Galına Syrlybaeva
Kórme esimderi beımálim avtorlardyń qyryq keskindemelik týyndysyn usynady, olardyń kópshiligi kópten beri kórmege qoıylmaǵan nemese birinshi ret qoıylyp otyr. Bir zalǵa jınaqtalǵan olar orys portretiniń qalyptasý jáne damý satysyn, ımperatordan qaıyr tilegen qartqa deıin, knıaz qyzynan kópestiń áıeline deıingi túrli tap ókilderiniń obrazdaryn alǵa tartady. Sol kezdiń portretteri úshin avtorlyq atrıbýııadaǵy qıyndyqtarynan basqa modeldi tanýdyń ózi ekitalaı. Bul kollekııanyń negizgi quramy 1935-1936 jyldary qurylǵan Qazaq ulttyq kórkemsýret galereıasyna túrli mýzeılerden – Memlekettik Tretıakov galereıasynan Memlekettik Orys mýzeıinen, Semeı ólkelik mýzeıinen óner buıymdary kelip túse bastaǵan kezde-aq qalyptasqan.
Adam obrazy qashan da ónerdiń nazarynda ekeni aqıqat. Adam ǵana – ýaqyttyń estetıkalyq maqsat-muratyn, qoǵamnyń emoıonaldyq jáne psıhologııalyq hal-ahýalyn jetkizýshi. XVIII ǵasyrdaǵy kórnekti orys sýretshileri A.Andropov, I.Argýnov, F.Rokotov, D.Levıkıı, V. Borovıkovskıılerdiń esimderi keńinen tanymal. O.Kıprenskıı, K. Brıýllov, V.Tropının, V.Perov, I.Kramskoı, I.Repın, V.Serov syndy sýretshiler ózderiniń portretterimen HIH ǵasyrdaǵy ónerdi máshhúr etti. Biraq solardyń qasynda túrli sebeptermen belgisiz bolyp, tarıhta aty qalmaǵan sýretshilerdiń tutas bir toby jumys istedi. Olardyń arasynda provınııalyq sýretshiler de, óz betterinshe úırengen basybaıly sheberler de boldy. Bul sýretshiler ádetinshe ózderiniń jumystaryna aty-jónderin jazbady. Olardyń týyndylary dvorıan saraılary men ýsadbalarynda, kópesterdiń úılerinde qaldy... Tek jeke otbasylyq kollekııalardy memleket menshigine alǵannan (ulttandyrǵannan) keıin ǵana mýzeılik jınaqtama ıgiligine aınaldy.
XVIII ǵasyrdy «orys portretiniń altyn ǵasyry» dep dál aıtady. Bul janr, ásirese alǵash qalyptasa bastaǵan kezinde ıkon jazý sııaqty ózindik dástúrleri men sheteldik sýretshilerden engen jańa dástúrlerdi sıntezdeı bildi. «Parsýna» degen ataý alǵan («persona» sóziniń burmalanǵan túri, latynsha rersona – jeke tulǵa) portret formasy osy bir ortaǵasyrlyq ónerdiń zaıyrly ónerge aýysqanyn pash etedi. Fıgýralardyń áldeqalaı qımylsyz qatyp qalýy, formalardyń anyq keskinderi, tústiń sándiligi, detaldardyń jazyq órnekti beınelenýi, sonymen birge adamdy jaryqpen jáne kóleńkemen úlgileý, modeldiń daralyǵyna qyzyǵýshylyq (patsha Fedor Alekseevıchtiń, Petr I-diń, Ekaterına I-diń, Elızaveta Petrovnanyń portretteri) – mine, parsýnanyń aıryqsha qyrlary.
XVIII ǵasyrdyń sońyna qaraı orys portreti sapalyq deńgeıiniń joǵarylyǵy jaǵynan ózine zamandas álemdik úlgilermen teńesti. Orys sýretshileri keskindemedegi eýropalyq jetistikterdi tez meńgerip, portrettegi adamnyń jeke qyryn, zattyq álemniń materıaldyq sıpattamasyn berýde óz sheberlikterin kórsete bildi (Ekaterına I-diń, Pavel I-diń, M. Speranskıı men V. Kokorevanyń jáne t.b. portretteri). «Portret – ózin-ózi tanytýdyń jáne ómirdi estetıkalandyrýdyń aınymas quraly».
XIX ónerdiń demokratııalanýymen de este qalady. Portret janrynda jańa qaharmandar – usaq dvorıandar, kópester, ónerli adamdar, qaıyrshylar, jalǵyzilikti qarttar... paıda bola bastaıdy.
Kórmede kameralyq portret oryn alǵan. Oǵan shaǵyn kólem, sán-saltanattyń joqtyǵy, kúńgirt beıtarap fon, adam beınesiniń keýdesinen nemese belinen sýrettelýi, ádettegishe bastyń sál burylyp turýy tán. Kórýge usynylǵan portretterde qosymsha atrıbýtıkalar – ınterer elementeri, tabıǵat ortasy joq. Keıipkerlerdiń emoııalary korset pen qarapaıym kamzol astynda qalǵan. Olarda árbir modeldiń adamǵa degen jiti kózqarasy men olardyń ózderiniń ar-namys sezimin kórsetýge umtylys baıqalady.
Osy sýretshilerdiń aty-jónin bilý búgingi kúni sondaı mańyzdy ma? Jymııý, kózqaras, symbat, bastyń burylýy, shash qoıýy, kıimi, turmys atrıbýttary arqyly ýaqyt pen dáýirdi, tarıhty tanýǵa bolady. Iá, bul eń bastysy bolýy múmkin.
