«Aı men Aısha» spektakli baıqaýdyń ekinshi kezeńine ótti. Qýanyshtaryńyz qutty bolsyn! Búgingi suhbatymyzǵa da osy bir shyǵarma arqaý bolmaq. Aıtyńyzshy, halyq jazýshysynyń týyndysyn sahnalaý ıdeıasy qalaı keldi? Ne degenmen shyǵarma Sherhan Murtazanyń ómiri týraly bolǵandyqtan júreksingen joqsyz ba?
– Sher-aǵań buǵan deıin birneshe romannyń, birneshe pesalardyń avtory bolǵan. Oqyrmanǵa áıgili «Qara marjan» romany, «Stalınge hat», «Beseýdiń haty», «Domalaq ana» syndy dramalary bar. Kezinde «Stalınge hat» pesasyn Ǵabıt Músirepov atyndaǵy Qazaq memlekettik balalar men jasóspirimder teatry sahnalaǵan. Men ózim «Stalınge hat» dramasyn Taraz qalasyndaǵy Asqar Toqpanov atyndaǵy Jambyl oblystyq qazaq drama teatryna qoıǵanmyn, teatr repertýarynan áli de túsken joq. Al, «Aı men Aıshany» sahnalaý, negizinen, Erkin Jýasbektiń ıdeıasy edi. Uly Jeńistiń 70 jyldyǵyna oraı Ulttyq teatrdyń repertýaryna jańa týyndy kerek bolyp, sodan osy dúnıeni jazǵan eken. Men basshyǵa Ý. Shekspırdiń «Antonıı men Kleopatrasyn» sahanalamaq oıym bar degen ótinishimdi jetkizgen edim. Ol kisi aıtýly datany eskere otyryp, osy shyǵarmany usyndy. Alǵashynda júreksingenim ras... «Aı men Aısha» baıandaý stılindegi roman, memýarlyq dese de bolǵandaı. Mundaı janrdaǵy shyǵarmalardy sahnalaý ońaı emes. Al, dramatýrgııanyń ózindik erekshelikteri men sahnalyq áreketter shıelenisi, oqıǵanyń órleý jelisi syndy talaptary bar. Insenırovkany oqyp shyqqan soń, bir kezdegi Áýezov teatrynyń shoqtyǵy bıik spektakli «Ana – jer Ana» deńgeıine jetkizý muraty paıda boldy. Sodan romandy, Sher-aǵanyń «Myltyqsyz maıdan», «Qyryq birinshi jylǵy kelinshek» shyǵarmalaryn qaıta oqyp shyqqanymda kóńilime qýatty tebirenis, shyǵarmashylyq qanat paıda bolǵandaı kúı keshtim. Jatsam-tursam oıyma sol surapyl jyldardaǵy qazaq aýylynyń, kempir-shal men jesir qalǵan áıelderdiń, jetimderdiń jaı-kúıi oralyp, sol jyldarǵa qııalmen sapar shege bastadym. Meniń ákem sol soǵystan jambasynda qalǵan jaý bombasynyń oskolkasyn serik etip, qanǵa malshynyp, aýyr sher-shemen arqalap aman kelgen az jaýyngerdiń biri edi. Men sol ákemniń poroh ıisimen dúnıege kelgen, soǵystan keıingi urpaqpyn... Sol paryz sýretkerlik sórege jeteledi...
Qoıylymnyń sahnalyq nusqasyn jasaǵan Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Erkin Jýasbekke osy shyǵarmasyna baılanysty «dramalyq qaqtyǵystardy sheber qıystyra bilgen» degen oń pikirler kóp aıtyldy. Siz úshin pesa sahnalyq qoıylymnyń taqyryby men túpki maqsatyn qanshalyqty ashyp berdi?
– Teatraldardyń bul pikirine tolyq qosylamyn. Roman men shaǵyn povest, áńgimelerdi bir ıdeıaǵa biriktirý stıli – avtordyń utymdy sheberligi ekendiginde daý joq. Jalpy, Sher-aǵań otyz jetiniń qasireti men surapyl soǵystyń zapyranyn eseıý jyldaryndaǵy ómiri óksik pen jetimdiktiń, halyq jaýynyń urpaǵy degen totyqty qusalyǵyn tolyqtaı tatyp, shemendi jyldardy basy men júreginen ótkizgen adam ǵoı. Shyǵarmalarynyń deni sol zamannyń zapyranyna shylanǵan. Bul tusta, Erkin Jýasbek Sher-aǵamen syrlas, muńdas kúı keshkeni aıan. Sondyqtan da pesa sahnalyq talaptarǵa saı, júrek qaǵysy tiri bolyp shyqqan.
Spektakldiń sahnalyq sheshimderin qalaı taptyńyz? Qoıylymdy sahnalaǵanda ne nársege asa kóńil aýdardyńyz?
– Eń aldymen sol surapyl soǵys qazaq aýlynan alysta bolyp jatqanmen, onyń dúmpýi ár shańyraqta áýelep turǵany, atys-jarylystardyń aýylda qalǵan jaýtańkózderdiń júreginde, oı-sanasynda bolǵany shyndyq. Spektaklde shermende jurttyń yńyldap aıtatyn ánderin ákem Qadyrdyń, ata-ájelerdiń aýyzdarynan estigenmin. «Báriń birdeı sheker men bal...», «Kókem, kókem, kókem-aı, qaı jerde júr eken-aı...» ánderin men ósken aýyldyń jetim kóńil adamdary aıtatyny esimde. Sosyn qoıylymnyń epızodtary aýysar tustardaǵy aıqaılap turatyn tynyshtyq pen saǵynyshqa shylanǵan, qansyraǵan únsizdikter... sol zamannyń sherge toly júrek qaǵystary boldy. Eń mańyzdy sýret – ol armandarǵa jetkizbeı, jaqsy ómirge ótkizbeı turǵan darbaza, sana men oıǵa jibermeı turǵan keńestik dáýirdiń dáý Qaqpasy! Osy sheshimder qoıylymnyń eń utymdy ustyny dep esepteımin. Bul sýretti óte oryndy etip qııýlastyrǵan senograf Murat Saparovtyń da eńbegi zor.
Spektaklge akter tańdaýdan qatelespeıtinińizge kýá boldyq. Aıshanyń rolin Dárııa Júsip, Qamqa rolin Gúlnár Jaqypova somdady. Jazýshynyń prototıpi – Baryshan rolinde Eljan Turys, al Murtaza rolinde Jalǵas Tolǵanbaı óner kórsetti. Osy turǵydan akterlerge qandaı krıterıı qoıdyńyz?
– Bir shyǵarmashyldyq qupııany asha ketýim kerek. Negizinde rejısser rol bólgende avtor aralaspaıdy, biraq Erkinniń avtor retindegi bir ǵana talaby boldy, ol – Aısha roline Dárııa Júsipti bekitý edi, basshy retindegi de osy usynysyn jasyrmady. Al qalǵan rolderge baılanysty meniń oılaryma aralasqan joq. Murtazany teatrda Jalǵas Tolǵanbaıdan basqa akter keıipteı almaıtyndaı kórindi maǵan. Sol qaraly jyldarda qurban bolǵandardyń jetim-jesirleriniń jylaǵan júrekteriniń tórindegi ákeler men aǵalardyń beınesi aıshyqty bolsa degen arman boldy. Jalǵastyń azamat retindegi tazalyǵyn, akter retindegi adaldyǵyn eskerip, Murtaza roline laıyq dep eseptedim.
Spektakl qazirge deıin kórermen tarapynan úlken suranysqa ıe. Sol zaman men qazirgi zamandy baılanystyryp turǵan qoıylymnyń ózektiligi nede?
– Ol – «ótken kúnde belgi bar...» degen qaǵıdatta. Ol – ótkenniń ókinishi men jan aýyrtar syzatynyń tegimizdi tepkilep turýynda. Ol – búginimiz úshin ómiri men jastyǵyn qıǵan ákeler men analardyń keler urpaqqa amanaty. Búginniń keshegisiz bolmaýy, erteńniń kesheginiń izinsiz bolmaýy. Urpaqtyń máńgúrttik kúıden arylýy. Tarıhyńnan tabanyńdy ajyratpaý, ultyńdy súıip, qadirlep qana qoımaı esepsiz súıý, perzenttik paryzben maqtan tutý!
Dramanyń fınaly adam janyn rýhanı shyńǵa jeteleıdi desem artyq bolmas. Sol bir tusta kórkemdik sheshimderdiń bıigi tas-túıin jumyldyrylǵan. Siz bul sheshim arqyly bolashaqqa ne aıtqyńyz keldi?
– Birazyn joǵaryda atap óttim. Al qoıylymnyń fınaly ózińiz aıtqandaı, rýhanı shyńǵa, qazaq úshin kóterilip kele jatqan kúnge, keıingi urpaqtyń aspanı armandaryna aparar Aq jol syndy. Al tómende, avansenada keler urpaqtyń tileýin tilep, kómeski jaryqty mise tutyp, búginine táýba qylǵan, kelmestiń kemesine mingeli turǵan ata-ana, ájelerdiń aq tileýi qalyp bara jatqandaı...
Spektakldi Sherhan atamyz kelip tamashalaǵanyn bilemiz. Ol kisi qandaı baǵa berdi? Avtordyń óz týyndysyn júregine jetkize aldym dep oılaısyz ba?
– Sheraǵanyń baǵasy – sharasyna tolǵan kóz jasy... Rızalyqtyń kóz jasy... Lyq toly kórermen zalynyń shapaǵatty dý kol shapalaǵyna kómilip, keýdesin jara lyqsyǵan qam kóńiline kýá bolǵan bizderdiń de kóz jasymyz kóldeı edi. Ol – shyǵarmashylyq tabystyń, kórermen men akterlardyń sýretkerlik bıiktikte toǵysýy edi...
Rejısserlikpen qatar, akter retinde Mamaıdy somdap shyqtyńyz. Eki birdeı mindetti alyp júrý qıyndyq týdyrmady ma? Álde bul sizdiń ereksheligińiz be?
– Men bul shyǵarmamen «aýyrdym»... Men jalǵyz Mamaı emes, qoıylymdaǵy barlyq keıipkerdiń ómirin súrdim. Qıyndyq jaıynda oılaǵam joq. Shyǵarmanyń tilinde, atalarymyz ben áke-sheshelerimizdiń qasiret-shemenin janyma jalaý etip, aspandap ushqym keldi... Ushtym dep oılaımyn...
Adamzat paıda bolǵaly qandy soǵys, qaptaǵan túpsiz-túmen qasiret joıylǵan emes. Ǵalam bul dertten qalaı qutylmaq?
– Adam balasy Joǵarydaǵy Qudiretten, ózin bir-birine degen mahabbat úshin súıip jaratqan Jaratýshydan jaralǵanyn uqqan zamanda qutylar...
Suhbatyńyzǵa rahmet!
