suhbattasqan: Álimaqyn Janbolat
kınotanýshy
Elimizde kıno salasy boıynsha úzdik týyndylardy anyqtaý jáne otandyq kıno ónerin qoldaý maqsatynda tórt jyldan beri Qazaqstan kınosynshylary qaýymdastyǵy taǵaıyndaǵan «Synshylar tańdaýy» júldesi berilip keledi. Ústimizdegi jyldyń 20 naýryzynda 2017 jyldyń aıtýly kınotýyndylaryn birneshe atalym boıynsha marapattaý rásimi Almatydaǵy «Arman» kıno ortalyǵynda ótken bolatyn. Saltanatty sharadan keıin atalǵan kınosynshylar qaýymdastyǵynyń múshesi, kınotanýshy, PhD, T.Q. Júrgenov atyndaǵy QazUÓA doenti Baýbek Nógerbekpen suhbattasýdyń sáti tústi.
Baýbek Baýyrjanuly, kınematografııa salasy boıynsha berilip otyrǵan «Synshylar tańdaýy» marapatynyń irikteý erejesi men ereksheligi týraly jáne úzdik fılmderdi anyqtaýǵa kimderdiń daýys bergeni jaıly tolyǵyraq aıta ketseńiz.
Qazaqstan kınosynshylary qaýymdastyǵynyń erejesi boıynsha irikteýge eshqandaı ótinimsiz-aq ótken jyly elimizde úlken ekran arqyly halyq nazaryna usynylǵan barlyq tolyqmetrli kórkem fılmder qarastyryldy. Fılmniń Qazaqstanda kórsetilýi eń mańyzdy shart. Máselen, Janna Isabaevanyń «Sveta» fılminiń tusaýy byltyr Tokıo HKF-de kesilgenimen bul fılm Qazaqstanda kórermen nazaryna usynylmady, tek 2018 jyly ǵana kórsetildi. Osy sebepti «Sveta» júldege úmitker bola almady. Al qysqametrli fılmderdiń jalpy sany kóp bolǵandyqtan (200-den astam), biz kınosynshylar qaýymdastyǵymen áriptes sanalatyn otandyq «Baıqońyr» Respýblıkalyq qysqametrli fılmder festıvali men astanalyq «KınostArt» júldesiniń úzdik dep tanylǵan bes týyndyny daýysqa saldyq. Ereje boıynsha kınosynshylar qaýymdastyǵyna múshe 13 adamnyń árqaısysy túrli nomınaııa boıynsha tek eń tańdaýly degen 4 fılmdi usyndy. Osylaısha jalpy 52 daýystan jekelegen 13 nomınaııa boıynsha eń kóp upaı jınaǵan fılmder tańdaldy. Eki fılm teń daýys jınaǵan jaǵdaıda týyndy qaıta tańdaýǵa túsýge tıis. Nátıjesinde úmitkerlerdiń qysqa tizimine (short-lıst) 18 fılm ilikti. Júldeler «Úzdik fılm», «Úzdik rejısser», «Úzdik operatorlyq jumys» atalymdardan bastap «Fılmge jazylǵan úzdik mýzyka» jáne «Úzdik qysqametrli fılm» syndy jalpy sany 13 nomınaııa boıynsha tabystaldy. Fılmderdi irikteýge atalǵan qaýymdastyqtyń músheleri Gúlnar Ábikeeva (qaýymdastyq prezıdenti), Kárim Qadyrbaev, Olga Malysheva, Dmıtrıı Mostovoı, Tólegen Baıtókenov, Nazıra Muqysheva, Baýbek Nógerbek, Inna Smaılova, Oleg Borekıı, Ǵalııa Baıjanova, Gúlajar Mashrapova, Mádı Mámbetov, Aleksandr Porshneva qatysty. Bir aıta keterligi, qaýymdastyq quramyna qazaq tildi kınosynshylar tek 2017 jyldyń aıaǵynan ǵana qosyldy. Olardyń arasynda sizben suhbattasyp otyrǵan kisi men Názıra Muqysheva bar.
Kórip otyrǵanymyzdaı «Úzdik fılm» atalymy «Úzdik fılm /drama» jáne «Úzdik fılm/komedııa, atys-shabys, ekshn» dep eki bólek beriledi eken. Siz Narıman Tórebaev pen Talǵat Shaǵanbaevqa «Úzdik senarıı» nomınaııasyn tabystaý sátinde sahna tórinen kınosynshalarǵa tańdaý jasaý birshama tartysty ótkenin aıttyńyz. Basqa da júlde alǵan fılmder týraly tarqata aıtyp berseńiz.
«Úzdik fılm/drama» júldesi Sábıt Qurmanbekovtiń «Oralman» atty kınokartınasyna berildi. Aıta ketý kerek, osy nomınaııa boıynsha Serik Apyrymovtyń «Ákege qońyraý shalý» fılmi de kóp daýys jınaǵan edi. «Oralman» bir daýys aıyrmashylyǵymen júldeni ıelendi. Shetelden Atajurtqa oralǵan qazaqtardyń Qazaqstandaǵy búgingi ómiri, jańa ortaǵa beıimdelý máseleleri jaıly kórkemsýretti tolyqmetrli kınotýyndynyń kótergen taqyryby aýqymdy da ózekti. Jalpy «Oralman» fılminiń kórkemdik sapasy týraly oń pikir aıtýǵa bolady. Oǵan bir dálel, halyqaralyq kınofestıvalder men «Synshylar tańdaýy» júldelerin alýy. «Oralman» fılmindegi bas taqyryp – qazaq halqynyń keshegi alasapyran zamanynyń tragedııasy. Otarlaý, qyzyl qyrǵyn saldarynan ózge elge kóshýge májbúr bolyp, búgingi táýelsiz Qazaqstanǵa Aýǵanstannan oralyp, jańa qoǵamda beıimdeýge túsý barysy bir otbasy arqyly sheber kórsetilgen. Fılmdegi bas keıipker beınesi zamanaýı qazaq kınosyndaǵy jańa sıpatqa ıe. Ol – tabandy kúresker, shynaıy otynshyl bolmystaǵy tulǵa, esh kedergige qaramastan maqsatyna qol jetkizgen jeńimpaz keıipker. Bul fılm Eýrazııa HKF, sondaı-aq, Tegerandaǵy «Fadjr», RF Tatarstan astanasy Qazan qalasynda ótken musylman kınosy HKF-inde jáne t.b. júlde ıelendi. Bul fılmniń Qazaqstanda kórsetilgen nusqasynan bólek festıvaldik nusqasy bar degen aqparat taraǵan, ıaǵnı, bizge kórsetilgen nusqasynda keıbir sahnalar qysqarǵan. Bunyń sebepterin fılm avtorlarynan naqtylap bilý kerek. Al «Úzdik rejısser» atalymy boıynsha júldeni aıqyn basymdyqpen Serik Aprymov utyp aldy. «Úzdik senarıı» júldesin anyqtaý barysy biraz tartysty jaǵdaıda ótti. Negizgi eki úmitker bolǵan – «Lastanǵan úlken shahar» («Grıaz v bolshom gorode») men «Shek» («Na granı») fılmderi. Daýys berý nátıjesi boıynsha N.Tórebaevtyń fılmi bir ǵana daýys basymdylyǵymen «Úzdik senarıı» júldesin jeńip aldy. «Úzdik operatorlyq jumys» júldesin Aqan Sataevtiń «Ol» (Ona) fılmi úshin belgili jas kınooperator Azamat Dýlatov jeńip aldy. «Oralman» fılmindegi jumysy úshin «Úzdik qoıýshy sýretshi» júldesin Rýstam Odınaev alsa, osy fılm boıynsha «Úzdik er adam róli» nomınaııasy Dýlyǵa Aqmoldaǵa buıyrdy. Alaıda, bul rette de D.Aqmoldadan bir ǵana daýys aıyrmasymen «Shek» («Na granı») fılminde oınaǵan Shárifbek Zákirov artta turdy. Al «Úzdik áıel róli» júldesi bir aýyzdan «Arman» fılmindegi bas keıipker beınesin somdaǵan Juldyz Aıdarbekovaǵa berildi. Ózge nomınaııalar boıynsha júldelerdi taǵaıyndaý negizinen bir aýyzdan, aıqyn basymdylyqpen sheshilip otyrdy deýge bolady.
Qazaq kınosynda ózindik qoltańbaǵa ıe, qazaq kınosy «Jańa tolqynynyń» ókili Serik Aprymov bıyl «Úzdik rejısser» atandy. «Ákege qońyraý shalý» fılminiń Aprymovtyń buǵan deıingi fılmderimen salystyrǵanda qandaı da bir ózgesheligi bar ma? Kınotanýshy retinde fılmge pikirińizdi bilsek.
Rejısser Serik Aprymovtyń óziniń aıtýy boıynsha «Ákege qońyraý shalý» eksperımenttik fılm bolyp sanalady. Áýeli fılmniń azǵantaı jeke qarjyǵa túsirilgenin aıta ketý kerek. Kınokartınanyń rejısseri, operatory, senarıı avtory jáne prodıýseri qyzmetin Serik Aprymovtyń ózi atqardy. Bir jaǵynan bul qarjy tapshylyǵynyń áseri bolsa, ekinshi jaǵynan bul jaıttyń saldary Aprymov úshin eksperımentke aınaldy, ıaǵnı, ol fılm óndirisinde bir mezette birneshe qyzmetti atqardy. Fılm oqıǵasy balanyń ákege qońyraý shalýynan bastalady. Alaıda biz bul qońyraýdyń mánisin tek fılmniń sońynan bilemiz. Árıne fılmde «jańa tolqynnan» qalǵan qıraǵan úıler, jumyssyzdyq, qysqasy baıaǵy negatıvti atmosfera baıqalady. Alaıda rejısserdiń bir ereksheligi akterlerdi tańdaýda, olarmen jumys isteýinde, ásirese, balalarmen jumys isteý tásilinde aıqyn ańǵarylady. Bas keıipker beınesin somdaǵan túrli jastaǵy balalar ekranda sonshalyqty shynaıy kóringenin erekshe atap ótý qajet. Bul bizdiń kınomyzdaǵy kóp kezdese bermeıtin rejısserlik sheberlik. Joǵaryda aıtyp ótkenimdeı, bir qaraǵanda fılmde 90-jyldardaǵy quldyraý, joly bolmaǵan keıipkerler júrgenimen, fılmniń sońy pozıtıvti turǵyda aıaqtalǵanyna kýá bolamyz. Shala saýatty dárigerdiń qoıǵan dıagnozynyń arqasynda otbasynda psıhologııalyq qysym, moraldik jáne fızıkalyq qorlyq kórip ósken, ata-ana meıiriminen aıyrylǵan bala eshnársege qaramastan qaladaǵy balalar úıinde eseıip, ómirden oz ornyn taýyp, jetistikke jetedi. Biraq, bul sahna qalaı kórsetilgeni jaıyna kelsek, ókinishke oraı vızýaldy, estetıkalyq jaǵynan prımıtıvti túrde oryndalǵanyn baıqaımyz. Fılmdegi oqıǵa basynan aıaǵyna deıin shyn ómirge jaqyn etip, derekti kıno stılinde – aýyldaǵy úılerdiń ıntererleri men ekstererlerinde qosymsha jaryq qoldanbaı, baqylaýshy-kameramen, Serik Aprymovtyń alǵash fılmderinen-aq qalyptasqan ózindik qoltańbasymen túsiredi. Al sońǵy sahnada biz eseıgen bas keıipkerdiń keńsege uqsas bólmede, bıik qara kresloda otyrǵanyn kóremiz. Bul sahnada jaryq qoıý úlgisi mýzykalyq beınebaıan estetıkasynda jasalǵan. Bundaı kontrast kózge qatty túsedi jáne bir jaǵynan fılmdi birtutas týyndy retinde qabyldaýǵa kedergi týdyrady. Al ekinshi jaǵynan alsaq, bul vızýaldy jáne estetıkalyq kontrastty qoldaný arqyly rejısser keıipkerdiń bıik shyńǵa jetkenine basa nazar aýdartady. Osyndaı fınal arqyly «qazaq jańa tolqyny» dástúrindegi keıipker beınesiniń evolıýııasy oryn aldy deýge bolady. Keıipker álemi turǵysynda qandaı da bir úmitter oıana bastaǵanyn ańǵaramyz. Serik Aprymov 2000-jyldardyń basynda óziniń bir suhbatynda «biz «qazaq jańa tolqyny» kezeńinde adamnyń qandaı bolmaýy kerektigin kórsettik, endigi kezekte biz adamnyń qandaı bolýǵa laıyq ekendigin kórsetýimiz qajet» degen pikir aıtqan eken. Biz «Ákege qońyraý shalý» fılminde ózgergen keıipkerdi kóremiz. Serik Aprymovtyń buǵan deıingi «Baýyr» fılmi týraly da ártúrli pikirler aıtyldy. Alaıda sol fılmdegi aınalasyna tek qana kómek kórsetkisi keletin qarshadaı bala arqyly rejıser qazaq qoǵamyna izgilený kerek ekendigi syndy avtorlyq kózqarasyn allegorııalyq turǵyda aıtqysy kelgenin ańǵarýǵa bolady. Bul turǵyda Serik Aprymov zamanaýı qoǵam bolmysyna óz tarapynan naqty baǵasyn berip jatyr.
«Synshylar tańdaýy» júldesin berý barysynda belgilengen nomınaııalardan tys qosymsha júldeler tabystaǵan ekensizder. Solar týraly tolyǵyraq aıtyp ótseńiz.
Iá, bıyl dástúrli 13 júldeden bólek eki arnaıy júlde tabystaldy. Sýretshi-grımdeýshi Irına Strýkova kınoǵa qosqan úlesi úshin marapattaldy. Taǵy bir júlde derekti kıno prodıýsseri Naryn Igilikke tabystaldy. Bul júlde Viasat History arnasynyń «Jaýynger áıelder» («Warrior women») atty iri halyqaralyq jobasynda saq taıpalarynyń batyr qyzdary týraly baıandaıtyn «Epıkalyq jaýynger áıelder – amazonkalar» («Epic Warrior Women – Amazons») atty derekti fılmge Qazaqstan tarapynan qosqan úlesi úshin berildi. Jalpy kez-kelgen kınotýyndy ujymdyq shyǵarmashylyq eńbektiń ortaq nátıjesi bolǵandyqtan, biz barlyq mamandardyń jumysyn saraptaýǵa, baǵalaýǵa tyrystyq. Bul bizdiń kıno ónerimizdiń jandanýy úshin, kınogerlerdi shabyttandyrý úshin óte kerekti dúnıe dep oılaımyn.
Sońǵy bir-eki jylda qazaq kınosynda komedııalyq janrdaǵy týyndylar kóptep túsirilip jatyr. Keıbiri tipti qomaqty kassalyq tabys jınaǵanyn aqparat quraldarynan estip jatyrmyz. Ulttyq kınonyń betalysyna, búgingi kıno óneriniń jaǵydaıyna baılanysty qandaı qorytyndy jasaı alasyz?
Ótkenge kóz salsaq, komedııalyq fılmder álemdik kıno tarıhynyń bastaýynda kóptep túsirilgenin baıqaımyz. Bizde dál osy qubylys qaıtalanyp jatqan sııaqty – ekranǵa shyǵyp jatqan fılmderdiń basym kópshiligi komedııa janrynda. Demek, aldaǵy ýaqytta bizdi úlken jańalyqtar men jetistikter kútip tur (kúledi). Eń qyzyǵy, bizdiń komedııalyq týyndylarymyzǵa ınternette jazylǵan pikirlerdi qarasaq, negizinen bizdiń kıno óndiriske degen jaǵymdy kózqarastyń qalyptasyp kele jatqanyn baıqaýǵa bolady. Alaıda, ókinishke oraı atalǵan janrdaǵy fılmderdiń kórkemdik sapasy kóp jaǵdaıda syn kótere bermeıtini anyq. Negizinen úılený toıy taqyrybyna, kelin men ene qarym-qatynasy máselesine arnalǵan fılmder óte kóp. Komedııanyń sany kóp bolǵanymen, taqyryp aıasy tym shekteýli bolyp otyr. Mysaly, balalar taqyrybyna da arnap komedııalyq fılmder túsirýge bolady. Keıbir otandyq komedııalyq fılmderde dórekilik, keleke etý basym ekenin de baıqaý qıyn emes. Árıne komedııalyq fılmder arqyly da astarly shyndyqtardy aıtýǵa bolady. Bir jaǵynan sannyń kóbeıýinen sapa týyndaýy da múmkin. Máselen, ótken jyly Qazaqstanda jalpy sany 30-dan astam tolyqmetrli kórkem fılm ekranǵa shyqsa, bıyl 50 kınokartına kórermenge jol tartady dep kútilýde. Qalaı degenmen de kıno salasy mol qarajatty, úlken kúshti talap etetin sala ǵoı. Sol úshin de sany az bolsa da, buryn az túsiriletin atys-shabys, horror janryndaǵy týyndylar túsirilip jatyr. Avtorlyq kınodan bólek janrlyq fılmderdiń kóptep túsirilýi kıno naryǵynda sheteldik fılmdermen básekeles otandyq týyndylardyń bar bolýyn qamtamasyz etedi. Árıne, qazaq kınosynyń túrli baǵytta damýy kerek-aq. Alaıda, bizdiń negizgi maqsatymyz kınonyń tilin sheberlikpen qoldanǵan óner týyndylaryn qoldaý bolýy kerek. Ásirese rejısserlik izdenisi bar, jańasha formalarǵa umtylys tanytqan týyndylardy baıqap, olarǵa laıyqty, ári ýaqytyly baǵa berý arqyly biz ulttyq kıno ónerimizdi órkendete alamyz dep esepteımin.
Suhbatyńyzǵa rahmet.
