Fılmniń túsirilý barysy
Elzat Eskendir, rejısser: Oralhan Bókeıdiń «Óliara» shyǵarmasyn mektepte júrgen kezimde oqyp, sodan áser qalyp qoıdy. Shyǵarma óz aldyna bólek kórkem dúnıe. Mende «Oralhandy túsiremin» - degen oı bolǵan joq. Osy taqyrypta fılm túsirýime túrtki boldy desem bolady. Óz oıymdy jetkizýde shyǵarmaǵa arqa súıedim. Meniń maqsatym adamdardy oılandyrý, kishkentaı bolsa da ar – uıatyn túrtý, oıatý boldy. Negizi, bul fılm osydan eki jyl buryn túsirilip, daıyn bolǵan bolatyn. Alaıda, kórermenderge jáne kınofestıvalderge osy jyly ǵana jol tartyp otyr. Óıtkeni, biz fılmniń festıvalge qatysý jolyn uzaq kúttik. Men avtor retinde jumysymnyń birden joǵarǵy klastaǵy festıvalderge qatysqanyn qaladym. Sol sebepti, birneshe festıvalderden kelgen shaqyrtýlardan bas tartýyma týra keldi. Esh jerde kórsetilmegen fılmim Býsan kınofestıvaliniń talabyna saı kelip, qatysýǵa múmkindik aldy. Ózimiz kútkendeı nátıjesinde júldeli oraldyq.
Senarıı jazýǵa jeti aı ýaqyt ketti. Óıtkeni, men árbir mızansenany, tipti operatorlyq jumystyń ózin senarııde jiti jazylýyn qadaǵaladym. Ómirjan ekeýmizdiń birlesýimizben senarıı jazylyp bitken soń, on kún ishinde túsirý jumystaryn bitirdik. Eki aıda tehnıkalyq óńdeýdi aıaqtadyq. Dybysqa mazmundyq jaǵynan qatty basymdyq bergen joqpyz. Shýyldardyń (shým) ómirdegideı shynaıy shyqqanyn qaladyq.
Ómirjan Ábdihalyquly, senarıı avtory: «Óliara» kınodaǵy jazǵan alǵashqy eńbegim. Osyǵan deıin de Elzat ekeýmiz kıno, ádebıet týraly oılarymyzdy ortaǵa salyp júretinbiz. Fılmniń qalaı bolý kerektigi jaıynda onyń aıtqan oıy men meniń pikirim bir jerden shyqqan soń, osyndaı týyndy dúnıege keldi. Bul kınodaǵy alǵashqy qadamym bolǵanmen de, meni únemi kıno jáne ádebıettiń máseleleri tolǵandyrady. Meniń oıymsha, qazaqstandyq kınony syrtqy jáne ishki mazmunǵa qurylǵan kıno dep ekige bólip qarastyrsaq bolady. Syrtqy mazmunǵa qurylǵan kınoǵa prokatqa shyǵarý joldaryn aldyńǵy orynǵa qoıatyn, bir rettik emoııany oıatyp, odan keıin umytylyp ketetin fılmder qataryn jatqyzsaq bolady. Al, ishki mazmunǵa qurylǵan fılmder sizdiń janyńyzǵa tastalǵan dán sııaqty. Dánniń ónip, óskeni sekildi adamǵa oı tastap, uǵynǵan nársesimen kózqarasyn deńgeıleıdi. Siz qaı jaǵynan qaraısyz, qaı qyrynan baǵamdaısyz - ózińiz bilesiz. Osy turǵydan, kórermenderde de másele bar. Fılmdi kóre alý degenniń ózi úlken mádenıet. Kórermen oılanýǵa erinedi. Eýropalyq elderde Garsııa aıtqan «ıdeıany búrkeý» degen uǵym bar. Postkeńestik elderde kerisinshe bárin ashyq túrde aıtqandy qalaıdy. Bizdiń kórermender osyǵan úırengen. Qarapaıym tilmen aıtqanda, halyqty «shaınap bergendi juta salýǵa» daǵdylandyrǵan. Bul bizdiń ádebıette te úlken másele bolyp tur.
Akterlik quram
Elzat Eskendir, rejısser: Akterlardy irikteý kezinde eresek keıipkerlerdi tańdaý qıyndyq týdyrǵan joq. Baıan Qajynábıevany teatrda qyzmet etip júrgen aktrısa retinde burynnan tanıtynmyn. Birinshi bolyp rólge sol bekitildi. Birneshe akterdyń ishinen Dýlyǵa Aqmoldaǵa toqtaldym. Eń qıyny bala róline adam tabý boldy. Túsirilimge qolaıly jer aralap, natýra izdep júrgen kezimizde Raıymbek aýdanynda 8-synypta oqıtyn Maqsat Ábdirahmandy tańdadyq.
Dáýren Darııabek, prodıýser: «Adamnyń kózinen júrek izdeımin, júreginen kóz izdeımin» - dep rejısser Satybaldy Narymbetov aǵamyz aıtpaqshy, Maqsattyń kózi unaǵan bolý kerek. Onyń kóziniń tuńǵıyqtyǵy, jalpy faktýrasy osy rólge kelip turǵan soń, tańdaý osy balaǵa tústi.
Maqsat Ábdirahman, akter: Kınoǵa túsý men oılaǵandaı ońaı sharýa emes eken. Kınoǵa túspes buryn «Akter bolý ońaı ǵoı, oınaı salasyń» - dep oılaýshy edim. Boıyńnan óner shyǵarý qıyn nárse eken. Maǵan róldi alyp shyǵý óte qıyn boldy.
Dýlyǵa Aqmolda, akter: Óz basym fılmdi bastan-aıaq birinshi ret kórdim. Kórermen retinde pikirim «Óliara» degen atynyń ózi oılandyrarlyq eken. Tórt keıipkerdiń de jan-dúnıesi óliara kezeńinde júr. Ózim oınaǵan elektrık jigittiń áıeli aýrý, bala-shaǵasy qaraýsyz. Nápsiniń sońynda kári baqtashynyń jas áıelin aınalshyqtap júrgen ol - óliara shaqta. Fılm túsirilý kezinde júktelgen mindetterimdi tolyq oryndadym desem de, senarıı boıynsha ekiushty qaldyrýǵa tıisti bolǵan tustardyń mánin endi túsinip jatyrmyn. Rejısser aıtyp ótkendeı, qysqametrli fılmniń qudireti de sol, kórermenge qupııa tastap otyrý kerek. Ári qaraı, kórermen óz baǵamymen túsinip alady. Meniń keıipkerim búldirip te, búldirmeı de ketýi múmkin. Meniń úıden ashýly shyǵýym, esikti qatty jabýym óz oıyn iske asyra almaı ketken adamnyń áreketine uqsaıdy. Sondaı oıda otyrǵanda, bala esikti ashyp qalady. Alaıda, áıel edenge tógilgen sútti tazalap otyr. Buǵan qarasań kerisinshe ekeýiniń arasynda oıǵa alǵan nárse bolǵan sııaqty. Mine, rejısser men senarıı avtorynyń sheberligi, kórermendi oılanýǵa ıtermeıleıdi.
Elzatpen jumys istegen on kún ishinde burynnan bilis adamdarsha bir-birimizdi túsinise aldyq. Jetispeı jatqan tustarymdy ol, kelispeı jatqan jerlerim bolsa men oıymdy aıtyp, top bolyp barlyǵymyz jaqsy qarym-qatynasta jumys istedik. Ózińmen pikirles, oıy shamalas adamdarmen jumys isteýdiń ózi kásibı óner týdyrýda úlken mańyzǵa ıe.
Baıan Qajynábıeva, aktrısa: «Áıeli kúıeýine opasyzdyq jasady ma, joq pa?» - degen suraq kórermender tarapynan kóp qoıyldy dep jatyr ǵoı. Men de túsirilim kezinde bul suraqty qoıǵan bolatynmyn, biraq rejısser oǵan jaýap bergen joq. Degenmen, meniń oıymsha, másele ol oıdy iske asyrý, asyrmaýda emes. Áıel báribir oıynda satqyndyqqa baryp otyr. Bul jerde óziniń arynyń aldyndaǵy, jarynyń aldyndaǵy adaldyǵy mańyzdy.
Qoıýshy-sýretshiniń fılmdegi eńbegi
Aıdar Álimbaev, qoıýshy sýretshi: Bul meniń kınodaǵy debıýttik jumysym bolyp tabylady. Osy fılmde jumys isteý arqyly túsingenim, uly orys sýretshisi aıtqandaı, «sen ónerde árqashan shákirt bolyp qala beredi ekensin». Qansha jerden myqty sarapshy bolǵanyńmen, istegen eńbegińniń toqsan paıyzy qate bolyp shyǵady. Bul degenińiz, qatelik jasaǵan saıyn, shyńdala túsesiń degen sóz. Ár kartınada bilimińnen góri nıýanstar kóp bolady. Jasaǵan nárseleriń jańalyq ashýy da múmkin. Maǵan sımvoldarmen jumys istegen unaıdy. Mysaly, shal men elektrıktiń sóılesken sáttegi, artqy planda turǵan qaraqshyny (chýchelo) alyp qarastyraıyq. Meniń fýnkııam qorqytý maqsatynda nemese kompozıııa zańdylyǵy retinde bos jerdi dekoroııamen toltyrý emes, men ony qara daqtyń sımvoly etip aldym. Bul sımvol dıalog arasyndaǵy jaǵymsyzdyqty týdyryp turdy. Taǵy bir kadr, áıel bulaqtan sý alyp kele jatqanda bos turǵan elektr baǵandarynyń janynan ótedi. Demek, jaryqtyń ázir kelmeıtinginin belgisi.
Áıeldiń aınadaǵy kórinisinde balta, jańqa, samaýryn – jylýlyǵy joq, salqyn ómirdi bildirse, bir jaǵy eski turmysty sıpattaıdy: Sen ómir súrý úshin aǵashty kesýiń kerek, samaýryndy qaınatýyń kerek. Qalǵandary operator men rejıserdiń qoıǵany boldy. Keıbir nárseler kenetten týyp qalýy múmkin. Degenmen, kóp jaǵdaıda kadrda detaldardy oınata alý operatordyń jumysy. Rejısser ekeýi bárin oryn-ornyna qoıyp shyǵady. Sebebi, kınoda sýretshi tehnıkalyq sátterdi sheshe almaıdy. Ol tek atmosfera týdyrýǵa tyrysady. Kınony vızýal dep qabyldaımyn. Kóresiń, barlyq nárse túsinikti. Sózdiń de qajeti joq. Myna kartına da sol sózdi qajet etpeıdi. Bul degenimiz, keıipkerlerdiń kózqarasyn, búkil kadrdy túgelimen jáne detaldi túrde ustaı alý.
Fılmniń taǵdyry prodıýserdiń qolynda nemese otandyq qysqametrli fılmderge qoldaý kórsetýdiń mańyzy
Dáýren Darııabek, prodıýser: Prodıýserdiń negizgi jumysy fılm túsirilip bitkennen keıin bastalady. Onyń mindeti tek aqsha esepteý, aınaldyrý emes. Bizdiń ustanymymyz ózimizdi festıvalderde dáleldep baryp, kórermenge kórsetý boldy. Eger fılmdi birden jalpy aýdıtorııaǵa kórsetip tastaǵan bolsaq, taǵdyry kesilgen bolar edi. Al, kınofestıvalderge qatysý úshin shet eldermen baılanys jaqsy bolý kerek. Bul turǵydan bizge Dárııa Azımova men Germanııada qazaqstandyq úlken jobalarmen jumys istep júrgen Anna Vılgelmı kómektesti. Fılmdi KANN kınofestıvalinde konkýrs kezinde árkimderge taratý arqyly Býsanǵa jetkizdik. Kórdińizder me? Bul - Qazaqstanda prodıýserlik mekteptiń áli tolyq qalyptaspaǵandyǵyn kórsetedi. Men jeke, jumysyn jańa bastaǵan prodıýser retinde shet eldik festıvalderge jiberýge jalǵyz ózimniń shamam kelmes edi. Baılanystardy neǵurlym kóbeıtken saıyn, soǵurlym otandyq ónimderdiń festıvalderge qatysý kórsetkishi artar edi.
Elzat Eskendir, rejısser: Men kórermenderge festıval arqyly jol tapqym keledi. Eger, men fılmimdi ınternet jelisine salyp, basqalaı joldar arqyly taratyp jiberer bolsam, ol meniń ózimniń eńbegimdi, ıntelektýaldyq qýatymdy syılamaǵandyǵym bolar edi. Kez kelgen avtorlyq-ıntelektýaldyq fılm jolyn festıvalderden bastaý kerek. Fılm qandaı da bir festıvalden júlde alyp jatsa, halyq arasynda qyzyǵýshylyq paıda bolady. Kórýge talpynady. Sol úshin, festıvalge jáne kórermenge arnalyp túsirilgen fılm degen uǵymnan arylýlaryńyzdy suraımyn. «Festıval talap etken dúnıelerdi túsiremin dep, qazaqty jupyny kúıde kórsetesińder» degen adasqaq pikirmen, avtorlyq-ıntelektýaldyq kınoǵa teris baǵa berip jatady. Másele fılmniń kórkemdik qýatynda. Sol turǵydan oı salatyn dúnıe retinde qaralýy kerek.
Jalpy, Qazaqstanda qysqametrli fılmderdiń taǵdyry qıyn. Otandyq qysqametrli fılmderdi elemeıdi. Ózderińiz bilesizder, qysqametrli fılmder televedenıege, prokatqa shyǵarylmaıdy. Tek, kınofestıvalderge qatysý arqyly jetistikke jete alady. Biraq, Eýropada qysqametrli fılmderdi prokatqa shyǵarý bar. Kınonyń formatyna saı 1,5 saǵatqa birneshe fılmderdi jınaqtap kórsetýge bolady. Televedenıede bulaı kórsetilmeý úlken qatelik. Bizde talantty jas rejısserlar, stýdentter óte kóp. Solarǵa qoldaý kórsetilýi kerek. Ol degen – múmkindik. Kıno tarıhynda qysqametrli fılmmen úlken óner jasaı alǵan rejısserlar bar.
Dýlyǵa Aqmolda akter: Jyl saıyn stýdentter maǵan ótinish aıtyp,
fılmderine túsip berýimdi surap jatady. Árıne, stýdenterge kómek retinde túsip beremin. Mereı Mahan esimdi jigittiń «Balyqshy» degen fılmine túsken bolatynmyn. Fılm jaqsy shyqty. Biraq, sol fılm eshqandaı festıvalderde nemese basqa da jerlerde kórsetilmedi. Odan keıin de birneshe qysqametrajdy fılmderge tústim. Soǵan qaraǵanda bizde fılm kóp. Solardyń bárin jınaqtap, arnaıy baǵdarlama ashyp, kózi qaraqty, kınony túsine alatyn stýdenttermen talqyǵa salyp, telearnalardan kórsetip otyrsa, bir jaqty qoldaý bolar edi.
Otandyq kásipkerlerdiń otandyq kınoǵa qoldaý kórsetýi múmkin be?
Dáýren Darııabek, prodıýser: Men Qazaqstan telearnasynda atqarýshy prodıýser bolyp jumys atqaramyn. «Shyn júrekten» degen qaıyrymdylyq telemarafonnyń aıasynda kómek retinde muqtaj jandarǵa qoldaý kórsetip jatatyndar bolady. Olar ishki senimindegi «Qudaıdan qaıtady» degen oımen qarjylaı kómek kórsetedi. Al, myń dollarlar aınalatyn kınoǵa aqshany saldyrtý óte qıyn nárse. Salǵan qarajattyń aqtalmaýynda qaıtarymsyz dúnıe jatqandyǵy belgili.
Elzat Eskendirov, rejısser: Meniń uǵymymda bul proess elimizge kelip jatyr. Avtorlyq-ıntelektýaldyq fılmderdiń ózine, úlken kompanııalardyń aqsha salýy endi oıanyp kele jatqan sııaqty. Jalpy, bizdiń kınolarymyzdyń úlken festıvalderge usynylyp júrgenine tórt-bes jyldyń kólemi boldy (toqsanynshy jyldardy qospaǵanda). Osyndaı istermen aınalysyp júrgen adamdarmen áńgimelesý barysynda baıqaǵanym, osy jolǵa betburys baıqalady. Sondyqtan úmit bar.