (1930) alǵashqy dybysty fılmi ekranǵa  shyǵady. Jalpy alǵanda, otyzynshy jyldar tusyndaǵy Shveııa kınosynyń kórkemdik deńgeıi óte tómen boldy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda  Shveııa kıno óndirisiniń qarqyny az da bolsa kóterile bastaıdy. Bul jyldary ekranǵa kóptep shyǵyp jatqan fılmderdiń basym kópshiligi, árıne, melodrama, jeńil sıýjettegi fılmder bolǵanymen de, solardyń arasynda qoǵamdyq ózgerister saldarynyń adam ómirine áseri taqyrybyndaǵy nemese antıfashıstik, partızan qozǵalysy taqyrybyndaǵy kúrdeli fılmder de shyǵaryla bastady: «Opasnye pýtı» (1941, rej.A.Henrıkson), «Pervaıa dıvızııa»(1941, rej.Ekman), «Vashe prevoshodıtelstvo» (1943, rej.Ekman), «Vozgorıtsıa plamıa»(1943, rej.G.Mýlander), «Jıvı opasno»(1944, rej.G.Mýlander). 1944 jyly ekranǵa shyqqan Shebergtyń «Travlıa» fılmine senarıı jazǵan Ingrma Bergman. Bul fılm  Shveııa ádebıeti men ónerinde oryn alǵan býrjýazııalyq ıdealdardyń  tujyrymdaryna qarsylyq bildirgen shyǵarmashylyq toptardyń jas ókilderi qozǵalysymen kelgen «fıýrtıotalızm» aǵymynyń manıfesi retinde baǵalandy. «Fıýrtıotalızm» aǵymynyń kórkemdik-ıdeıalyq prınıpteri I.Bergmannyń  shyǵarmashylyǵynyń birinshi kezeńinde mańyzdy oryn aldy («Krızıs»-1946, «Dojd nad nasheı lıýbovıý»-1946, «Korabl ıdet v Indııý»-1947, «Mýzyka v temnote»-1948, «Jajda»-1949 t.b). 40-jyldar tusyndaǵy komedııalyq fılmder deńgeıi asa joǵary bola qoımady degenmen de, olardyń ishinde satıralyq fars janrynda birqatar úzdik týyndylar paıda boldy («Akter»-1943, «Dengı»1945, «Vozdýshnyı sharık»-1946, «Soldat Bom»-1948). Bul atalyp otyrǵan fılmderdegi bas rolderdi somdaǵan akter  N.Poppe  óziniń ekrandyq keıipkerleri arqyly Ch.Chaplınniń ekranǵa ákelgen máńgilik «kishkentaı adam» beınesin jalǵastyrýshysy boldy.

 

Ingmar Bergman shyǵarmashylyǵy

Ingmar Bergman (14.07.1918) shyǵarmashylyq jolyn teatr rejıssery retinde bastaıdy. Ý.Shekspırdyń, G.Ibsenniń A.Strınbergtyń, A.Chehovtyń shyǵarmalary boıynsha  sahna qoıylymdaryn  júzege asyrdy. Kıno salasynda 1944 jyldan. Osy jyly I.Bergmannyń  senarııi boıynsha alǵashqy  fılm («Travlıa», rej.A.Sheberg)  ekranǵa shyqty. Fılmniń basty taqyryby – antıfashızm. Kınorejısser retinde I.Bergman alǵashqy kórkem fılmin («Krızıs») 1946 jyly ekranǵa shyǵardy. Elýinshi jyldarǵa deıingi aralyqta ekranǵa shyqqan I.Bergmannyń fılmderiniń basym kópshiligi ádebı shyǵarmalar jelisinde túsirilgen fılmder boldy («Dojd nad nasheı lıýbovıý»-1946, O.Brotenniń shyǵarmasy boıynsha; «Korabl ıdet v Indııý»-1947, M.Sederıelm shyǵarmasynyń jelisimen; «Portovyı gorod»-1948, O.Lensberg shyǵarmasy jelisimen). Osy atalyp otyrǵan jáne taǵy basqa da fılmderdegi kóteriletin basty taqyryp – qoǵamdaǵy áleýmettik teńsizdik qurbandary bolǵan – jalǵyzbasty adamdar, olardyń az da bolsa baqytty ómirge degen talpynysy. Elýinshi jyldar tusyndaǵy I.Bergmannyń  shyǵarmashylyǵy jańa satyǵa kóterildi dep aıtýǵa ábden bolady. Budan bylaıǵy fılmderiniń barlyǵyna derlik senarııdi I.Bergman bir ózi jazatyn boldy. Fılmderiniń basym kópshiliginde kóteriletin taqyryptar - ómir máni degen uǵymnyń fılosofııalyq  negizi, qudaıshylyq, dinge sený men dindi moıyndamaýdyń qarama-qaıshylyq qaqtyǵysy. Asa  shıryqtyrylǵan konflıkt jelisi taqyrypty psıhologııalyq  sebep turǵysynan tereńdetýge múmkindik beredi. Bas keıipkerleriniń júrek túkpirindegi alasapyrandy ashyp kórsetýde  tabıǵat kórinisterin salystyrmaly túrde jıi paıdalanady («Letnıaıa ıgra»-1951; «Leto s Monıkoı»-1952; «Vecher shýtov»-1953). 1955 jyly ekranǵa shyqqan «Ýlybkı letneı nochı» fılminde sýretteý tiliniń taǵy bir jańa formasyn paıdalanady, mysaly,  adamdar arasyndaǵy qarym-qatynastyń aıaq asty ózgerýi múmkin jaǵdaılardy komedııa túrinde berýge tyrysady. Rejısserdyń «Sedmaıa pechat» (1957, «Kann» festıvaliniń júldesi) fılminde óris alatyn ortaǵasyrlyq oqıǵa tóńireginde bas keıipkerlerdiń (ryar jáne ólim arasyndaǵy qaqtyǵys) arasyndaǵy qaqtyǵys salystyrmaly-shartty túrde beriledi. 1957 jyly ekranǵa shyqqan I.Bergmannyń «Zemlıanıchnaıa polıana» fılmindegi sıýjettik taralym adam ómiriniń artta qalǵan ótkelderine «sapar shegý» formasynda sıpattalady: qart professor ómiriniń sońǵy sátterinde ótken ómirin saralap, balalyq shaǵyn, jastyq ómirin eske túsirý barysynda qanshama ýaqyty mánsiz ǵumyrmen ótkendigin baıqaıdy. Ý.Isaksonnyń «Dobrye dostoınye» romanynyń jelisimen túsirilgen «Ý ıstokov jıznı» (1958, «Kann» festıvaliniń júldesi) fılminde ómir degen túsinik qanshalyqty qaıshylyqtarǵa toly bolsa da, eń qundy qazyna retinde sıpattalady, al, áıel – sol ómirdiń bastaýy. I.Bergmannyń fılmderindegi rýhanı qundylyqtar fılosofııasyn kórermenge tasymaldaýshy keıipkerler keıpinde kóp jaǵdaıda dala kezip ashyq aspan astynda oıyn qoıatyn akterlar, ırk mamandary, fokýsnıkter bolady. Olar býrjýa ókilderimen, polıııa ókilderimen  konflıktke túsedi («Lıo»-1958).  Jan qınalysynyń qursaýyndaǵy keıipkerlerdi aldyńǵy planǵa shyǵarǵan  rejısserdyń «Istochnık» (1960) fılmi halyq aýyz ádebıetiniń jelisimen túsirildi jáne ol  Amerıka kınoakademııasynyń «Oskar» júldesin ıelendi. Alpysynshy jyldar tusynda ekranǵa kelgen fılmderinde rejısser keıipkerdiń óz ishindegi tartys sıpatyn asa shıryqtyra túsedi. Endigi jerdegi keıipkerleri qorshaǵan ortadaǵy  qatygezdik saldrynyn  múldem tunyshyǵyp qalǵandaı áserde bolady. Rejısserdyń «Kak v zerkale» (1961), «Prıchastıe» (nemese «Zımnıı svet») – 1963, «Molchanıe» (1963, «Oskar» júldesi) fılmderi taqyryptyq jaqyndyq turǵysynan alǵanda trılogııa úndestiginde túsirilgen shyǵarmalar bolyp esepteledi. Bul atalyp otyrǵan fılmderdegi keıipkerlerdiń barlyǵyna ortaq sıpat – olar ómirdiń qıyndyǵyn, onyń kúrdeliliginen qınalǵandyqtan esterinen aýysady nemese ómirmen qoshtasady. 1966 jyly ekranǵa shyqqan rejısserdyń «Persona» fılmi de osy taqyryp tóńireginde. Mundaǵy keıipker jalǵyzdyqtan ábden qaljyraǵan baqytsyz jan. Bergmannyń fılmderinde keıipkerler ómir súretin orta shyndyq ómir men sanasy aýrý adamnyń (esýas) adamnyń oıyndaǵy nátıje bolyp tabylatyn shartty orta (hımera) arasyndaǵy sıpattan paıda bolǵan jańa orta («Chas volka»-1968).

Alpysynshy jyldarda kıno salasyna jańa kózqarastaǵy  jas rejısserlar kele bastaıdy. Olardyń shyǵarmashylyqtarymen "shved kınosynyń jańa tolqyny" paıda bolady.  Kórkem kınonyń sýretteý tásilderine derekti kıno tásilderin (reportaj, tabıǵı ortadaǵy kórinister) engizý arqyly ómir qaıshylyqtarynyń ay shyndyǵyn aıqyn kórsetýge tyrysqan bul rejısserlardyń fılmderi  sýbektıvti-psıhologııalyq janrdy qalyptastyrǵan aldyńǵy býyn rejısserlardyń (ásirese, I.Bergmannyń) shyǵarmashylyq baǵytyna degen  ózindik qarsylyqtary edi. Kóp jaǵdaıda "jańa shved kınosynyń" fılmderi suryqsyz taqyryp taıazdyǵyna urynyp qalyp jatty. Degenmen de, jańa kezeńdegi shved kınosynyń kórnekti degen ókilderi de (Vıderberg, I. Donner, V. Sheman)  ózderiniń jańa baǵyttaǵy izdenisterimen tanyldy. Mysaly,  I.Donner "Lıýbıt" (1964) atty fılminde Bergman fılmderinde qalyptasqan mahabbatqa degen jekkórinish sezimine jalǵyzdyqtan adamdy qutqaratyn osy mahabbat sezimi ıdeıasyn qarsy qoıady. Rejısser V. Sheman áleýmettik ómir kórinisin adam tabıǵatynyń bıologııalyq bastamasy tereńdiginen izdeıdi ("Moıa sestra, moıa lıýbov" (1966); "Ia lıýbopytna: jeltyı" jáne "Ia lıýbopytna: sınıı"; "Prıgorshnı lıýbvı" (1974), "Lınýs" (1979).  B.Vıderberg fılmderinde bastapqy kezde kórinis alǵan shaǵyn kólemdegi áleýmettik máseleler (Detskaıa kolıaska" (1962), "Prıvet, Roland!" (1966)), birte-birte qoǵamdyq kólemdi saıası-áleýmettik problemalarǵa ulasady ("Adalen 31", "Djo Hıll").

Jetpisinshi jyldar tusynda shved kınosyna áıel-rejısserlardyń bir toby ózindik qoltańbalarymen keledi: S. Osten, G. Lındblým, I. Helner. Bergman fılmderinde akterlyq ónerlerimen erekshelengen birneshe aktrısalar da rejıssýrada óz kúshterin synap kóredi: I. Týlın ("Raskolotoe nebo"), L. Ýlmann ("Ispovedalnye besedy").