Adam emoııasynyń, demek, tulǵanyń ishki seziminiń syrtqy pishindelýiniń túrleri kóp. Máselen, beıneleý ónerinde sýret, portret, músin arqyly, al teatr men kınoda ym men ısharat, pantomıma nemese maska arqyly iske asady. Bulardyń ishindegi eń mańyzdysy – ym-ısharat. Sebebi,  ym-ısharat adamnyń verbaldy emes baılanys áreketi, ıaǵnı, deneniń, dene bólikteriniń nemese deneniń maǵynaly turaqty qalpy arqyly adamnyń ishki jan dúnıesiniń, onyń oıy (tilekteri) men emoııalarynyń naqty kórsetkishi bolyp tabylady.

Akter oıynyndaǵy ym-ısharat jaıynda aıtar bolsaq, plastıka júıesine jatatyn ym men ıshara ekran keıipkeriniń kórkem beınesi arqyly kórermenge áser etetin birden-bir element bolyp tabylady. Sahnadaǵy akter men kórermenderden bólip turatyn qashyqtyq akterge ym-ısharatty kúsheıtýge májbúrleıdi, ıaǵnı, ym-ısharat kórermenge kórinip turýy tıis. Sondaı-aq, mundaı kúsheıtýler kezinde akterlerdiń ym-ısharaty shynaıylyqtan múlde alshaqtap ketpeýi tıis. Bul jerdegi ym-ısharat sahnadaǵy áńgimelesýshi men kórermenderge deıingi eki baǵytta iske asady.

Desek te, sahnadaǵy jáne ómirdegi ym-ısharatty baǵdarlaý túrli sebepter men jaǵdaılardyń saldarynan júrgiziledi. Bul jaıly K.S.Stanıslavskıı [1, 38 b.] artıst tehnıkasy jaıly jazbasynda bylaı jazady: «Ártistiń tehnıkasy – sanaly. Tehnıka ishki jáne syrtqy, ıaǵnı, rýhanı jáne fızıkalyq bolady. Ishki tehnıka áserlenýdiń shyǵarmashylyq úderisiniń órshýine baǵyttalsa, syrtqy tehnıka daýyspen, dybys yrǵaǵymen, ymmen jáne artısttiń búkil dene músheleriniń kómegi arqyly áserlenýdi shynaıy, ári ádemi kórsete bilýine baǵyttalǵan. Ádemi plastıka úılesimdi jáne baısaldy áserlenýdiń nátıjesi bolýy kerek».

Kıno akterge, rejısserge, sýretshige, kompozıtorǵa, t.b. kınony jasaıtyn mamandardyń bárine ózindik talaptaryn engizdi. Kıno úshin teatr ózindik múmkindikterge jetýdiń, óz tilin óńdeýdiń, derbes ónerge aınalý jolyndaǵy uly mektep boldy. Kınematografııanyń alǵash paıda bolǵan dybyssyz kezeńinde ekran óneri de asyra siltep keń shalqyǵan, silkingen ısharatty talap etedi dep sanalǵan. Keıin ekrandaǵy akterlik ısharat keıipkerdiń júris-turysy, onyń minezi men áleýmettik túr ereksheligine sáıkes kelýi qajet ekendigi anyqtaldy.

Kınodaǵy iri plan bet-beıneniń baıqaýsyz qımyldarynyń kórermenge kórnekti kórinýine jáne kınoakterdiń teatr sahnasynda qoldanatyn ym-ısharattarynan arylýyna múmkindik berdi. Sebebi, kınokamera adamnyń betine jaqyndap, usaq mımıkalyq óńderdi anyq kórsete alady. Kórermen akter-keıipkerdiń kez kelgen jeriniń úlkeıtilgen nusqasyn kóredi. Franýz synshysy Vaısfeld I.V. aıtpaqshy: [2, 169 b.] «Akter – úlken zaldaǵy kishkentaı bas, kınoakter – kishkentaı zaldaǵy úlken bas». Teatr – tek únsizdikpen beıneleıtin nárseni, dybyssyz ekran – adam beınesiniń sheksiz túrliligimen toltyrady. Dybyssyz kınoda ym-ısharanyń qoldanylýy únsiz sózdiń ornyn basty. Dybysty kınoda ym-ıshara sózdi tolyqtyrdy, shyraıyn keltirip, keıde ornyn basty.

Jaryq, rakýrs, plan iriligi arqyly operator bet-beıne qozǵalysynyń kórinip turýyna ǵana áser etip qoımaı, róldiń obrazdyq mániniń naqty berilýin qadaǵalaıdy. Zamanaýı jáne keń formatty fılmderde akter tek iri plandar arqyly ǵana kórsetilmeıdi. Eger ómirde ym-ıshara adamnyń shynaıy ishki seziminiń syrtqy kórinisi bolsa, ekran men sahnada sanaly túrde jáne akterdiń talantyna, óz keıipkerin sezine bilýine, onyń kásibı sheberligine baılanysty oryndalady.

Ym-ısharat adam tanymynyń quraly retinde ónerdiń keıbir túrlerinde keńinen qoldanyldy. Máselen, ádebıette ym men ıshara oqıǵany plastıkalyq sýretteýdiń kórkemdik quraly bolsa, teatrda ym men ısharat joǵaryda aıtyp ótkenimdeı eki baǵytta damıdy: sahna ústindegi áńgimelesýshi men kórermender arasynda. Akterdiń ym-ısharasy estetıkalyq mánge ıe. Sebebi, akterdiń ishki tehnıkasy shyǵarmashylyq tolqýǵa baǵyttalsa, syrtqy tehnıkasy – daýystyń, ekpinniń, mımıkanyń jáne ym, ısharattyń kómegimen tolqynysty shynaıy, ádemi jetkize bilýi. Ym-ısharat ereje boıynsha sózdi emes, sezimdi jetkizedi. Al, kınoda akterlik ıshara ekran keıipkeriniń logıkasy men minez erekshelikterine sáıkes kelýi kerek.

Sondaı-aq, ym-ısharat óner zertteýshileri men qaıratkerleriniń de qyzyǵýshylyǵyn týdyrdy. Iý.G. ıvıan [3, 34 b.] túrli ónerdegi ym men ısharat teorııasynda jańa «karpalıstıka» atty termın engizip, adamdyń qatynas kezindegi dene qımyldarynyń jıyntyǵyna «kınesıka» degen ataý berdi. Ekeýi de uqsas materıalda jumys isteıdi, biraq kınesıka – shynaıy ómirdegi ym-ısharat qımyldaryna, al karpalıstıka – ónerde oınalatyn ym-ısharanyń róline asa nazar aýdarady. Ekeýin de paralıngvıstıka ǵylymynan bólek qarastyrylatyn, ónerden ózge, psıhologııa, fılosofııa ǵylymdarynyń bir bóligi retinde keńinen zerttelýde.

Al, kınematografııa ǵylymynda túrli ym men ısharanyń orny men mańyzyn túsiný úshin tıpologııalyq túrlerge bólý yńǵaıly. Mysal retinde aıtatyn bolsaq, ym men ıshara tańbasyz (yrǵaqty, emoııalyq) jáne tańbaly (beıneleý) bolyp bólinedi. Yrǵaqty ısharat ekpinmen, sóz qarqyny, artıkýlıaııa jyldamdyǵyna qatysty. Al, emoııalyq ısharattyń kómegimen kólemdi mánerlilik, leksıkalyq aqparattyń beıneliligi kórinedi. Ym men qımyl sóılegen sózdiń emoııasyn kórsetip, ásirese óner týyndysyn qabyldaýǵa áser etedi. Beıneleý ısharatynda shynaıy prototıp bolady, ol ym-ısharanyń ereksheligin jetkizýge tyrysady.

Adamnyń emoııalyq jaǵdaıyn ym-ısharat arqyly berý kezinde adamnyń bet bólikterin iske qosylady. Ol keıbir kezderi qaspen kórinedi. Kóbinese qaspen birge kóńil-kúıdi berý úshin bettiń basqa da bólikteri qatysady. Qastyń qozǵalysy ártúrli. Olar tómen túsip, qozǵalyp, kóterile alady. Qastar birdeı nemese bólek, oınaqylana tez jáne aqyryn túıile alady. Osyǵan baılanysty qastyń bólek qozǵalysy zatty nemese adamdy ymdap kórsete alady. Ashýdyń, qaýiptiń, jıirkenishtiń áserine qastar qozǵalyp, mańdaıda kóldeneń ájim paıda bolady.

Teatrda jáne kınoda akter nemese grımdeýshi qastyń formasyn syzady. Ol keıipker mineziniń keıbir naqty kelbetin kórsetedi. Mysaly, qalyń, qara qas minezdiń qattylyǵyn berse, jińishke, joǵary doǵadaǵy qas aqkóńil, tańdanysty kelbettiń beınesi.

Keıipker beınesin jasaýda basty mán berýshi – kóz. Kóz – adamnyń ishki jaǵdaıyn kólemdi jáne tolyqtaı áserli kúshpen bere alady. Keıipkerdiń oıy men sezimin bere otyryp, kóz áleýmettik tıpti jáne minezdi jasaýda mańyzdy element bolyp tabylady.

Kóz máneriniń túrleri sheksiz. Kóz qysý – qabaq qozǵalysymen belgi berý, ıaǵnı, «aıtyp qoıma», «aýzyńnan shyǵyp ketpesin» degendi bildiredi. Ádette bul belgini sybaılastar, jaqyn adamdar, belgili bir ortaq jaǵdaıdy túsinetinder qoldanady. Kóz qysý túrli aqparattar berýi múmkin. Ol qatynastyń qatysýshylary qandaı maǵyna bekitetinine baılanysty. Nemese «kózin adyraıtý» jáne «tesilip qaraý» sekildi kózben beriletin emoııalar ashý, yzany kórsetedi.

Shyndyqty eriksiz kórsetý – tańdaný bolyp tabylady. Ol kózde tek kóz emes, qas ta, aýyz da qatysady. Tańdaný kezinde kóz dóńgelenip jáne qozǵalyssyz qalady, qas kóteriledi de jarty sheńber formasyna keledi, aýyz jartylaı ashylady.

Akterdiń kózi – mımıkanyń beıneleý quraldarynyń ortalyǵy ǵana. Kózdiń mánerliligin sózsiz oǵan qosa salýǵa bolmaıdy, ol qastyń, qabaqtyń jáne murynnyń qozǵalýymen baılanysty. K.Stanıslavskıı akterdiń ymdap jetkize bilý qasıetin erekshe baǵalaǵan. Máselen, muryn bulshyqetteri ádette az qozǵalady, biraq aınaladaǵy keshende qozǵalysty bulshyqet, olar da jaqtyrtpaý, jek kórý, jıirkený sekildi kelbettegi naqty beınelerdi beredi.

Psıhologııalyq tujyrymdarǵa súıensek, emoııany shynaıy kórsetetin eń basty adam múshesi – aýyz. Eger aýyz tańdanýdy, jıirkenishti, qaıǵyrýdy nemese qýanyshty kórsetetin bolsa, adamnyń bet-beınesi sáıkesinshe pishindi qabyldaıdy. Psıhologtardyń túsindirýinshe, aýyz bulshyqetteriniń jónsiz rettelýi kóz bulshyqetteriniń rettelýine qaraǵanda mańyzdy jáne jetilgen.

Synǵa alynǵan belgili bir adamnyń minezine sáıkes emoııalyq jaǵdaıda aýyz ártúrli bolyp ashylýy múmkin jáne qorqynysh, shekten tys tańdaný, masattaný da ártúrli berilýi múmkin. Sol sııaqty qatty qysylǵan erinder – órkókirektikti, tuıyqtyqty, birbetkeılikti, qatigezdikti kórsete alady.

Sezimdi kórsetýde jáne ony sózben jeteleý kezinde bolatyn kóptegen kúlkiniń, kekesin, kúlimsireýdiń kóptegen túrleri bar. Mysaly, erindi tyjyryna qısaıtý – kelispeýshilik mımıkasyn, bireýdi nemese bireýdiń áreketin kemitken qatynasty bildiredi.

Shynynda da, árbir áreket ózinshe erekshe. Árekettiń emoıonaldy boıaýy mımıkada aıqyn ashylady: adamnyń betinde qýanysh pen qaıǵynyń, abdyraý men tańdanystyń, qumarlyq nemese jıirkenishtiń belgileri ońaı kórinedi. Sonymen qatar, kelbettiń sol kórinýi belgili bir mátinniń jalǵasy bola alady. Bul akterdiń ekrandaǵy mánerliliginiń ereksheligin zertteýden bilemiz. Keńinen tanylǵan «Kýleshov effektisinde» XX ǵasyrdaǵy tanymal akter I.Mozjýhınniń bir ǵana beıtarap planyn túrli maǵynaly kadrlermen almastyrý arqyly birde ashtyq, birde jıirkenish, birde eljiregen beınelerdi kórsetken Kýleshov, montaj arqyly kórermenderdi akter «oıynyna» tánti etti.

Ekrandaǵy áreketti durys túsiný úshin kórermen qatynastyq kodtardyń jıyntyǵyn meńgerýi kerek. Keıde ol beısanaly túrde iske asyp jatady. Ómirlik tájirıbe jınaý, elestetý, adam sezimin qabyldaı bilý, ym-ısharattardyń almasýy ekrannan kelip jatqan aqparattardy túsinýdi qamtamasyz etedi.

Kórermen óz tájirıbesinde tikeleı anyqtaı almaıtyn dene qımyly arqyly iske asatyn nemese mádenı ym-ısharattar bolady. Kınematografııanyń keńinen taralǵan tıpologııasy da osynyń negizinde jasalǵan: akter boljammen, kútilgen ısharamen oınasa – onda ol kommerııalyq kınematograf (Gollıvýd, Bollıvýd t.b.), al eger akter kórermenge belgisiz boljamsyz, kezdeısoq ısharatpen oınasa – ol avargardttyq nemese avtorlyq kıno (sıýrrealızm, táýelsiz kıno, neorealızm, «jańa tolqyn»).

Krakaýerdiń «Fılm tabıǵaty» («Theory of Film. The Redemption of Physical Reality», 1960) [4, 45 b.] eńbeginde kadrdaǵy akterler bylaı jikteledi: Múlde oınamaıtyn – akter emes, biraq kadrda shynaıy oınaıtyn akter – kásibı akter emes. Akter emesterdi áleýmettik baǵyttaǵy fılmderde sol jaǵdaıǵa tóselgen shynaıylyǵy men syrtqy túriniń tıptiligi úshin tańdaıdy.

Gollıvýdtyq «juldyz» – bir amplýadan shyqqan, sony shynaıy beıneleıtin akter. Bul amplýa akterdiń naǵyz minezine sáıkes kelýi múmkin, biraq, kásibı emes aktermen salystyrǵanda gollıvýdtyq akter jeke sezimi men minez qulqyn shynaıy beınelep bere alady. Kásibı akter – kez kelgen amplýalarda túrli keıipke ene alatyn akter.

Fılmniń janrlyq tabıǵatyna erekshe nazar aýdara otyryp, dramaǵa ustamdy, maǵynaly, beıneli ym-ısharat, mımıka tán ekenin baıqaýǵa bolady. Al, komedııa janryna býffonada, kloýnada, eksentrıka tán, kópqyrly, dınamıkalyq, kólemdi emoııalar men sezimder shoǵyry jınalǵan. Ary qaraı ym-ısharatty basqa rakýrsta, mysaly keıipker beınesiniń qurylýy jaǵynan, jynystyq, jastyq, áleýmettik, psıhologııalyq minezdemelerine saı ajyratýǵa bolady. Keıipkerlerdi áıelder jáne erler dep bólip qarastyra otyryp áıelderge sezimniń náziktigi, qozǵalystardyń ıkemdiligi basym ekenin, al erlerde áreket pen onyń oryndalýy naqty kórinetinin baıqaımyz.

Atalmysh maqalamyzdy túıindeı kele, ym-ıshara – keıipkerdi jasaý kezinde mańyzdy ról oınaıtyn akterdiń sanasy men erkine baılanysty dene qımyldary degen tujyrymǵa keldik. Ym-ısharat qosymsha verbaldy aqparat bere alatyny úshin mańyzdy. Sondaı-aq onyń paıda bolýyna túrli syrtqy jáne ishki jaǵdaılar, ıaǵnı, sán úlgisi, emoııalyq aqparattar jáne t.b. áser etedi. Adam denesi ózine baǵynyshty, al dene músheleri derbes (ony bólek iri planmen kórsetýge bolady). Kıno – dene qımyly arqyly kórinetin, sanaly, beısanalyq jan qozǵalystaryn beıneleıtin birden bir qural.