Aıymgúl Oralqyzy

Jýrnalıst

1.  VIEW FROM THE WINDOW AT LE GRAS

TEREZEDEGI KÓRINIS. LE GRA

1826 jyl

Jozef Nısefor Neps

Bul ashylý GELIOGRAFIIa dep atalady jáne ol - jaryq áseri arqyly jasalǵan bir
mezettik árekettiń nátıjesi.

Jozef Neps

Adamzat
tarıhyndaǵy eń alǵashqy fotosýretti jasaǵan adamnyń naǵyz ónertapqysh ekeni
aıtpasa da túsinikti. “Terezedegi kórinis” atalatyn birinshi gelıogravıýrany
Jozef Nısefor Neps esimdi franýz azamaty túsirgen. Ónertapqyshty beıneniń kóshirmesin
alýdyń jańa joldary qyzyqtyratyn. Sol joldardy tabý maqsatynda Neps shyǵys
Franııanyń Sen-Lý-de-Varenn qalasyndaǵy Gra eldi mekeninde
ornalasqan sheberhanasyna arnaıy qurylǵy ornatady. Ol obskýr kamerasy dep
atalatyn. Atalmysh qurylǵy kún sáýlesi arqyly beıneniń tikeleı kóshirmesin
jasaıtyn. Sheberhana terezesindegi kórinisti fotosýretke túsirý Neps myrzanyń 14
saǵat ýaqytyn alypty. Tynymsyz elgezektik pen tózim nátıjesinde adamzat
tarıhyndaǵy eń alǵashqy fotosýret alyndy.

Nepstiń eńbegi
fotoóner salasynyń negizin qalady desek artyq aıtqandyq bolmas. Keıin ol Lýı Dager
esimdi sýretshimen birlese jumys jasady. Sýretshiniń dagerotıpti atalyp ketken
túsirilimderi fotoóner salasynyń damý úderisin jańa deńgeıge kóterdi.

Al, tarıhı
sýrettiń túpnusqasy qazirgi tańda Tehas shtatynyń Ostın qalasyndaǵy zertteý
ortalyǵynda saqtaýly tur.

2.  BOULEVARD DU TEMPLE

TAMPL BÝLVARY

1839 jyl

Lýı Dager

Men jaryqty aýlap alyp, qapasqa qamap qoıdym. Kún men úshin sýret salýǵa
májbúr boldy.

Lýı Dager

Parıjdiń Tampl Býlvarynda jumys istep júrgen aıaq kıim
tazalaýshy óziniń adamzat tarıhyndaǵy eń yqpaldy fotosýret túsirýshi atanaryn
bildi me eken?! Onyń esimi Lýı Dager bolatyn. 1839 jyly Lýı jasaǵan sýret –
adam sulbasy beınelengen alǵashqy  foto
týyndy edi. Dagerge deıin adam kelbeti tek qylqalam sheberleriniń kartınalarynda
ǵana beınelengen bolatyn.

Atalmysh sýretti túsirý úshin Lýı óz obektıvin býlvarǵa
baǵyttap, keıin, birneshe mınýt boıy kúmis jalatylǵan mys dıskini jaqyn ustap
turǵan. Al, sýrettiń óńdelýi hımııalyq zattardyń kómegimen júzege asyrylǵan
eken. Tampl býlvarynda túsirilgen bul sýret – aınamen shaǵylysý nátıjesinde alynǵan
birinshi fotosýret (mirror-image photograph).

3.  THE VALLEY OF THE SHADOW OF DEATH

ÓLIM KÓLEŃKESINIŃ ALQABY

1855 jyl

Rodjer Fenton

Adamdar soǵysta óledi. Biraq, bul sýretker olardyń beınelerin saqtap,
máńgilik ǵumyr syılap úlgeredi.

‘Qyrym sýretteri’, Qyrkúıek 1855

Qyrym
soǵysy nemese Shyǵys soǵysy 1853 jáne 1856 jyldar
aralyǵynda Reseı ımperııasy men Ulybrıtanııa,
Franııa, Túrkııa, Sardınııa odaqtary arasynda ótken. Úsh jylǵa sozylǵan soǵysta Rodjer Fenton esimdi brıtan fotografy Qara teńiz
jaǵalaýyna turaqtap, áskerı reporter retinde fotosýretter túsirgen eken. Ádette
soǵystan esh tájirıbe almaı, sol qatelikti qaıta-qaıta keshetin kúlli adamzat
Fentonnyń sýretterin kórgen soń soǵysqa degen kózqarasyn ózgertkendeı seziledi.

Sol 360 fotoderek ishinde “Ólim kóleńkesiniń alqaby” atalatyn
sýrettiń alar orny erekshe. Anglııa foto qoǵamynyń negizin qalaýshy, sondaı-aq,
Vıktorııa hanshaıymnyń jeke fotografy bolǵan Rodjer Fenton - adamzat tarıhyndaǵy
alǵashqy áskerı reporter.

“Ólim kóleńkesiniń alqaby”  fotosýretinde jol ústinde shashylyp jatqan
jarylǵysh zattar beınelengen. Bir qyzyǵy, bul sýrettiń ekinshi nusqasy da bar
bolyp shyqty. Onda jarylǵysh zattar jol jıeginde jatyr eken. Buǵan qatysty
kóptegen fotosýret synshylary jol jıeginde jatqan jarylǵysh zattardy Fenton ádeıi
óz qolymen jolǵa shashyp tastaǵan desedi. Qalaı bolǵanda da, “Ólim kóleńkesiniń
alqabynyń” berer áseri aıryqsha ekeni anyq.

4.  ABRAHAM LINCOLN

AVRAAM LINKOLN 

1860 jyl

Metıý Bredı

Tabıǵı sýretter túsirý men úshin asa qıyn bolatyn.

Metıý Bredı

1860 jyldyń aqpan aıynda Avraam Lınkoln Nıý Iork qalasyna arnaıy Kýper
Odaǵynyń aldynda sóz sóıleý úshin kelgen. Ol kezde foto óndiristiń tanymaldyǵy
sharyqtap turǵan kez bolatyn. Lınkoln prezıdenttikke úmitker retinde minsiz
sóıleý kerek ekenin jaqsy biletin. Odaq jıynynda sóz sóılemes buryn bolashaq
prezıdent Brodveıdegi Bredıdiń fotostýdııasyna kirip, joǵarydaǵy sýretin
jasatady. Bredı bolsa Edgar Allan podan bastap, Djeıms Fenımor Kýperge deıingi
tanymal tulǵalar beınesin jasaǵan portretıst edi.  

Lınkoln syrt
kózge tym uzyn kórinetin moınyn jeıdesiniń jaǵasymen jasyryp, daıyn bolǵan soń,
naǵyz saıasatkerge tán qalypta sýretke tústi. Keıin, prezıdent atanǵan soń,
Lınkoln “Meni prezıdent qylǵan Bredıdiń sýreti” – dep qaljyńdaǵan eken.

5.  CATHEDRAL ROCK, YOSEMITE

KATEDRAL ROK, IOSEMITI

1861 jyl

Karlton Ýotkıns

Eýropalyq kórkem sýrettermen salystyrýǵa keletin minsiz óner týyndysy .

Olıver Holms, 1862

Iosemıtı parkiniń ulttyq qoryq atanýyna XIX ǵasyrdyń tanymal natýralısi Djon Mıýırdiń sińirgen eńbegi
zor. Alaıda, joǵarydaǵy “Katedral rok. Iosemıtı”
fotosýretin túsirgen Karlton Ýotkınstyń yqpalyn da joqqa shyǵara almaımyz. 

Landshaft fotografy retinde Ýotkıns atalmysh parktiń tabıǵı
sulýlyǵyn sýretke túsirip, qundy derekter jınastyrǵan. Ol óziniń keń formatty
fotoapparaty arqyly jasaǵan sýretterimen kópshilikti tańqaldyrdy. Óıtkeni,
Iosemıtı tabıǵatynyń sulýlyǵy eshkimdi beı-jaı qaldyrmady. Sýretterdi kórgen AQSh
prezıdenti  Avraam Lınkoln 1864 jyly
Iosemıtıdi kommerııalyq maqsatta paıdalanýdan shekteıtin zań jobasyn jasaǵan
bolatyn. Sonyń nátıjesinde kóptegen parkter men ulttyq qoryqtar saqtalyp qaldy.

Tabıǵat-Ananyń teńdessiz syıyn saqtap qalýǵa áser etken sýrettiń
eń yqpaldy 100 fotosýret tiziminen tabylýy óte oryndy.

6.  THE DEAD OF ANTIETAM

ENTITEM MÁIITI

1862  jyl

Aleksandr Gardner

Mıster Bredı suryqsyz shyndyq pen soǵys qorqynyshyn uǵyndyrdy. Ol ólikter men
máıitterdi alyp kelip, tabaldyryǵymyzǵa tastaǵandaı boldy.

New York Times

Sharpsbergtegi Entıtem shaıqasy — AQSh-taǵy Azamat soǵysy kezinde oryn alǵan shaıqas. 1862 jyly 17 qyrkúıek
kúni Djordj Makklellan basshylyq etken federaldy ásker men Robert Lı
jetekshiligindegi Konfederaııa áskeri arasynda oryn aldy. Entıtem-Krık ózeni
jaǵalaýynda bolǵan bul shaıqas “amerıka tarıhynda
eń kóp qan tógilgen birkúndik teketires” degen ataýmen
belgili. Nátıjesinde 3600 adam mert boldy.

Joǵarydaǵy sýrettiń avtory Aleksandr Gardner shaıqas
ornyna eki kún ótkennen keıin kelgen. Ol kezde fotograf Metıý Bredıdiń qaraynda
jumys isteıtin. Ólikter mekenine aınalǵan ózen jaǵalaýynda birneshe sýret jasaıdy.
Gardner Nıý Iork qalasyna qaıtyp kelgen soń, Bredı onyń sýretterinen “Entıtem máıiti” degen ataýmen kórme uıymdastyrady.

Gardner sýretteriniń anyq bolǵany sonsha, ondaǵy máıitter
sulbasynan áskerdiń júzin anyq kórýge bolatyn. Kórmege kelgen jurtshylyq
sýretter arqyly emis-emis daýysy ǵana estiletin soǵystyń alysta emes, dál qasynda ekenin, al, ondaǵy mert bolǵan adamdar óz
dosy, baýyry, qandas jaqyny ekenin uǵyndy. Azamat soǵysy, shyn mánisinde, óz
týǵanyńdy óltirý ekenin shyn kóńilimen sezingendeı boldy.

7.  THE HORSE IN MOTION

ShAÝYP BARA JATQAN JYLQY

1878 jyl

Edvard Meıbrıdj

Biz shyndyqty tabıǵattyń ózinen izdemeıinshe, kórinis minsiz bolady dep
ózimizdi aldaı beremiz.

Edvard Meıbrıdj

Amerıkalyq fotograf Edvard
Meıbrıdj qozǵalys barysyndaǵy sýretter jasaý joldaryn qarastyrǵan. Ásirese, janýarlardyń qozǵalysy. Ol shaýyp bara jatqan jylqyny birneshe fazalyq fıksaııa arqyly sýretke túsirip otyrǵan. Bul tájirıbe jumystary
1872 jáne 1878 jyldar aralyǵynda júrgizildi. Ol, joǵarydaǵy sýrettegideı
nátıjege jetý úshin birneshe fotoapparatty qatar qoldanǵan eken.

Dınamıkalyq qozǵalysty
sýretke túsirý múmkindigine qol jetkizgen Edvard Meıbrıdj, shyn mánisinde,
kınemotograftyń paıda bolýyna úlken yqpalyn tıgizdi.

Bir qyzyǵy, mundaı eleýli
jańalyq bar bolǵany sóztalastyń kózine aınalǵan eken. Derekter boıynsha,
Kalıfornııa shtatynyń gýbernatory Lıland Stenfordtyń: “Jylqy shapqan kezde onyń
tórt aıaǵy qatar jerge tımeıdi”- degen pikirine at jarys tamashalaýǵa kelgen bir
adam kelispeı qoıady. Al, gýbernatordyń sózi durys bolǵanyn Meıbrıdj 4 jyldan
keıin dáleldepti.

8.  BANDIT'S ROOST, 59½ MULBERRY STREET

BANDITTER BAQANY, MALBERRI KÓShESI, 59½ 

1888 jyl

Djeıkob Rııs

Qalanyń qarańǵy ári las túkpirlerimen
júrgiziletin soǵysta biz ne jeńemiz, ne jeńilemiz. Basqa sheshimi joq.

Djeıkob Rııs

Djeıkob Rııs 1870 jyly Danııadan AQSh-qa qonys aýdarady. Nıý
Iork qalasyn meken etken 21 jasar jigit basqa da emıgranttar sekildi joqshylyqta ómir
súrdi. Keıin jańalyqtar bıýrosyna jumysqa ornalasyp, ózin naǵyz jýrnalıst
retinde kórsetedi. Djeıkob óz maqalaryna baılanysty sýretter túsirý maqsatynda
fotoapparat alady. 1877 jyly Rııs «New York Tribune» gazetinde reporter
qyzmetin atqardy. Fotojýrnalıst jasaǵan reportajdardyń negizgi taqyryby emıgranttar
ómiri boldy.

Onyń 1990 jyly jaryq kórgen kitaptary Nıý Iork qalasynyń
polıııa shefi, bolashaq prezıdent Teodor Rýzvelttiń nazaryna iligedi. Keıin
jýrnalıst pen tártip saqshysy jaqyn dos bolyp ketedi. Ekeýi qala kóshelerin birge
aralaıtyn. Biri aqparat jınasa, ekinshisi tártip ornatatyn.  

Shynaıy ómirden syr shertetin Djeıkob Rııstiń fotosýretteri  reportajdyq fotoónerdiń jetilýine óz yqpalyn
tıgizdi.

9.  THE HAND OF MRS. WILHELM RONTGEN

MISSIS RENTGENNIŃ QOLY

1895 jyl

Vılgelm Rentgen

Men oılaǵan joqpyn. Men zertteýmen aınalystym.

Vılgelm Rentgen

Rentgenologııa ǵylymynyń ataýy Vıýrbýrg ýnıversıtetiniń professory
Vılgelm Konrad Rentgenniń esimimen tyǵyz baılanysty.

Ol 1895 jyly qarasha aıynyń segizinde ashqan jańalyǵy úshin Nobel syılyǵyn aldy. Bul ashylý da ózgeler sekildi kezdeısoq oryn alǵan. Jańa ónertabysta alǵash bolyp professordyń áıeli Bertanyń qolynyń rentgen keskini jasalypty. Qol
súıekteriniń keskinin kórgennen
kezde Berta hanym: “Men óz ólimimdi kórdim” – degen eken. Al,
qazir ol, kerisinshe, kópshiliktiń aýrýyn anyqtaýǵa kómektesip, ómirin saqtap
keledi.  

Medıına úshin úlken qadam bolǵan rentgen sáýlesinde
jasalǵan alǵashqy sýret 1895 jyldyń 22-jeltoqsany kúni túsirilipti.

10.  MOONLIGHT: THE POND

AI SÁÝLESI: TOǴAN

1904 jyl

Edvard Shtaıhen

Shyn mánisinde, ár foto basynan aıaǵyna deıin jalǵan.

Edvard Shtaıhen

«Aı sáýlesi: Toǵan» — adamzat
tarıhyndaǵy alǵash túnde túsirilgen túrli-tústi fotosýret. Bul sýretti fotograf Edvard Shtaıhen 1904 jyly Long Aılendte túsirgen. Qazir bul sýrettiń úsh danasy bar ekeni anyqtalyp otyr. Túsirilgen ýaqyttan eki jyl ótkennen keıin Edvard olardyń bireýin dosy Djon Aspınvolǵa 75 dollarǵa satqan eken.

Al 2006 jyly «Aı sáýlesi: Toǵan»  fotosýreti Sotheby’s
bássaýda úıinde $ 3 mln.-ǵa satyldy. Osylaısha, fotoóner týyndylary ónerdiń basqa salalarynyń qundy shedevrlerimen birdeı deńgeıde baǵalanatyn boldy.