II bólim
Kazýo Ishıgýro: Biz, sirá qandaı da bir asa mańyzy bar aspketini umyt qaldyrǵandaımyz. Bálkim kitaptyń – kıno men serııaldardan áldeqandaı aıyrmashlyǵy bar, bólip alýǵa bolmaıtyn ózara tyǵyz baılanysqan tek ózine tán naqty bir janry bar shyǵar? Brıtandyq rejısser Lıýsı Gılberttiń 1983 jyly jaryq kórgen komedııalyq elementterge qurylǵan «Rıtany tárbıeleý» atty fılmin kórgen bolarsyz?
Nıl Geıman:Árıne.
Kazýo Ishıgýro: Shyǵarmanyń jelisi boıynsha jumysshy synybynyń deńgeıindegi boıjetken ózin rýhanı sáýlelendirý maqsatynda ádebıet mamandyǵyn meńgerý úshin kolledjge oqýǵa túsedi. Óziniń orta synyptyq deńgeılik sheńberinen shyǵý úshin ata anasymen arasyndaǵy baılanysty da úzedi. Kitap osy syńaıly aspketilerdi ózimen birge ala júredi. Sol sebepti, keıbir adamdardyń meniń shyǵarmalarymdy ne úshin oqıtynyn jaqsy túsinemin. Olardyń oıynsha mártebeli bolyp kózge kóriný úshin, ataqty jazýshylardyń kitaptaryn ǵana qolǵa ustap júrý kerek dep túsinedi. Eger olar orta synyptyq deńgeıdiń baspaldaǵyn basyp ótkisi kelse, kóp qarajat tabýdyń túkke de qajeti joǵyn túsingeni durys. Qaıta, mádenı qarym qatynas jasaýdyń ádebin úırenip, kórnekti avtorlardyń shyǵarmalaryn oqyp jáne teatrǵa barýdy, qajet dep tapqan qoıylymdardy tamashalǵandy úırengeni jón. Meni, ásirese osy jaǵy qatty alańdatady.
Nıl Geıman: Iaǵnı, biz qazir kitapty jáı áser alý úshin oqıtyndar men ózin rýhanı sáýlelendirý úshin oqıtyndar arasyndaǵy qarama qarsylyqty sóz etip otyrmyz. Vıktorııandyq zamanda ádebıette ózin ózi rýhanı sáýlelendirýshi – óz jany men tánin jetildirip, ony damytyp kete alǵan oqyrman degen kóz-qaras qalyptastyrǵan. Birjaǵynan qaraǵanda kitap súıer oqyrmandar úshin atalǵan janrdy kóz aldyna elestetip, túsine alatyn bolsa onyń ózi jetkilikti. Sonymen birge, rasynda kitapty tek áser alý úshin ǵana oqıtyn oqyrmandar da kezedesedi.
Kazýo Ishıgýro: Kitapty tek ózin rýhanı jetildirý úshin ǵana oqıtyndarǵa, jalpy qarsy emespin. Ádette men ózime kitap tańdaǵanda tek shytyrman sıýjetke ǵana quralǵan shyǵarmany emes ári rýhanı damýyńa da septigin tıgizetin kitaptardy tańdaımyn. Biraq, shyndyǵyna kelgende siz kitap tańdar aldynda ózińizge «Bul shyǵarma maǵan paıda bere ala ma?» degen saýal qoıa alasyz ba? Al men ǵalam men adamdy tanýda rýhanı jáne ıntellektýaldyq múmkindikterdi baıytatyn shyǵarmalar meni qyzyqtyra alady dep aıta alamyn. Biraq, eger ózin rýhanı sáýlelendirýdi synyptyq deńgeıdiń satysyn basyp qana damyıdy dep emeýrin tanytsaq, onda oqý men jazýdyń aldyna eshqandaı maqsat qoıýdyń qajeti joq. Olaı bolsa kitap mashına markalary men sándik buıymdardyń brendtiniń fýnkııalaryn atqaratyn jáı ǵana áleýmettik pozıııanyń anyqtamasy bolyp qalady. Bundaı týyndyny oqýdyń ornyna, fılm tamashalýdyń motıvaııasy álede qaıda jaqsy bolar edi.
Kınogerlerdiń zertteýi boıynsha ǵylymı fantastıkalyq kóptegen uly týyndylar, sonyń ishinde Fran Langktiń «Metropolısi», Tarkovskıdiń «Solıarısi», Kýbrıktyń «Ǵaryshtyq Odısseıasy» klassıka dep tanylǵan. Olar kitabı qaýymdastyqtan qashyp qutyla almastaı bolyp janrdyń tańbalanýyna ushyraǵanǵa uqsamaı ma?
Nıl Geıman: Bala kezimde oqyǵan K.S.Lıýsıdiń kóptegen túrli «ekspazım» dep atalatyn termınderdiń qoldanylýy týraly áńgimelep, sol sıtýaııadan shyǵa otyryp, ádebıetti bıikten baqylaý jáne ony oqý shynaıy ómirden shyǵýdyń joly dep jazǵan essesi esime túsip otyr. Lıýsı atalǵan pozıııany tym oǵash dep túsingen, shynynda adamdardyń jalǵyz kategorııasy qamaldyń qamqorlyǵyn óz qolyna alyp qashqyndardy moıyndamaıtyn túrme qyzymetkerleri. Men eshqashan ekspazıstik ádebıetke qarsy kelgen emespin. Sebebi, menińshe, saıahattaý – keremet dúnıe: Bóten mekenderge qydyryp kókjıegińdi keńeıtip ózińe tańsyq dúnıelerdi úırenip qaıtýǵa bolady.
Sekseninshi jyldardyń basynda men kitaptarǵa qatysty kóptegen reenzııalar jazdym. Sol kezderi maǵan, jasóspirimderge arnalǵan romandardyń túgeline jýyǵy birińǵaı kórinetin. Mysaly, rýhanı jaǵynan asa keremet bilimdi bolmasa da qandaı da bir tartymdy jaǵdaı da aǵasy nemese qaryndasymen ómir súretin bala. Basty keıipker aqıqat jolynan adasyp bara jatqanda kenetten onyń ómirine eresek bir adam nemese muǵalimi kezdesip ony adasqan baǵytynan túzý jolǵa salady. Dj.K.Roýlıng shyǵamashlyǵynda esten ketpeteı áser syılaıtyn ne nárse? Kishkentaı oqyrmandardy qııal-ǵajaıyptar álemine saıahat jasatyp, olardy qyzyqtyra alatyn kitap jazýdy aıaq asty oılap tapqan onyń ıdeıasy, búkil Brıtanııanyń kitap dúkenderi men baspalarynyń qozǵaýshy kúshi bolaryn kim oılaǵan.
Men 1991 jyly «Koralınany» jazyp bastaǵan kezde ony óz redaktoryma kórsetken bolatynmyn. Biraq, ol maǵan jazǵandarymnyń jarııalaýǵa bolmaıtynyn eskertti. Ádebı talǵamy erek, bilim deńgeıi jaqsy damyǵan onyń esimi Rıchard Evans bolatyn, ol shynymen de ras aıtypty. Ol meniń eresekter men ballarǵa arnalǵan qorqynysh týdyratyn janrdaǵy kitaptarymdy nege basa almaıtynyn túsindirgende men oǵan ımandaı sendim.
Kazýo Ishıgýro: Bastysy buǵan ne túrtki boldy? Kitap tym qorqynshyty boldy ma?
Nıl Geıman: Árıne, eresekter men balalar aýdıtorııasy úshin ózinshe bólek asa qorqynyshty, ásire fantastıkalyq bolǵandyqtan ony baspa betine jibermedi. Baspahanalar eger meniń kitabymdy basyp shyǵaratyndaı bolsa synshylar tarapynan qatań synǵa ushyrap meniń kitaptarymnyń satylmaı qalatynynan habardar bolatyn. Arada birshama ýaqyt ótkennen keıin baryp bizdiń álemge Lemonı Snıkettiń (Denıel Hendler atty búrkenshik esimdegi, «33 baqytsyzdyq» serııasymen jaryq kórgen balalarǵa arnalǵan kitaptyń avtory aýd.) shyǵarmalary paıda bola bastaǵannan bastap, qoǵam Fılıp Pýlman men Roýlıngtiń kitaptaryn oqı bastady, sóıtip aqyry balalar men eresekterge arnalǵan qyzyqty kitap ıdeıasy anyq qalyptasyp sol kezderde meniń «Koralınam» da alǵash baspa betinde basyp shyǵarylǵan bolatyn.
Kazýo Ishıgýro:Realıstik dástúrden sanaly túrde bas tartqan keı shyǵarmalardan keıbir oqyrmandar árqashan da úrke qaraıdy. Biraq «Karolına» sirá ózindik shynaıy ómirdegi máselelermen ómirde bizderdi betpe bet qaldyrady. Máselen, otbasylyq mahabbat formasynyń ara jigin ajyratýdy úırengen sondaǵy balanyń: áldebirdeýdiń ózindik muqtajdyqtary men qajettilikterin qanaǵattandyrý úshin súıispenshilikti shektese de keıde shynaıy taza otbasylyq súıispenshilikti de kózden jyraq qaldyrmaıdy. Sondyqtan, keıbireýlerdiń atalǵan bul ekspaızmge qatysty, shyǵarmanyń balalardy jáı ǵana qyzyqty fantastıkalyq saıahatta alyp barady dep biletinderdi túk te túsinbeımin.
Nıl Geıman: Menińshe, neǵurlym erejeler álisiregen saıyn, shekarlar soǵurlym buzylýda. Keıde, maǵan fantastıkalyq tásilderdi alý úshin realıstik týyndylardy da jazyp turý kerek degen oılar unaıdy. Mysalǵa alar bolsaq, bárin kókten baqylap turatyn ómirden ótken jáne ótpegen jaqyndaryna qamqor bolady degen senimmen qudaıǵa senetin árkimniń kóptegen deni saý ári qalypty zamanaýı ártúrli dinderdegi dostary bar. Sondyqtan, biz olarǵa álemdi kórkem shyǵarmadan da elestete alýǵa bolatyndaı etip jazýǵa tyrysyp, magııalyq realızm men qatar tipti fentezıge de barýymyz kerek.
Kazýo Ishıgýro: Men «Jer qushqan alypty» (The Buried Giand) jazyp júrgenimde maǵan jahandanýǵa deıingi qoǵamda ómir súrgen adamdardy sendire alatyn qarabaıyr qoǵamnyń álemindegi sýretteýler kóp shekteýlerge ushyrady. Sondyqtan, egerde basty keıipkerdiń syrqatyn raıonaldy túrde túsindirip berý múmkin bolmasa onda logıkalyq turǵyda myna bir paıymdarǵa qulaq túrýge týra keledi. «Tún ishinde kókten peri kelip meniń jan jarymnyń sol syrqatyn sıqyrymen saýyqtyrdy. Eh, men qarańǵy bólmeniń ishindegi tyqyrdy seze tura, qatty sharshaǵandyǵymnyń áserinen, bul bir egeý quıryqtyń júgirip ótkeni bolar dep boljaǵansha, áldene istegenimde ǵoı…»
Meniń sýretkerlik álemimde ushqysh tarelkalar men TARDIStardyń, ıaǵnı Brıtandyq Doktor Kto teleserııaldaryndaǵydaı ýaqyt mashınasy men ǵaryshtyq kemelerdiń sol kezeńderdegi qııal-ǵajaıyptarymen jetkizip sol elementterdi shyǵarmashylyǵymda iske asyrýyma ábden bolar edi, biraq men olaı isteı almadym.
Nıl Geıman: Shekaralar qazir sonshalyq qatal. Únemi jańa jol salýǵa tyrysatyn Maıkl Chabon, Devıd Mıtchell, Emılı Sent-Djon Mandel sekildi jazýshylarǵa qarańyzdarshy. Olar súıkimdi balalar kitabynyń álemi men fentezıdiń, sondaı-aq ǵylymı fantastıkanyń ortasynda júrip ósti.
Kazýo Ishıgýro: Iá, qazir jazýshylar úshin antıýtopııa men ǵylymı fantastıkanyń tásilderin qoldaný qalypty jaǵdaıǵa aınalǵan.
Nıl Geıman: Bul damýdyń nashar tásili emes qoı. Elvın Tofflerdiń «Aınalamyzdaǵylardyń damý qarqyny tym kóterilip ketkenin túsiný shyndyqty tanymastaı etip ózgertip jiberdi, tipti ata-babamyzdyń ómir súrgen álemi siz ben bizdi qorshaǵan ortaǵa múlde uqsamaıdy. Bul jaǵdaıda ǵylymı fantastastıka aınaladaǵy basym tendenııalardy sıpattaýǵa qabiletti, ásirese antıýtopııalyq prozadaǵy týyndaıtyn oılar jazýshynyń aınalasyna kóz tastap, qandaı da bir jaǵymsyz jaǵdaıǵa kýáger bolyp, «Eger ol dál osylaı jaǵymsyz baǵytta damı beretin bolsa túbi nege aparyp soǵady, dep oılanýyna turady» dep sıpattaıdy. Sol aıtqandaı men bizdiń álemde sońǵy on bes-jıyrma jylda fenomen fýtýroshogyn basynan ótkermegen bir adam qaldy dep oılamaımyn.
Illıýstraııa: Tım Makdonah
Kazýo Ishıgýro: «Antıýtopııa» sóziniń qazir sonshalyq tanymaldylyqqa ıe bolǵany qyzyq. Óz basym buny senýge turarlyq jaǵdaı dep esepteımin, óıtkeni ol bizge tanys álemniń qarańǵy da qısyndy usynysyn sıpattap beredi, keı jaǵdaıda bul shyndyqqa jaq. Sondyqtan da ony uǵynbaýdan qorqýdyń qajeti joq. Al eger qandaı da bir jazýshynyń maǵan ózimdi qorshaǵan álemmen eshqandaı da emoıonaldy ne ıntellektýaldy baılanys ornata almaıtyn múlde jańa alternatıvtik shyndyqty oılap tapqanyn kórsem shydamym taýsylyp nemese uıalǵannan: «meniń bul álemge attanar esh sebebim joq qoı, bul maǵan ne úshin kerek» dep oılanýym ábden múmkin. Al siz bundaı jaǵdaıda ol shyǵarmaǵa qyzyǵar ma edińiz?
Nıl Geıman: Bul turǵyda siz ekeýmizdiń kózqarasymyz uqsas. Biraq men oıdy bylaı jalǵastyrǵan bolar edim: «eskpazım» paıdaly jáne bul jerde adamzat balasyna shattyq syılar tásil retinde Mills & Boon (Harlequin brıtan baspasynyń ımprınti, 1908 jyly Djerald Rasgýroýv pen Chalz Bým negizin qalaǵan) kitabyn atap ótýge bolady. Súısinýdiń mundaı tásili eshbir ádebı ortada talqylanbaıdy, sebebi buny qarapaıym ǵana, máselen balmuzdaq jegendeı ǵana ásermen qatar qoıýǵa bolady.
Menińshe mundaı dúnıelerge bári únemi kúdikpen qaraıdy. Aıtalyq, úsh tomdyq vıktorıandyq romandy oqı otyryp qalam terbegen Mıss Prızmniń «salmaqty bolýdyń mańyzy» atty pesasy men Ledı Chatterlıdiń «óz qyzymetshilerińizge qajetti kitaptardy oqýǵa múmkindik berer me edińiz» arqyly ne aıtqysy keledi? Eger qyzymetshige áldeneni oqý tıis bolǵan bolsa onda ónimsiz jumysqa ıyq burmaı tek ádebı qýatyn damytqany jón bolar edi.
Men bir kitapty basqa bir kitaptan artyq dep otyrǵan joqpyn, tek ár ádebı shyǵarmanyń óz maqsaty bar ekenin túsindirgim keledi. Shyn máninde men ózim kitaptar arasynda bolatyn demokratııany tolyqtaı qoldaımyn, sol úshin, dál sol ıdeıam úshin, qysqasyn aıtsam, kitap klassıfıkaııasyń kópshiligi rasynda jasandy qalyptasqannyn jasyrmaımyn. 1940-50 jyldary Teodor Stardjon esimdi ǵylymı fantast avtor, óz esimimen uqsas zań oılap tapty. Onyń aıtýy boıynsha «ǵylymı fantastıkalyq shyǵarmalardyń toqsan paıyzy tolyqtaı sandyraq, jáne kez kelgen nárseniń de toqsan paıyzy tolyq sandyraq». Sondyqtan, bizdiń de osyny este saqtaǵanmyz jón bolar edi.
Kazýo Ishıgýro:Menińshe, shekteýlerdiń aýqymy meılinshe tarylyp bara jatqan syńaıly. Men bizdi qandaı da bir zulym bılik nemese sol sekildi áldene basqaryp otyr dep oılamaımyn, bul bar joǵy qoǵamnyń damý baǵyty ǵana. Mektepterdegideı ata-analar úshin jasóspirim balalardy keıbir qııal-ǵajaıyptarǵa sendirý qalypty jaǵdaı. Sondyqtan, qoǵamdaǵy qııal-ǵajaıyp ta ózinshe belgili bir tyıymdarǵa ushyraıdy.
Múmkin shekaralar men kóneshilder bizdiń kapıtalıstik qoǵamdaǵy tabıǵattyń ózgerýi sebebinen sońǵy jıyrma bes jylda ózindik yqpalynan aıyrylyp bara jatyr. Biz endi fabrıkalardaǵy jumysshy da, keńse qyzmetkeri de tipti sarbaz da emespiz. Al kóz aldyńa kóp nárseni elestetip kókte sharq urý, sharýalar úshin damyǵan qııaldy talap etetin jańa tehnıkalyq salanyń paıda bolýyna septigin tıgizdi. Múmkin qazir adamdar arasynda ekonomıkaǵa bala qııalyna balanǵan keıbir dúnıelermen aınalysý paıdaly bolady degen pikr qalyptasatyn shyǵar. Men qazir qaıdaǵy bir jetpisinshi jyldardaǵy áleýmettanýdyń oqytýshysy sııaqty sóılep turǵan bolarmyn, biraq maǵan bul kózqaras durys sekildi kórinedi.
Nıl Geıman: Bilesiz be, 2007 jyly men memleket qoldaýymen jáne partııanyń ruqsat etýimen ótkizilgen qytaıdaǵy birinshi fantastıkalyq konventke bardym. Uıymdastyrýshylary batystyq birneshe qatysýshylardy shaqyrdy, ishinde men de boldym. Sonda maǵan qytaıdaǵy fantastıkaǵa kúmánmen, qyryn qaraıtyn keleńsizdik jaıly aıtyp bergen qytaılyq tájirıbeli fantasttarmen de jolyqtym. Barlyq adamdar qumyrsqaǵa aınalǵan, bolashaqtaǵy alyp qumyrsqa ıleýi bolatyny jaıynda áńgime jazylýy múmkin ǵoı. Biraq bul memlekettik synnyń settıngi bola ala ma dep eshkim senimmen aıta almas edi. Bundaı jaǵdaılarǵa qalamgerlerge meılinshe eptilik kerek.
Men sol partııa uıymdastyrýshylarynyń birin shetke shyǵaryp aldym da «nege 2007 jyly ǵylymı fantastıkalyq konventti uıymdastyrý ıdeıasyn qoldadyńyzdar» dep suradym. Jaýaby mynandaı boldy: kezinde qytaıda neshe túrli ınnovaııalyq tájirıbeler jasalsa da qazir halyqtyń qııaldaýdy qoıǵany partııa qaıratkerlerin alańdatyp otyrǵan kórinedi. Olar óndiriste asa iri tabysqa jetse de bul turǵydan áli mardymdy eshteńe oılap tappapty. Sonda osy qaıratkerler Amerıkaǵa attanyp «Google», «Elffa» men «Microsoft» ókilderimen jáne ónertapqyshtarmen keńesip olardyń jas kezinde ǵylymı fantastıkany kóp oqyǵanyn anyqtaǵan. Qytaılyqtardyń sol ǵylymı fantastıka men fentezımen resmı dárejede aınalysýyna ruqsat etkeniniń sebebi de osynda.
Kazýo Ishıgýro: Mássaǵan, qyzyq eken.
Nıl Geıman: Jáne sizdiń teorııańyzdy da dálme dál dáleldeıdi. Bar másele ekonomıka men shyǵarmashylyq áreketti eńbek barysynan mańyzdy sanamaıtyn qoǵamnyń jumys kúshinde. Bizde kóńilimiz qalaǵan nárseni qurastyra alatyn tehnıkalar bar, biraq ózi oılap taba alatyn qurylǵylardy áli eshkim oılap tapqan joq qoı.
Kazýo Ishıgýro: Siz «Microsoft» nemese «Google» shtabynda qandaı da bir is-sharaǵa qatysyp kórip pe edińiz?
Nıl Geıman: Iá. Maǵan ekeýinde de bolýǵa múmkindik týǵan. «Google» maǵan óte keremet adamdarmen ótken tamasha bir keshke kelgendeı áser qaldyrǵan. Bul birneshe jyl buryn bolǵan jáne ol kompanııada dál sondaı shabytpen jumys isteıtin, erikti de maqsatty qyzmetkerler áli de bar ekenin bilmeımin. Al «Microsoft» shtabyna kelsek, turaqtaǵy ákimshilik ókiline meniń esimim múlde ózi ataǵandaı emes ekenin jáne kıberqaýipsidik jaıly dáris oqýǵa kelgenimdi túsindiremin dep jarty saǵat bógeldim. Aqyry ózime kerekti bólmeni taýyp kelgenimde birneshe adam meni 45 mınýt boıy kútip otyrǵan bolyp shyqty. Onda uıaly telefondardan aqaý shyǵyp keshigetinimiz jaıly múlde habarlaı almadyq. Qaıshylyǵymyz tańǵalarlyq boldy.
Kazýo Ishıgýro: Ne degenmen de sizdi «Microsoft» shtabyna shaqyrǵany qandaı jaqsy. Ótken aıda men de sonda bolǵanmyn. Mundaı tájirıbe kompanııaǵa tıimdi sekildi kórindi jáne keń maǵynasynda tutastaı ekonomıkaǵa da paıdaly dep esepteımin.
Jalǵasy bar... (I bólim)
