Moldııar Ergebekov. Áıel jáne óner nemese FemAgoraCA-ǵa shaqyrý

Aldymyzdaǵy aptada 8-naýryzdy qarsy alamyz. Ókinishke qaraı kóbinese bul ataýly kúndi áıelderge gúl men syılyq berip «máz qylatyn», áıelderdiń ana bolý qasıetterin qaıta-qaıta aıtyp, olarǵa «jatyr» retinde qaraıtynymyzdy dáleldeıtin kúnge aınaldyramyz.
Moldııar Ergebekov. Áıel jáne óner nemese FemAgoraCA-ǵa shaqyrý

 

 

Moldııar Ergebekov

Ónertaný doktory (PhD)

S. Demırel atyndaǵy ýnıversıtettiń qaýymdastyrylǵan professory


Áıel jáne óner

Nemese FemAgoraCA-ǵa shaqyrý

Óner tarıhshysy
Lında Nohlın 1971-jyly «Nelikten áıelden qandaı da bir uly óner adamy joq»
degen suraqqa bylaı jaýap beredi:

«Bizdiń
bilýimizshe, áıelden uly óner adamdary bolǵan joq, alaıda jetkilikti dárejede
zerttelmegen jáne baǵalanbaǵan qyzyqty jáne óte myqty áıel óner adamdary bar;
ıaǵnı basqasha aıtar bolsaq qanshalyqty jaqsy nıetpen izdesek izdeıik, báribir
Lıtvalyq uly djaz pıanıstin nemese Eskımo tenısshini taba almaımyz. Bul jaǵdaı
óte ókinishti alaıda tarıhı jáne synı dálelderge qanshalyqty júginsek te nátıje
ózgermeıdi; tarıhty shovınıst erkekterdiń jazǵanyn jáne burmalaǵanyn aıtar
bolsaq ta jaǵdaı ózgerissiz qalady. Mıkelandjelo nemese Rembrandt, Delakrýa
nemese Sezan, Pıkasso nemese Matıss, tipti jaqyn tarıhtaǵy De Kýnıń nemese
Ýorholdyń dárejesine saı keletin áıel sýretshi joq; sonymen qatar, bularǵa shaq
keletin qara násildi (erkek) amerıkandyq sýretshi de joq. [...] Biraq bárimiz
biletinimizdeı ótken tarıh pen búgingi kúnniń rejımi, orta synyptan aq násildi
erkek bolyp dúnıege kelý baqytyna ıe bolmaǵan áıelder men ózge de barsha jan
úshin tek qana óner salasynda emes ózge de júzdegen salalarda bóget bolǵysh,
qysymshyl ári úmit keskish erekshelikke ıe. Másele bizdiń taǵdyrymyzda, gormondarymyzda,
etekkirlerimizde, áıel bolyp dúnıege kelýimizde emes, qoǵamdyq ınstıtýttarymyz
ben bilim berý júıemizde. [...] Shyn máninde aq násildi erkekterdiń
qaramaǵyndaǵy ǵylym, saıasat jáne óner salalarynda áıelder men qara
násildilerdiń kóptegen bógetterge boı bermesten tabystarǵa jetýleri rasynda da tańǵajaıyp
nárse».[1] 

Rasynda da
áıelderden shyqqan uly nemese keremet ǵalymnyń nemese óner adamynyń (sýretshi, kompozıtor,
rejısser, jazýshy, aqyn) sany nelikten az degen suraqty qoımastan buryn,
nelikten qoǵamnyń ekonomıkalyq ahýaly tómen toptarynan, nemese qoǵamdyq ómirden
shettetilgen toptardan ǵalymdar men óner adamdary az shyǵady degen suraqty qoıý
kerek. Óıtkeni ekeýiniń de jaýaby bir: Ádiletsiz júıe. Bul júıege qalasańyz
kapıtalızm deńiz, qalasańyz násilshil ári seksıst júıe deńiz, ekeýiniń de júrip
ótken izinen qanaýshylyq pen fashızmdi kóresiz. Bárinen buryn bul júıe áıelder
men qoǵamdyq ómirden shettetilgen toptardyń múshelerin «uly» óner adamy nemese ǵalym
bolýdan maqrum qaldyrady.

Sonda da bolsa násilshildik
nemese bizdiń mysalymyzdan qarar bolsaq seksızmniń kóptegen bógetterine
qaramastan keremet týyndylarymen tarıhta qalǵan áıel óner adamdary da boldy.
Alaıda bul áıel óner adamdarynyń derligine jýyǵynyń erkek óner adamdaryna
tikeleı nemese janama túrde táýeldi bolǵany da barshaǵa aıan. 13-ǵasyrda ómir
súrgen jáne jergilikti ańyzdardyń aıtýyna qaraǵanda Strasbýrg kafedraliniń kireberis
esigindegi músinderdi jasaǵan Sabına fon Shtaınbahtan bastap 19-ǵasyrdyń eń
ataqty sýretshileriniń biri Roza Bonıorge deıingi barlyq áıel
sýretshi-músinshilerdiń ákeleri de sýretshi-músinshi edi. Bular, Tıntorettonyń qyzy
Marıetta Robýstı (1560? – 1590), Prospero Fontananyń qyzy Lavınııa Fontana
(1552-1614), Oraıo Djentıleskıdiń qyzy Artemızııa Djentıleskı (1593-1653), Anrı
Sheronnyń qyzy Elızabet-Sofı Sheron (1648-1711), Lýı Vıjeniń qyzy Elızabet
Vıje-Lebren (1755-1842) jáne Iogann Iozef Kaýfmannyń qyzy Angelıka Kaýfman
(1741-1807). Bul jaǵdaı Nohlınniń de nazarymyzdy aýdarǵan bilimniń kúshin
kórsetýde. Jeme jemge kelgende ótken ǵasyrdyń alpysynshy jyldarynan bastap
Batysta kúsheıe túsken femınıst syn men áıel qozǵalystarynyń arqasynda áıel óner
adamdarynyń sany men sapasy nyǵaıdy. Qazirgi tańda Batystan Shyǵysqa
Soltústikten Ońtústikke álemniń barlyq elderinde áıel óner adamdary burynǵyǵa qaraǵanda
áldeqaıda batyl ári júrektilikpen alǵa shyǵýda. Desek te áli de bolsa keıbir
óner salasy erkekterdiń egemendiginde. Mysaly, elimizdiń azamattarynyń
salyqtarymen kúneltetin Qazaqfılm kınostýdııasy qansha áıel rejısserdiń kórkem
fılmin qarjylandyrdy? Bıyl, byltyr, aldyńǵy jyly? Jarty ǵasyrdan astam tarıhy
bar qazaq kınosy osy kezge deıin qansha áıel rejısserdiń tulǵa bolyp
qalyptasýyna mursat berdi? Elimizdegi óner men mádenıettiń ózge de
alańdaryndaǵy jaǵdaı qalaı? Sýret ónerinde, teatrda, mýzyka men sáýlet ónerinde
j.t.b.

Aldymyzdaǵy
aptada 8-naýryzdy qarsy alamyz. Ókinishke qaraı kóbinese bul ataýly kúndi
áıelderge gúl men syılyq berip «máz qylatyn», áıelderdiń ana bolý qasıetterin
qaıta-qaıta aıtyp, olarǵa «jatyr» retinde qaraıtynymyzdy dáleldeıtin kúnge
aınaldyramyz. Áıelderdiń qoǵamdyq ómirden shettetilý máseleleri, zorlyq-zombylyqqa
ushyraý máseleleri jaıynda, jalpy áıel quqyqtary men olardyń múmkinshilikterin
nyǵaıtý jaıynda taqyryptar esh qozǵalmaıdy da.

Sondyqtan da
8-naýryz halyqaralyq áıelder kúni merekesin atyna laıyq túrde ótkizýge zárýmiz.
Elimizdegi áıel mádenıeti men jalpy genderlik máselelerdi talqyǵa salatyn platformany
qalyptastyrýdy qashannan beri oılap júrgen edik. Iaǵnı 8-naýryzdyń tóńireginde
festıvaldik atmosferada, ishinde ǵylymy bar, óneri bar, pikirtalasy bar mádenı
kúnderdi ótkizsek deýshi edik. Sol oıymyzdy Almatydaǵy Frıdrıh Ebert qorynyń
demeýimen iske asyrǵaly otyrmyz. 8-10 naýryz aralyǵynda ótetin bul sharamyzǵa
FemAgoraCA (Feminist Agora Central Asia)
degen at berdik.

Agora ejelgi
Grek órkenıetinde qalanyń ortasyna ornalasqan saýda jáne pikirtalas alańyna beriletin
at. Bul agoralar ári qalanyń qyzý ómirine, ári óner adamdarynyń
performanstaryna, fılosoftardyń pikirtalastaryna kýá bolatyn.

Genderlik
máseleni tek qana Qazaqstanmen shektep qoıý, onyń sheshý jolyn kórsete almaıdy.
Óıtkeni mádenıet barlyq ýaqytta belgili bir terrıtorııaǵa jaıylǵysh keledi.
Sondyqtan da Ortalyq Azııa elderindegi genderlik máselelerdi talqylaı otyryp
elimizdegi áleýmettik mádenıetke qaraǵandy jón kórdik. Festıvalimizge «Femınıst
Agora Ortalyq Azııa» dep at berýimizdiń sebebi osynda.

Ortalyq Azııa
elderinen qonaqtarymyz bar, keremet fılmderimiz bar. Sýret kórmemiz bar.
Jasampaz pikirlerin ortaǵa salar ǵalymdarymyz bar. Kelińiz, 8-naýryzdy birge
toılaıyq!
#FemAgoraCA 

Ótetin kúni men ýaqyty:

8 naýryz, 17:00-20:00

9-naýryz, 10:00-20:00

10 naýryz, 11:00-20:00

 

Ótetin orny: Smart.Point
kreatıv alańy (Baızaqov kóshesi, 280)

Kirý: Tegin

Tili: Qazaq jáne Orys


[1] Nochlin, Linda (1971). “Why Have There Been No Great Women Artists?”. Woman in Sexist Society: Studies in Power
and Powerlessness
. Edited by
Vivian Gornick and Barbara K. Moran. New York: Basic Books.