I bólim
Eki áıgili ádebıetshi jazýshylyq saıasatyn, qylysh kúrestirý ónerin jáne aıdaharlardyń ekonomıkalyq paıdasy haqynda talqylaıdy.
Kazýo Ishıgýronyń keıingi jazylǵan romany týraly Nıl Geımannyń jazǵan taldaýy fentezı janry men uly ádebıet arasyndaǵy shekaralar jaıly pikirtalastar qaqtyǵysyn bastap berdi. Nıl Geıman jáne Amanda Palmer redakııalaǵan «Jańasha memlekettik qaıratker» jýrnalynyń arnaıy shyǵarylymy úshin osy avtorlardyń ekeýi de janrlyq baıanda hám jazýshylyq evolıýııasy týraly áńgimelesti.
Nıl Geıman:Janr jaıynda sóz qozǵaıyq. Nege bul másele sonshalyqty rezonans týdyrdy? Sizdiń «Jer qushqan alyp» (The Buried Giand) romanyńyz osy janrdaǵy jankúıerlerge tanys elementterdiń kóp sanyn qamtıtynyna qaramastan, fentezı janry retinde jarııalanǵan joq. Shamasy, ol ádebı kederginiń eki jaǵynda da turyp, oqyrmandardy qyzyqtyrǵan sekildi. Ýrsýla Le Gýınniń tulǵasyndaǵy fentezı jankúıerleri: «Bul fentezı jáne ony sizdiń moıyndamaýdan bas tartýyńyz dál qazirgi ýaqytta janr jazýshysy bolý qanshalyqty qıyn ekenin kórsetedi» dedi. Sodan soń, Mıtıko Kakýtanı «The New York Times» gazetine sholý jazyp, kútpegen qıyndyqtarmen betpe-bet keldi. Sol ýaqytta, oqyrmandar men synshylardyń kópshiligi kitapty belgili bir janrǵa jatqyzý úshin qınalmaı-aq, jáı ǵana odan úlken sezim alyp jatty.
Kazýo Ishıgýro: Men ózimdi uzaq ýaqyttar boıyna jalǵasyp kele jatqan pikirtalastar maıdanyna túsip ketkendeı sezinemin. Ózimniń turaqty oqyrmandarymnyń: «Ne bolyp jatyr? Munda ogrıster (Shotlandııa mıfologııasyndaǵy usqynsyz ári qasiretti alyptar) qaıdan júr?» degenin kúttim, mundaı pikirtalastar qaqtyǵysy oryn alady dep oılamadym. Adamdar nege sonshalyq qamqorlyq jasaıdy? Qandaı janrdy basqalarǵa qaraǵanda jaqsyraq deýge bolady? Tipti, bulaı bólinýdi oılap shyǵarǵan kim? Nelikten olar meni belgili bir syzyqty kesip ótkendeı sezinedi?
Nıl Geıman: Menińshe, aýlada 1920-1930 jyldar bolǵanda, barlyǵy jáı ǵana sizdiń kelesi romanyńyz týraly áńgimelesip júrýshi edi. Dıkkens «Jańa jyldyq áýen» (A Christmas Carol) romanyn jaryqqa shyǵarǵanda, eshkim zardap shekken joq, «A, bul qurmetti jazýshymyz kenetten fentezı jazǵyshqa aınalyp ketipti! Qarańdar, munda san-sapat sıqyrlar men elester órip júr» dedi.
Kazýo Ishıgýro: Bálkim, barlyǵy aıtyp júrgen janrlyq shekaralar jaqynda ǵana paıda bolǵan jáne ony baspagerler oılap tapqan shyǵar? Árıne, belgili bir janrǵa jatatyndyǵyn anyqtaýǵa arnalǵan erekshelikter bar da shyǵar jáne bulaı bólinýdiń paıdaly jaǵy bolýy da múmkin. Biraq, meni bul shekaraǵa oqyrmandar men jazýshylardyń sonshalyqty nazar aýdaryp jatqandyǵy alańdatady. Olar bul bólinýdi qandaı da bir jantúrshigerlik nátıjege aparyp soǵatyndaı qabyldaıdy ári jazýshy qaı janrda jazatynyn shyǵarmasyn bastamastan buryn «jeti ret ólshep, bir ret kesýi kerek» dep oılaıdy.
Nıl Geıman:Maǵan janrdyń mynadaı tustary unaıdy: bógde adam, eger ol jerde týylmaǵan bolsa, ózin óziniń ydysynda emesteı sezinedi, óıtkeni baıyrǵy jergilikti turǵyndar oǵan kúdikpen qarap: «Ózińniń ǵylymı fantastıkańa barmadyń ba, dosym, seniń sol jaqta bolǵanyń unaıdy» deıdi.
Kazýo Ishıgýro: Nemese: «Eger qalasań, kel, biraq saǵan bizdiń erejemen ómir súrýge týra keledi».
Nıl Geıman: Meniń oıymsha, mysaly, ishinde tyńshylar júretin romandar men tyńshylyq romandardyń arasynda úlken aıyrmashylyq bar, quddy keı sátterinde kovboı qylań beretin romandar men kovboılyq romandar syqyldy. Kolıfornııalyq kıno óneriniń oqytýshysy Lında Ýılıamstyń Hardkordyn (Hard Core) oqyǵan soń, taqyrypty qabyldaýym tolyǵymen ózgerip, mende bir esýas teorııa paıda boldy. Bul pornografııany janrdyń jeke bir túri retinde taldaǵan alǵashqy kitaptardyń biri boldy.
Onda bul janrdy tııanaqtaý úshin, biz mıýzıkldik tájirıbege súıenýimiz qajet delinedi, sebebi, mıýzıkldiń sıýjetteri ánniń birin-biri, ústi-ústine qabattasýyna jol bermeıdi, jáne logıkalyq tizbektiligi arqyly qatar-qatar sapqa turǵyzady. Keıipkeri jetispegendi súırep, sonsoń hor odan ármen eliktirip, sergek oryndaıtyn, jáne aqyr aıaǵynda kóńildester qosylǵanda barlyq kedergini japyryp tastap, merekelik kóńil-kúıde aıaqtalatyn jeke ánder bar.
Sonda men «shyndyǵynda barlyq ádebı janrlarǵa osy túkpirden, osy jaqtan qaraýǵa bolady ǵoı» dep oıladym, óıtkeni, kez kelgen janrdyń tabynýshylary shyǵarmalardan izdeıtin áldebir syzyqtar, shekaralar bar ǵoı. Eger bir kovboılyq romandar bolatyn bolsa, sahnadaǵy tóbeles pen janjaldyń bolýyn, bas qarsylasy qalaǵa ketip qalyp, unamdy batyrdyń ony tosyp qalǵanyn kútemiz. Oqıǵasy Jabaıy Batysta oryn alatyn romanda osynyń barlyǵy bolýy shart emes, mundaı jaǵdaıda kovboılyq romandardy unatýshylar aıryqsha túńiliste bolady, sebebi siz olardy úlken raqattan aıyryp tursyz ǵoı.
Kazýo Ishıgýro: Mundaıda, janrdy janr retinde qalyptastyrýǵa erekshelikter bolatyn elementterdi jáne mindetti emes, biraq janrdy quraıtyn, oǵan tán negizderdi de ajyratyp, anyqtap alýymyz shart. Vesternderge atys-shabys tán dúnıe delik. Biraq, ol bolmasa da oqıǵa oqyrmandy eliktiredi.
Nıl Geıman: Iá, dál solaı. «Jer qushqan alypta» (The Buried Giand) meni tań qaldyrǵan osy dúnıe. Onda adamdar ótkir synamen shaıqasyp, aqyr sońy birin-biri óltirip tynatyn birneshe sahna bar, jáne osynyń barlyǵy quddy bir kóz aldymyzda shyn ómir ótip jatqandaı aıtarlyqtaı jyldamdyqta oryn alady, jáne kóbinese sondaı jyldamdyqta aıaqtalyp, keıipker jerge qulap túsedi de, qaısybir qyzyl jylan arqasynan jorǵalap bara jatqan shaqta, kenet «Oh, bul qan ǵoı» dep túsine bastaısyń, ári «kóz aldyna qylysh saıysyn ǵana keltirip otyrǵan fentezı oqyrmany bul kórinisti kútpedi ǵoı» dep oılaısyń.
Kazýo Ishıgýro:Eger men qaqtyǵystar sahnasyn jazý barysynda janr týraly oılansam, durysy, samýraılyq fılmder men vesternder týraly oılar em. Samýraılyq fılmderde qas jaýlar birine-biri uzaq qarap turady; odan keıin kenet qaqtyǵys burq etedi de, bári aıaqtalady.
Ózińiz qalaı oılaısyz, eger men jazýshylyq qyzmetime fentezı janryn baǵdarlap alsam, ne ister edim? Adamdarym qylyshyn bulǵańdatyp, áńgime soǵar ma edi?
Nıl Geıman: Sizde mindetti túrde qylyshtar shaıqasy oryn alar edi. Otyzynshy jyldary kórkemdigi joq fentezı janryndaǵy romandardyń biri «Syna men Sıqyr» bolyp edi: onda árdaıym sıqyr saltanat quryp, áskerler bir-birimen alyp qylyshtar arqyly shaıqasyp, kezek-kezek bir-birimen jolyqqanda san túrli dybystar shyǵaryp júrýshi edi... biraq jazýshylarǵa sóz sanyna qalamaqy tólemegende, mundaı sahnany jarty betke-aq syıdyrýǵa bolar edi.
Kazýo Ishıgýro jáne Nıl Geıman. Illıýstraııa: Tım Makdonah
Kazýo Ishıgýro: Bes jasymda alǵash ret Ulybrıtanııaǵa kelgenimde, meni batys mádenıetinde «Zorro» tárizdi fılmderdegi jaýyngerlik sahnalar tań-tamasha etýshi edi. Men, barlyq tájirıbe men iskerlikti: jeńimpaz ben jeńilgendi, ómir men ólimdi jalǵyz sátke jınaqtaıtyn samýraılyq dástúrge úırenip qaldym. Samýraılyq dástúrdiń tórkini – jelekjoldy tropıktik jemis aǵashynan Kýrosavanyń dinı fılmderine deıingi aralyq. Jáne, menińshe, tek osynda ǵana sıqyr óneri óz ornyn taýyp, soǵystar men qaqtyǵystarǵa ynta qoıyldy. Sonsoń men Nottengemdik sherıftiń rólindegi Bezıl Retboýn (Kazýo Ishıgýro munda azdaǵan qatelikter jiberedi: 1938 jyly «Robın Gýdtyń shytyrmandary» fılminde Bezıl Retboýn Nottengemdik sherıftiń oqqaǵary jáne oń qoly – Gaıa Gızborn myrzanyń rólinde oınaıdy - aýd.) men Robın Gýdtyń rólindegi Errol Flınniń qaqtyǵysyn kórdim, jáne olar qylyshtaryn aıqastyryp, qolmen synaptaryn qaıta-qaıta bulǵańdatyp turyp uzyn-sonar áńgime júrgizdi; munyń negizgi ıdeıasy, kórip otyrǵanymyzdaı, qarsylasyn jarqabaqqa tyqsyrý úshin áńgimege tartatyny egjeı-tegjeıli, talqylanyp túsindiretin sıýjetpen aıaqtalady.
Nıl Geıman: Bizdiń tap qazir aıtyp otyrǵanymyz bir ádebı-janrlyq dástúrden ekinshisine ótý dep atalady.
Kazýo Ishıgýro: Maǵan vesternder qatty unaıdy, ásirese burynǵy ýaqyttardaǵysy. 1950-jyldardan bastap atys-shabystar shekten tys qııalǵa qurylyp ketti ári birqalypty sarynǵa túsip aldy. Tapanshalaryn shyǵaryp bir-birine qarama-qarsy turǵan eki adamnyń arasyndaǵy únsizdik tym uzaqqa sozyldy. Birge-bir atystyrýdyń ıdeıasy shyn shaıqastardyń ıdeıasynan múldem kereǵar jatyr: odan da bireýiniń artynan ekinshisi kelip, taqaǵan tapanshasyn basa salǵany áldeqaıda jaqsy. Bul turǵyda «Ilıada»- sóz joq, tańǵalarlyq. Dýelderi tipten tabıǵattan tys. Troıa jazyǵynda surapyl, joıqyn shaıqas ótetini kózdelip otyr, jáne bul haostyń túıini bir ásker ekinshini keziktiredi ári ekeýi áńgimege baılanady. Suraq qoıylady: «Sen kim boldyń? Shyqqan tegiń jaıly aıtshy?». Sosyn olar ózderiniń babalary jaıly tarıhpen almasady, ári qaraı biri ekinshisine «Bilesiń be, meniń ákem seniń ákeńdi jıhan kezip júrgen shaǵynda keziktirgen, sol ýaqytta oǵan ádemi tekshe syılaǵan» deıdi. Osylaısha shaıqaspaq bolǵan eki batyrdyń aınalasyna móldir kúmbez ornaǵandaı bolady. Sodan soń olar ne shaıqasady, ne qaqtyǵysty toqtatýǵa sheshim qabyldaıdy, óıtkeni bir-birine ish tartyp qalǵan edi. Gektor men Ahıllestiń arasyndaǵy sheshýshi jekpe-jekter nemese ózge de sahnalar Errol Flınnen góri Kýrosavanyń rýhyna jaqyn.
Bunan da pornografııa men mıýzıklder teorııasyna oralaıyq. Sizge bul sonshalyqty unady ma?
Nıl Geıman: Iá, maǵan keremet unady, sebebi taqyryp janrdy anyqtap bermeıdi ǵoı. Janrlar kitap dúkeni sóresine birdeı tıptegi ózderiniń ókilderi jetkilikti jınaqtalyp bolǵan sátte ómir súre bastaıdy, ári bul qaı kezdegi de ólshemi emes. Amerıkadaǵy bir kitap dúkeniniń jumysshysy maǵan Borders dúkeniniń (Borders Books ataýymen alǵash Mıchıgan shtatynda ashylǵan kitap dúkeni, qazir- kitaptar jelisi- aýd.) qyzmetkeri bolǵan shaqta basshylyq tutynýshylar onda bas suqpaıtyndyqtan qorqynyshty saryndaǵy kitaptardy joıýǵa sheshim qabyldaǵanyn, jáne oǵan qaı kitap ǵylymı fantastıkaǵa, nemese fentezıge, qaısysy trıllerge ketý keregin anyqtaý tapsyrylypty.
Kazýo Ishıgýro: Demek, qorqynyshty saryndaǵy kitaptar janr retinde joǵaldy ǵoı?
Nıl Geıman: Olar kitap dúkenderinde bólim retinde belgili bir deńgeıde ómir súrýin toqtatty. Qorqynyshty saryndaǵy ádebıetterdiń mazmunynyń ómirinen tabys taýyp otyrǵan kóptegen adamdar óz kitaptaryn satylymǵa bermeı turyp, óziniń kim atalatyndyǵyn tańdaıtyn ýaqyt jetti. Shyn máninde, trıller janrynda basylyp shyǵyp jatqan kóptegen shyǵarmalar osydan 20 jyl buryn qorqynyshty saryndaǵy shyǵarmalar bolyp jarııalanar edi.
Kazýo Ishıgýro: Marketıngtik sanattar meniń renishimdi týdyrmaıdy, biraq men baspagerler men kitap dúkenderin qospaǵanda olar bireýlerdiń qajetine jaraıdy dep oılamaımyn.
***
Nıl Geıman: «Meni qaldyrma» (Never Let Me Go) kitabyna oqyrmandar tarapynan áser qandaı boldy? Shamalaýymsha, sol ýaqytta sizden ǵylymı-fantastıkalyq romandy kútpedi dese de bolady, al sizdiń kitabyńyz, tipti adamdar týraly bolsa da, bir sózben ǵylymı fantastıkaǵa jatady.
Kazýo Ishıgýro: Maǵan sol sátte ǵylymı fantastıka qazirgi fentezı sekildi súriner jerimdeı bolyp kórinbedi. ǴF-oılar ártúrli janrdaǵy shyǵarmalarda qoldanylyp keldi ári Orýelldiń «1984»-i, H.J.Ýels, jáne basqa da avtorlar negizin qalaǵan ǵylymı fantastıka dástúrin áste esten shyǵarýǵa bolmaıdy.
Degenmen, on nemese on bes jyl buryn ǴF-elementterdi «Meni qaldyrma» (Never Let Me Go) romanyna qoldaný oıyma kelmedi. Shyn máninde, 90-jyldary men bul romandy jazýǵa eki ret oqtaldym, tek bar joǵy baǵytymdy durys anyqtaı almadym. Úshinshi talpynysymda ǵana, shamamen 2001-jyldary, kenetten sol: «eger men keıipkerlerdi ish-qurylys múshelerin donorlyqpen almastyra beretin klondar etsem, sonda ǵana oqıǵa sátti bolmaq» degen oı kele qaldy.
Budan buryn, neǵurlym shynaıy ahýaldarmen jumys isteı otyryp, «jas keıipkerlerge qart adamdarǵa tán úlken tájirıbe tabýǵa qalaısha ıtermeledim? Bul máseleniń qalaı ortaq bir úlgisin jasap shyǵarýǵa bolady» degen qıyndyqtarǵa toly jaǵdaılarmen betpe-bet keldim. Sonda basyma: olardyń barlyǵy qandaı da bir aýrýmen nemese radıoaktıvti zattarmen baılanysta bolsyn, sonyń saldarynan olardyń ómiri aıtarlyqtaı qysqarady degen oıdan basqa, eń nashar nusqalar keldi.
90-jyldary negizgi ádebı aǵymdardyń aýysý aýa-raıyn sezindim. Ishinde shyǵarmashylyǵyna úlken qurmetpen qaraıtyn Devıd Mıtchell bar jas jazýshylar býyny paıda boldy. Barlyq áńgime menen 15-16 jas kishi, «Jaǵalaý» romanynyń jaryq kórýinen soń tanymaldylyqqa ıe bolǵan dosym – Aleks Garlend týraly – ol maǵan ishinde «28 kún ótken soń» romany bar, aqyr aıaǵynda qanisher týraly bir mándegi emes ózi jumys jasaǵan birneshe kınosenarııler kórsetti. Sodan soń ózi basqarylatyn ushaqtyń Kúnge barýy týraly «Kúnniń jaryǵy» romanyn jazdy. Aleks maǵan grafıkalyq romandar týraly aıtty. Alan Mýr, Frenk Mıller t.b. jumystaryn qarap shyǵýymdy ótindi. Sondyqtan jańa energııa, jańa shabyttyń týylýynyń arqasynda toqsanynshy jyldary ǴF-ǵa múldem basqasha kózǵaraspen jańa býynnyń kelgenin moıyndadym. Múmkin, buryn mende qurby-qurdastaryma degen isinip-qabynǵan teris túsinik bolǵan bolýy múmkin, biraq osy jas avtorlardyń arqasynda olardan qutyldym. Qazir men barynsha qolymnan kelgen tásilderdi tájirıbede qoldana alamyn. ǴF jankúıerleri meniń «Meni qaldyrma» romanymdy jyly qabyldady. Jáne, shyn máninde, ózim habarsyz bola turyp, «Jer qushqan alypty» fentezı retinde kórmeı-aq, fentezı janryn kesip óttim, tek men ol jerde ogrılar bolǵanyn qalaǵam.
Nıl Geıman: Meni bárinen de buryn tańǵaldyratyny, Dj.Tolkın «Saqınalar ámirshisin» jazǵan ýaqytta, Ý.H.Odenniń alǵashqy bólimi týraly «The New York Times» jazǵanyn qospaǵanda, eshkim ony fentezı janryndaǵy roman sanatyna jatqyzǵan joq. Bul ózi ishinde ogrıler men alyp órmekshiler, sıqyrly saqına, elfter kezdesip qalatyn, bulardyń bári sol bette bolýy tıis, múddeli bolǵan jáı ǵana roman edi. Buryn kitaptar kóbinese osylaı jazylatyn edi, al siz «Jer qushqan alypty» qalaı jazdyńyz: avtor ózge janrmen shuǵyldanyp júrdi, kenetten onyń roman jazǵysy keldi, aıtar oıyn oqyrmanǵa jetkizý úshin kitapqa demi búkil álemdi sıqyrly tumanmen qursap tastaıtyn aıdahardy engizdi nemese oqıǵany postartýrandyq álemnen ákelýge týra keldi, jáne bul sózsiz ogrıler men perızattar bolýy tıis edi. Modernıstik poezııa, onyń ústine shynaıy kórkem proza jazǵan, tipti Blýmsberrı tobyna (jazýshylar men sýretshilerden, kembrıdj túlekterinen turatyn, kúrdeli otbasylyq, shyǵarmashylyq qarym-qatynastaǵy ıntelektýaldy elıtaly top- aýd.) múshe bolǵan Hoýp Mırrlız «Tumandy qala» syndy ǵajaıyp týyndy týdyrdy nemese «Elfter patshalyǵyn» shyǵarǵan Sılvııa Taýnsend. Olardy negizgi ádebı aǵymnyń bir bóligi retinde oqyrmandar tynysh qabyldady.
Jalǵasy bar... (II bólim)
