Gúljan NAÝRYZBEKOVA

 T.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA professory, kınotanýshy

---

Jetpisinshi jyldardyń sońy sekseninshi jyldar basynda qazaq kınorejıssýrasynda daǵdarys kezeńi týdy.  Bul kezeńde qazaq kınosynyń ulttyq mektebin qalaǵan birqatar qaıratkerler ózderiniń sońǵy fılmderin túsirip úlgerip, dúnıeden ótip ketip jatty. Shaken Aımanov 1970 jyly «Atamannyń aqyry» fılmin túsirip, sol jyldyń  jeltoqsan aıynda qaıtys bolady. Májıt Begalın 1975 jyly   «Otqa oranǵan Oral» fılmin túsirip, 1978-jyly dúnıeden ótti. Abdolla Qarsaqbaevtyń sońǵy fılmi «Balalyq shaqtyń kermek dámi» 1983 jyly ekranǵa shyǵady, rejısser osy jyldyń  jazynda qaıtys bolady. Sultan Hodjıkovtyń sońǵy fılmi «Kúsh atasyn tanymas» 1985 jyly ekranǵa shyǵady, arada úsh jyl salyp, rejısser bul dúnıeden ótedi. Shárip Beısembevtyń  aqyrǵy fılmi «Nesibeli» 1986 jyly jaryq kóredi, rejısser 1989 jyly dúnıe salady. Mine, jetpisinshi-sekseninshi jyldar tusynda shyǵarmashylyq múmkinshilikteri  naǵyz dáýirlep turǵan shaqtarynda qazaq kınosynyń alyptary  birinen soń biri ómirden ketip jatty. Eń ókinishitisi, olardyń ornyn toltyrar, dástúrli ulttyq rejıssýra mektebin jalǵastyrar shákirtteri sanaýly ǵana edi. Osy kezeńdegi rejıssýrada paıda bolǵan daǵdarys ekrandyq shyǵarmalardyń sany men sapasyna tikeleı áser etti.

Sekseninshi jyldar tusynda toqyraý kezeńindegi daǵdarystan shyǵýdyń joldary qarastyryla bastaıdy. Tuıyqtan shyǵýdyń birden-bir amaly ádebı shyǵarmaǵa bet burý dep tanyldy. Teatr jáne televızııa salasynda qyzmet istep júrgen rejısserlar kınoǵa shaqyryla bastaıdy. Osy kezeń kınotýyndylarynyń negizgi baǵyt-baǵdaryn aıqyndaǵan rejısserlar qatarynda Vıktor Pýsýrmanov, Amangeldi Tájibaev, Ázirbaıjan Mámbetov, Dámir Manabaev, Bolat Shárip, Bolat Omarov, Amanajol Aıtýarovtyń esimderin ataýǵa bolady. Sekseninshi jyldar kınoshyǵarmalarynda negizgi ekpin  qazaq ádebıetiniń klassıkalyq týyndylaryn ekrandaý, onyń ishinde, ásirese, tarıhı taqyryptardy meńgerý bolsa (Á.Mámbetov, A.Tájibaev fılmderinde), al, buǵan deıin  tamasha dástúrge aınalyp úlgergen qazaq balalar kınosyna ertegi janry qosylady (V.Pýsýrmanov fılmderi).  Fılosofııalyq tolǵaýlar jáne jańa zaman keıipkeriniń kúrdeli beınesi kıno tiliniń sýretteý ádisterinde tosyn jańa qyrymen erekshelendi (Amanjol Aıtýarovtyń jáne Bolat Omarov fılmderinde).

Sekseninshi jyldar tusynda «Qazaqfılm» kınostýdııasyna basqa stýdııalardan  shaqyrylǵan rejısserlar da sátti shyqqan týyndylarymen ulttyq kınomyz tarıhyna eleýli úles qosady. B.Mansýrovtyń («Qulager»-1987, «Sultan Beıbarys»-1989) jáne B.Shamshıevtyń («Mergender»-1985) fılmderi  osynyń dáleli. Osy jyldary ekranǵa shyqqan tarıhı taqyryptaǵy fılmderdi óz ishinde birneshe tarmaqtarǵa jikteýge múmkinshilik týdy.

Revolıýııa jáne azamat soǵysy taqyrybyndaǵy tarıhı fılmder

Atalyp otyrǵan kezeńde qazaq kınosynda tabysty dep tabylǵan shyǵarmalar asa kóp bolǵan joq. Az da bolsa,  bir top rejısserlar sekseninshi jyldar kınosynda  ózderiniń sátti týyndylary arqyly ulttyq kıno ónerin  osy kezeńdegi quldyraýda bolǵan asa qıyn jaǵdaıynan alyp shyqty deýge bolady. Bir erekshelik, osy kezeń kınosynda eńbek etken rejısserlardyń aldyna qoıǵan maqsattary, sony dúnıeleri arqyly jurtty dúr silkindirý emes, kerisinshe, shamalary kelgenshe, kınoshyǵarmaǵa ulttyq tanym belgilerin meılinshe tereńirek engizý jáne sol arqyly dástúr jalǵastyǵyn qamtamasyz etý edi. Sondaı rejısserlardyń qatarynda Amangeldi Tájibaevtyń esimin ataýǵa bolady.

Rejısser óziniń kınodaǵy shyǵarmashylyq jolynyń qalaı bastalǵandyǵy týraly bylaı dep eske alady: «Men «Qazaqfılm» kınostýdııasyna 1974 jyly  Qaraǵandy teledıdarynda  bas rejısser bolyp júrgen jerimnen shaqyryldym. Bul kıno salasyna jańa kadrlar kerek dep jatqan kez bolatyn. Sol ýaqytta  «Lenınshil jas» gazetine meniń bir portretim shyqty, jazǵan Aqseleý Seıdimbek bolatyn. «Ári teatr artısi, ári jýrnalıst, ári  teledıdardyń 1-kategorııaly rejıssery...» dep, maqtaýymdy ábden asyrsa kerek, sodan «myna jigittiń qolynan birdeńe keledi eken» dep oılaǵan shyǵar sol kezdegi  kıno basshylary. Kelgen boıda túsirgen  alǵashqy jumysym- «Rıadom s toboı» atty televızııalyq fılm boldy».  («Jas alash» gazeti, 2000j 18 naýryz).

1977 jyly «Kazahfılm» kınostýdııasynda júzege asyrylǵan «Nan men tuz» kınoalmanahynda alǵashqy  debıýtin bastaǵan A.Tájibaevtyń túsirgen ekinshi fılmi 1978 jyly Beıimbet Maılınniń áńgimesi jelisimen ekranǵa shyqqan 4 bólimdi «Ohrana bastyǵy» fılmi boldy. Bul kezde ol Moskvada eki jyldyq rejısser-senarıster kýrsynda oqyp júrgen bolatyn. «Ohrana bastyǵy» fılmi onyń dıplomdyq jumysy edi. Fılmniń qalaı ekranǵa shyqqany jaıly rejısser bylaı dep eske alady: «Bul fılm biraz qýlyqpen túsirildi. Ol ýaqyt -ıdeıalogııalyq qysymnyń dáýirlep turǵan tusy edi. Sondyqtan negizgi oıdy ashyq aıtpaı, shama kelgenshe búrkemeleý qajet boldy. «Ohrana bastyǵy» kórkemsýretti fılmine B.Maılınniń «Ohrana bastyǵy», «Qurymbaıdyń jigitshiligi» áńgimeleriniń tek basty jelisi ǵana alynǵan, sıýjettik taralymdardaǵy keıbir epızodtar túsirý barysynda qosymsha retinde tolyqtyrylyp otyrdy. Fılmge senarııdi Qalıhan Ysqaq jazady. Operatory Ábiltaı Kasteev.  Rejısser túsirý tobynyń óte uıymshyl bolǵandyǵyn aıta kele, ásirese, operatordyń óz isine tııanaqtylyǵyna qosa, keıbir tustarda rejısserǵa oryndy keńes berip otyratyndyǵyn aıtady: «Operatorymyz Ábiltaı Kasteev az sóılegenimen, keıbir tustarda «bylaı istesek qaıtedi?», - dep óte taýyp ketetin edi. Mysaly,  basty keıipkerdiń biri Omardy qabyrǵaǵa ilgen shynjyrǵa baılap qoıatyn epızod... Moınyn qasıyn deıdi, qoly jetpeıdi. Sodan shynjyrdy shegesimen julyp alyp, qasyp, «Omar!» degende shoshyp ketip, qaıtadan keri suǵyp qoıady. Osy - Ábiltaı marqumnyń qosqan epızody edi. Negizi, mundaı nárseler kóp boldy. Fılmge aıtys elementterin de kirgizdik».

Shyn máninde de, fılmniń basty taqyryby Keńes úkimetiniń ornaǵan bastapqy jyldarynan alynǵanmen, negizgi oı  jańa úkimet ıdeologııasyn nasıhattaýdan múldem aýlaq, jeke keıipker minezindegi erekshelikti tabý áldeqaıda basymyraq oryn alǵan. Bul maqsatty  birneshe  qosalqy epızodtarmen búrkemeleýge tyrysqandyqtan da, fılm komedııalyq sıpatta  tartymdy  bolyp shyǵyp,  kórermen  tarapynan  óte jyly qabyldandy.

Amangeldi Tájibaevtyń 1981 jyly ekranǵa shyqqan «Aqyrǵy amanat» fılmi  1926 jyldyń oqıǵasyn baıandaıdy.

Jıyrmasynshy-otyzynshy jyldar tusy - qazaq eliniń tarıhynda taǵy bir ótpeli kezeń boldy. Kúshtep ujymdastyrý saldarynan eki topqa jarylǵan eldiń arasynda  bitpeıtin or ornaǵandaı kezeńde, aq-qarasyn ajyratpaı, ońdy-soldy qyspaqqa  alynǵan ortan qoldy sál aýqatty adamdardyń  kópshiligi  jazyqsyz jalaly bolýdan qashyp, «arǵy betke» aýyp ketip jatty.

«Aqyrǵy amanat» fılminiń keıipkeri  Orazmergen keshegi jaýjúrek qazaq batyrlarynyń  sońǵy tuıaǵy, biraq ol osy tusta «bandy» qataryna iligip qaldy. Baı, shonjar atanǵan Dosmuhamed te taǵdyrdyń tálkegimen qýǵyndalyp barady. Áıtpese, ekeýi de minez erekshelikterine, is-áreketterine  oraı baǵalaǵanda, el namysyn qorǵaı alatyn azamattar edi. Jańa úkimet saıasatyn júzege asyrýshy  qyzyl ásker komandıri (rolde - Á.Boranbaev) halyq ókili retinde qabyldanyp otyr. Tájirıbesizdiginen bolar, basynda qamaýǵa alynǵan  «halyq jaýynan» aıaq asty aırylyp qalǵan ol  ary shaýyp, beri shaýyp túk tyndyra almaıdy. Rejısser tarapynan astarly oı taǵy da jasyryn túrde janamalap qana kórsetiledi. Bir qaraǵanda, jańa úkimet saıasaty qoldaý kórgendeı, qyzyl ásker komandıri jaǵymdy keıipker qataryna jatqyzylady, alaıda, tereńirek úńilsek,  ár epızodta jańa saıasatqa degen ájýa kúlki syr berip qalady. Basty rolderdi somdaǵan akterlar T.Jamanqulov, K.Qojabekov, J.Qudaıbergenov, Q.Jákibaev, A. Boranbaev.

1982 jyly ekranǵa shyqqan rejısser Qanymbek Qasymbekovtyń «Qyzyl otaý»  fılmi azamat soǵysy jáne jańa úkimet saıasaty taqyrybyn jalǵastyrady. Jıyrmasynshy jyldar tusyndaǵy Qazaqstandaǵy óte qaterli saıası jaǵdaı bolshevıkter tarapynan eńbekshi buqara men aýyl turǵyndaryn óz jaǵyna tartý jumystaryn kúsheıtýge májbúr etedi. Mine, osyndaı jaǵdaıda Qazaqstannyń túkpir-túkpirine jańa úkimet  saıasatyn nasıhattaýshy  qyzyl otaý músheleri joryqqa attanady. Jańa úkimettiń jergilikti ókilderi aýyl adamdarynyń «kózin ashyp», bolshevıkter úkimeti týraly nasıhat júrgizedi. Lekııalar oqylady, saýatsyzdyqpen kúres bastalady. Osy oqıǵalar «Qyzyl otaý»  fılminiń mazmunyna negizgi arqaý bolyp otyr.

Uly Otan soǵysy taqyrybyndaǵy tarıhı fılmder

Sekseninshi jyldar kınosynda qamtylǵan tarıhı taqyryptardyń taǵy bir tarmaǵy - Uly Otan soǵysy taqyryby. Osy taqyrypta túsirilgen rejısser Amangeldi Tájibaevtyń  «Uzaq qus joly» fılmi ekranǵa 1983 jyly shyǵady. Fılmge senarıı jazǵandar – B.Ǵabıtov-Jansúgirov, S.Bodrov. Operatory – Ánýar Daýylbaev.

Fılm negizine  1944 jylǵy oqıǵa qamtylǵan. Soǵys aıaqtalýǵa jaqyn. Nemis áskerleri sheginis joldarynda talaı qalalardy, selolardy órtep ketip jatyr. Sondaı azaptyń astynan shyqqan alystaǵy Ýkraına selolaryna  dostyq kómek retinde Qazaqstannan mal aıdalyp aparylǵan.  Mine, osy bir tarıhta bolǵan shyn oqıǵa negizgi sıýjettik tarmaqty quraıdy.  Fılmge senarııdiń jazylýynyń óz tarıhy bar. Bul jóninde fılm rejıssery Amangeldi Tájibaev bylaı dep eske túsiredi: «Tıtrda senarıı avtorlary Bolat Ǵabıtov jáne Sergeı Bodrov dep jazylǵanymen de, shyn mánisinde, senarııdiń basym bóligin  jazǵan Oljas Súleımenov edi. Bul ózi shynaıy  oqıǵaǵa negizdelgen dúnıe. Áýelde «Pravda»gazetine: «1944 jyly 5 adam Qazaqstannan Ýkraınaǵa 12000 bas sıyr aıdap apardy» degen maqala shyǵady. Sol boıynsha senarıı jazylyp, ony Moskva bekitedi. Túsirý jumystaryna kirispes buryn men onyń jóndeıtin jerleri bar ekendigin aıttym. Mysaly, «Alpamys bolsa da, 12000 sıyrdy 5 adam túgili 500 adam apara almaıdy. Sıyrdy úsh jarym myń km-ge emes, 30 kılometrge aıdap kórshi, ne bolar ekensiń! It-qus bar, jem-shóbi bar, ol degen ońaı sharýa emes, eshkim senbeıdi, bosqa kúlki bolamyz»- deımin ǵoı baıaǵy. Sodan sıyrlardyń qalaı aıdalǵandyǵy jónindegi qujattardy izdestirdik. Sóıtsek, mal aıdaıtyn 647 adamdy Qostanaıda eki aı boıy arnaıy oqytypty...» («Jas alash» gazeti, №34, 2000j, 18 naýryz).

Osyndaı derektermen qarýlanǵan  bolashaq fılmniń  avtorlary senarııdi qaıta qaraýǵa májbúr bolady.  Túsirý barysynda jazylǵan senarıı varıantyna kóp ózgerister engiziledi. Sonyń biri, Málik beınesi boldy. Bastapqyda epızodtyq rol bolyp qarastyrylǵan Málik fılmdi túsirý barysynda birte-birte  bas keıipkerge aınalady. Rejısserdyń aıtýynsha Oljas Súleımenov senarııdi óńdeý barysynda asa belsendilik kórsetken. Keıbir keıipkerlerdiń harakterlik sıpatynyń birtindep kúrdelenýinde  fılm avtorlarynyń aldyna qoıǵan maqsattary sheshýshi rol atqarady. Fılmdegi keıipkerlik sıpat máneri jaıynda rejısser Amangeldi Tájibaev bylaı deıdi: «Keýdesin ambrazýraǵa tosyp jasaǵan batyrlyqtyń toqsan toǵyzyn kórdik qoı, óıtip eshkimdi tań qaldyra almaısyń. Sondyqtan Oljas Súleımenovpen kelise otyryp, biz «harakterge baraıyq» dep uıǵardyq. Solardyń bári qarapaıym qazaq, árqaısysynyń óz minezi, maqsat-múddesi bar. Mysaly, ózim oınaǵan  Turash...Bul da bir beıne: «elim, jerim» dep julqynyp turǵan adam, biraq, sózge bar da, qolynan keleri joq, mal da aıdaı almaıdy, soǵysqa baraıyn dese, kózi kórmeıdi, aıaǵy da toban-aıaq...Áıteýir, jalp etip, bárinen qulap júrgen bireý. Sol sııaqty, Meıirman oınaǵan Málik...Kóp balaly adam, óz qulyǵy ózinde. Sıyrlardyń ishinde jalǵyz qashary bar. Aýyldan shyqqanda sony satyp, bala-shaǵaǵa kıim, kelinshegine altyn syrǵa ákelem dep ketti, jol boıy basqada sharýasy joq , sol qasharyn baǵyp barady. Ash balalardy kórdi de, aqyrynda jeke malyn solarǵa óz qolymen berip ketti».

Fılmniń oqıǵasynyń órbitilýi barysynda keıipkerler talaı synaqtan ótedi,  árkimniń boıyndaǵy erekshelikteri birese daralanyp, birese kómeskilenip, asa kúrdeli óńdeýden ótedi. Sonysymen de bul týyndy qyzyqty bolyp otyr.

Basty rolderdi somdaǵan akterler: J.Qudaıbergenov, M.Núrekeev, A.Tájibaev, J.Kerımtaeva, P.Soldatov, S.Qýanyshbaev, D.Medetbaev t.b.

«Uzaq qus joly» fılmi  1984 jyly Kıev qalasynda (Ýkraına) ótken XVII – Búkilodaqtyq kınofestıvalda qazylar alqasynyń arnaıy júldesin jáne  «Baýyrlas elderdiń dostyǵy taqyrybyn shynaıy meńgergeni úshin» Ýkraına Jazýshylar Odaǵynyń júldesin ıelenedi.

Sekseninshi jyldar tusyndaǵy  Uly Otan soǵysy taqyrybynda túsirilgen «Mergender» (1985, rej.B.Shamshıev) fılmi  qazaqtyń batyr qyzy Álııa Moldaǵulovanyń ómirinen alynǵan oqıǵa jelisine negizdeledi. Álııa Moldaǵulovanyń rolin qyrǵyz aktrısasy Aıturǵan Temırova somdaıdy. Batyr qyzdyń maıdandas qurbylarynyń rolderine Marına Iakovleva, Vera Glagoleva syndy  kópshilik kórermenge tanymal  reseılik aktrısalar  shaqyrylǵan. «Mergender» fılmi 1986 jyly Almatyda ótken  XIX –Búkilodaqtyq kınofestıvalda soǵys taqyrybyndaǵy eń úzdik patrıottyq fılm nomınaııasy boıynsha júldeni ıelenedi.

Soǵys taqyrybynyń  janamalaı qamtylýynyń úzdik mysaly retinde Ermek Shynarbaevtyń «Qaryndasym Lıýsıa» (1985)  fılmin ataýǵa bolady. Estelik formasynda túsirilgen bul fılmniń atmosferasy bas keıipkerlerdiń shynaıy sezimderi arqyly meılinshe tereń ashylǵan. Oqıǵa soǵystyń  sońǵy jyldarynda shalǵaı jatqan qazaq aýylynda ótedi.  Soǵysta kúıeýi sheıit bolǵan orys áıeli Klava (O.Ostroýmova) 12 jasar qyzy Lıýsıamen jáne qazaq áıeli Aıgúl (Q.Adambaeva) jeti jasar ulymen bári bir úıde turyp jatyr... Osy ortada jas balanyń qalyptasý kezeńi  kúrdeli joldardan ótedi. Aınaladaǵy qorshaǵan orta tárbıesi, adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas mádenıeti-bári-bári balanyń balǵyn sanasyna jattalyp qalady. Arada kóp jyl ótip, eseıgen shaǵynda ol sol kúnderdiń kórinisin qaz qalpynda kóz aldynan tizbektep ótkizip jatyr.

Sekseninshi jyldardaǵy Uly Otan soǵysy taqyrybynda túsirilgen Leıla Aranyshevanyń  «Troınoı pryjok pantery» (1986) fılmi  soǵys jyldaryndaǵy Qazaqstan terrıtorııasy arqyly ótýge tıis  nemis dıversanttarynyń tobyn  ustaýǵa baǵyttalǵan shaǵyn otrıad ómirinen alynǵan oqıǵany órbitedi.  Qupııa tapsyrmamen Tokıoǵa bet alǵan nemis samolety Harvınge jeter aldynda janarmaı toltyrýǵa Qazaqstan jerine aıaldamaqshy. Osy oraıda dıversanttardy qolǵa túsirý úshin  azyn-aýlaq adamnan quralǵan shaǵyn otrıad joryqqa shyǵady. Otrıad músheleriniń kópshiligi tájirıbesiz, soǵys jaǵdaıyna ıkemdelmegen. Nebir shym-shytyryq qıyn jaǵdaılardan qol astyndaǵy jaýyngerlerin asa jaýapkershilikpen olardyń komandırleri (A.Abdrahmanov) alyp shyǵady.