Mánshúk Táshimova
Teatrtanýshy
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri
Eýropa elderinde eresekterge arnalǵan qýyrshaq qoıylymdaryn qoıý biraz ýaqyttardan beri jolǵa qoıylǵanmen, qazaq qýyrshaq teatrlary bul úrdisti sońǵy on jyl kóleminde ǵana qolǵa ala bastaǵan. Ásirese sońǵy kezde Memlekettik qýyrshaq teatrynda úlkenderge arnalǵan qoıylymdar naqty jolǵa qoıylyp, alǵa qoıǵan maqsattaryna jete bastaǵan sekildi. Ana men balanyń ómir súrýdegi araqatynasy adam balasy ómir súrgen kezde kúrmeýi sheshile qoımaıtyn túrli qaıshylyqtarǵa toly kúrdeli taqyryp bolyp otyr. Ananyń kóńili balada bolǵanmen, balanyń kóńili dalada ekenin sóz etetin Evgenıı Ionov pesasynyń negizinde sahnalanǵan «Ana júregi» dramasy jas óspirimdik shaqtaǵy ótpeli kezeńde balanyń jıi jiberetin qateligi tońmoıyndyq pen dalabezerliktiń óz túbine jetetinin jas rejısser Anton Zaıev saýatty rejısserlik traktovka arqyly bergen. Tipti jalpy pesanyń oqıǵasy boıynsha aıtylatyn sózder tym az bolǵanmen dramalyq shyǵarmanyń jalpy oqıǵasy túsinikti. Rejısserdiń akterlerge: «Anaǵa degen óz kóńilderińizdi jazý arqyly bildirip hatqa túsirińizder» dep bergen tapsyrmasy negizinde jazylǵan hattar da óte áserli bolyp, qoıylymǵa ebin taýyp kiriktirgeni rejısser tarapynan tapqyrlyq bolyp óz ornyn taýypty.
Qoıylymnyń ón boıynda bala beınesinde jiptermen toqylyp jasalǵan Áldı qýyrshaq basty rólge alynyp, oqıǵa órbı túsedi. Bala alǵash týylǵan kezdegi ananyń tolqynysy men qýanyshy, alǵashqy qadam basýy men oınaý, dostarynyń paıda bolýy barlyǵy barlyǵy kóz aldyńnan ótedi. Kórermen óziniń bala kezin kóz aldynan ótkizip otyrady.
Aıym bolyp týdyńba?!
Kúnim bolyp týdyńba?!
dep keletin sazger E.Hasanǵalıevtyń áni qoıylymǵa ár berip tur. Án sala otyryp bóbegin jubatatyn Ana – Tolqyn Tileýlıevanyń daýysynda ádemi saz, jumsaqtyq pen analyq meıirim bar. Ol qýyrshaq beınesindegi balasyn (R.Abý) keýdesine qysqanda kórermenniń júregi eljirep tolǵanady. «Qaıran anashym» degen sóz yrqyńnan tys aıtylyp, kózińe ystyq jastyń kelgenin baıqamaı da qalatynyńyz qoıylymnyń mazmundylyǵynda jatyr edi. Bul spektaklde saýatty rejısserlik jumys ǵana emes, akterlik oıyn men mızansena, túrli oıǵa jeteleıtin shyrmalǵan arqandar men bos bóshkelerden qurylǵan dekoraııa barlyǵy qımyl-qozǵalysqa kelip, kórermenniń qııalyn qytyqtap, júregine izgilik dánin egýge kómektesip tur. Domalanǵan bóshkeler jan-jaqtan dóńgelep kelgende Ana – Tolqyn olardy bar kúshimen keri aınaldyra qaıtarýy, ananyń bar qıyndyqqa toıtarys beretinin bildiretin qarapaıym ǵana sheshim óte áserli bolǵan.
Drama oqıǵasynyń basynda mańaıyndaǵynyń bárine anasymen birge qarap qyzyǵatyn bala óse kele ózgerip sala beredi. Jalǵyz balasyn asyrap, eshkimnen kem qylmas úshin anasynyń qanshalyqty ter tógip jumys istep júrgenin túsingisi kelmeıdi. Bul kórinis plastıkalyq qımyl-qozǵalyspen beriledi. Kórshi balalarda bar «Altyn alma» ózinde joq ekenin aıtyp burtıǵanda, ana sol altyn almany qalaıda alyp beretinin aıtyp ýáde etken. Bul rette jasóspirim bala rolindegi R.Abý oıyny keıipkeriniń psıhologııasymen dóp kelgen. Qyrsyǵyp otyrǵan balany anasynyń meıirimi eljireı eritkende kóz jasyn súrte otyryp, uıala kúle bastap aqyry ana men balanyń qushaqtasýymen bitetini kúndelikti ómirden alynǵan qarapaıym kórinisti utymdy akterlik sheberlikpen bergen. Qos qýyrshaqshynyń arasynda shyǵarmashylyqqa toly áriptestik ornaǵan.
Qoıylymdaǵy oqıǵanyń shıeleniser tusy balanyń jigittik shaqqa jetip, kóshe buzyqtaryna ilesip sulýǵa ǵashyq bolatyn sát. Endi oǵan Ana kedergi keltiretindeı. Ol anasyn úıden qýǵandaı bolady. Óıtkeni ol jalǵyz ózi emin erkin júrip-turmaqshy. Páterdi bosatyp bere qoımaǵan anasynan ketip tynatyny ómirde kezdesip jatatyn tragedııalyq jaǵdaı kórermendi oılandyrady. Oqıǵa sharyqtaý shegine jaqyndaıdy. Balasyn ýaıymdaǵan ana qolyna shyraq ustap týylǵan kúnimen quttyqtaǵaly keledi. Qoldaǵy shyraq – úmit sáýlesi ekeni túsinikti bolǵanmen qazaq kórermenderiniń psıhologııalyq qabyldaýyna asa kelińkiremeıtin detal. Dostarynyń arasynda anasyn moıyndamaǵan asaý jigit: «Ol meniń anam emes, ol ólgen» dep júgire jónelýi Ana – Tolqyndy rýhanı óltirgen edi. Mundaı jaǵdaıda sorly ana ne istesin? Sostıyp kókiregi qaıǵydan jarylardaı turyp qalyp, kóz jasyna erik bere, qystyǵa jylaıdy aktrısa. Sol sátte T.Tileýlıeva beınelegen sorly anany aıamaý múmkin emes. Jasqa toly janary jáýteńdep, dir-dir etedi. Ózim boldym, toldym dep kóshe kezip ketken jas jigitti ishteı jek kórip otyrasyz. R.Abýdyń keıipkeri keıde anasyna qaraılaǵysy kelgenmen tońmoıyndyǵy men buzyqtyǵy yrqyna kóndirmeı, mańaıyna tumsyǵyn kótere qaraıtyn menmenshil bolyp ketedi.
Ásirese, balanyń buzyq topqa qosylatyn kezdegi maska tektes qýyrshaqtar men olardyń kórsetken oǵash qylyqtary kórermendi oılandyrmaı qoımaıdy. Jaqsylyq ataýlysynan túk bitirmese de ómirlerine máz-meıram bop júrgen ol toptyń ezýleri eki qulaqtaryna deıin jetken dep kórsetedi qýyrshaq sheberi. Akterler (A.Baıyrbekova, A.Saqtaǵanova, G.Beısembaeva, A.Jaqynbaev, M.Kamalov) olardy maska esebinde betine, qolyna nemese aıaǵyna kıip alady. Árbir maska tektes qýyrshaqta minez ben oǵash qylyq bar. Qoıylym oqıǵasyna qaraı shyrmala túsetin aq tústi arqan akterlerdiń áreket etýine kómektesip, sahnanyń árin keltirip ǵana qoımaı astarly oı aıtyp tur. Sýretshi ómirdiń sabaǵyn almaǵan buzylǵan jastardy osylaısha ájýálaı sýretteıdi. Jaly tógilgen sulý jylqynyń basyn kıip shyǵatyn aktrısanyń óneri ataýǵa turarlyq. Ol túngi klýbtardaǵy Sulý beınesinde kórinedi. Onyń jasaǵan bıi, plastıkasy men terbetpe átkenshekte bıik ókshe aıaq kıimmen jasaǵan trıýkteri ońaıǵa túsken joq.
Osy tusta óte aýyr tıetin sahna bar. Ol anany (qýyrshaq beınesindegi mamyq toltyrylǵan ustyn) kóterip ákep topyraqpen kóme bastaýy oǵash kóringenimen, shyrqyraǵan ay shyndyq anyq edi. Anaǵa baqyt pen qýanyshyńdy kórsete almasań olardyń osylaı tómpeshik bolyp kómilip qalatynyn, bala asyqpaǵanmen ananyń qartaıatyny, o dúnıelik bolyp ketse anany syılap qurmet kórsetýge úlgere almaı qalýymyz múmkin ekenin qoıylym eske salady.
Qoryta kele aıtarymyz psıhologııalyq shıeleniske toly taqyrypty jetkizý qıyn bolǵandyqtan rejısser dramalyq sahnalardy kóptep paıdalanady. Spektakldiń ón boıynda elý paıyz dramalyq oıyn úlgisi akterlik sheberlik arqyly jetkizilgenmen, bul tyń tájirıbe óziniń máýeli jemisin berdi.
Uly Otan soǵysy taqyrybyn bezbendeýde Sh.Aıtmatovtyń «Qus joly» povesiniń jelisi boıynsha jasalǵan sahnalyq júıeniń alar orny erekshe. Degenmen bul taqyrypqa jazylǵan kóptegen basqa da kórkem jáne dramalyq shyǵarmalar barshylyq bolǵanmen solardy qolǵa alýǵa asyqpaı «Ana – Jer anany» qazaq jerindegi barlyq teatrlar jarty ǵasyrdan astam ýaqyttan beri san-qyrynan aınaldyrýǵa qumarymyz basylar emes. Endi mine shyǵarmany Memlekettik qýyrshaq teatrynyń qolǵa alýy jańalyq bolǵany ras. Óıtkeni bul shyǵarma atalǵan Qýyrshaq teatry sahnasynan alǵash ret oryn alǵan edi.
Jas rejısser Dına Jumabaevanyń túrli rejısserlik traktovkalaryna oń kózben qaraǵandyqtan tyń jańalyqtardan dámeli bolǵanymyz ras. Úkili úmitimizdiń júni jyǵylmady. Tek sahnanyń ústinde kishkentaı ǵana keńistikte ótken qoıylym alańyna alǵash kóz tikkende-aq rejısýranyń ıisi ańqyp sala berdi. Sahnanyń negizgi tony bıdaı sabannyń ádemi sary túsimen alynyp egistik alqaptyń kórinisin berip tur. Jumyskerler, traktor men shóp nemese astyq tasyǵan júk kóligi deısiz be bári de soǵys kezin kóz aldyńa elestetip men mundalap sala beredi. Osy kórinisti jaǵalaı alqa qotan otyrǵan akterler, dóńgelene qorshaý quryp turǵan etikter tek jumysshy halyqtyń kıimi ǵana emes soǵysqa ketken kóp azamattyń úńireıe kóringen ornyn da aıqyndap astarly oı aıtyp tur.
Tolǵanaı roline úsh aktrısa T.Tileýlıeva, M.Táýekelova, G.Rahımovalar qatar alynǵan. Olardyń qyzyl, aq, qara oramaldy bolyp kelýi basty keıipkerdiń otaǵasy Subanqulmen alańsyz ómirin, qan maıdandy jáne kúıeýi men atpaldaı azamat uldarynan aıyrylǵan qara jamylǵan anany meńzeıtini kórgen kózge túsinikti sımvoldyq túster edi. M.Maqataevtyń «Qyrqynshy jyldardaǵy besik jyry» óleńi áýenimen birge teatr akterleriniń oryndaýynda spektakldiń ón boıynda leıtmotıv retinde alynyp, tabıǵı áýen horǵa ulasyp áserlene túsedi. Qoıylymda uzyn sapty aǵash qasyqtardyń da aıtary zor. Qasyqtardy bir-birine urý arqyly mýzyka áýenin shyǵara otyryp sol qıly kezeńniń rıtmin keltirýi, buǵan akterlerdiń etikterin ura bir qalypty basýy soǵystaǵy qatal tártip pen tyl ómirindegi adamdardyń aýyr qol eńbegin meńzep qoıylymnyń temporıtmimen ulasatyny rejısser tarapynan óte utymdy shyǵypty. Osylaı bola turǵanmen shyǵarmashylyq ujym ózderiniń Qýyrshaq teatry ekenin bir sátke esten shyǵaryp alǵan tárizdi. Qoıylymnyń úlken jastaǵy kórermenderge arnalǵanyn jeleý etip jetpiz paıyzdaı áreket pen sóz dramaǵa aýysyp, qalǵan az paıyzy ǵana qýyrshaqtarǵa júktelgen. Qýyrshaqtardyń syrt kelbeti men sıpaty syn kótermeıtin edi. Qýyrshaq teatrynyń júregi qýyrshaqtar desek, bildeı memlekettik teatrda qýyrshaqshy sheberdiń bolmaýy ol teatrdyń shyǵarmashylyǵyndaǵy keleshektiń kúńgirt ekeninen habar beretini daýsyz. Qýyrshaqshy sheberdi daıyndaý osydan biraz jyldar buryn másele etip qozǵalyp, zertteý maqalamyzda jazylyp kóterilgenmen ońtaıly sheshim shyǵarylmaǵany mine tyǵyryqqa tirep otyrǵanynyń kýási bolyp otyrmyz. Qýyrshaqtarda áreket joq. Basty keıipker Subanqul (B.Momynjanov) men ár túrli jastaǵy úsh ulynyń Qasym (A.Jaqypbaev), Maısalbek (B.Iklasov), Jaınaq (R.Abý) atty qoıylym keıipkerleriniń bet-álpeti men tulǵasyn bir-birinen ajyratý múmkin emes edi. Qýyrshaqtyń betin boıaý arqyly zaman salǵan qıyndyqty kórsetýge tyrysyp baqqanmen ol qýyrshaqtar kórermenge kórkemdik beıne bere alyp turǵan joq. Qýyrshaqtar oıynynyń joqtyǵy shyǵarmashylyq tabysqa qol jetkizýge baryn salǵan rejısser men akterlerdiń adal eńbegine nuqsan keltirgeni ókinishti. Kelesi sóz eterimiz Subanquldyń aýzyna sóz salǵanda akter ózi tabıǵı daýysymen sóılemeı taspada basylǵan úndi jiberýi túsiniksiz boldy. Al, Jaınaq pen Álımannyń (D.Isa) mıkrafonmen sóılegenin qalaı túsinemiz? Daýys kúsheıtkish qurylǵylardyń qajet emes ekenin, akterlerdiń demi men úniniń tabıǵı da ashyq shyǵaýyna kóptegen kedergiler keltiriletini másele etip kóterilgenmen kóptegen teatrlarymyzdyń bul bastamaǵa qulaq aspaı otyrǵany ókinishti jaǵdaı. Bir aıta keterligi bul ujymnyń sońǵy kezde qoıylǵan qoıylymdarynyń barlyǵy derlik mıkrofonmen oınalyp júr. Qoryta sóılesek aldaǵy ýaqytta teatr ujymy qoıylymdaǵy qýyrshaqtardy obrazǵa keltirip qaıta jasap, qýyrshaqtar oıynyn kórkeıtip, shubalańqy tartqan tustaryn jumyrlap qysqartsa jaqsy qoıylymǵa qol jetkizedi degen pikirdemiz.
Aqtóbeniń «Alaqaı» qýyrshaq teatrynyń sahnasyndaǵy N.V.Gogoldiń «Shınel» povesiniń jelisi boıynsha jasalǵan «Shapan» qoıylymynda rejısser Meıram Habıbýllın oqıǵany búgingi kúnmen úndestirgen. Spektakldegi Akkakıı Akkakıevıch beınesindegi jalǵyz qýyrshaq temir qalbyrlardan jasalypty. Ol jupynylyqty, kedeılikti berip, ómirde joly bolmaǵan Akkakıdiń kórgen qorlyǵyn aıtyp turǵandaı áserde qalasyz. Akter Dáýlet Balapanovtyń oınatýynda qýyrshaqtyń syltyńqyrap basatyn júrisi, qısyq qyńyr turysy, qaýashaqtardan shyqqan qańǵyr aralas álsiz daýys barlyǵyda kedeılik pen muqtajdyqtyń sımvolyndaı aýyr áser etetin edi. Onyń ústine akter keıipkerine estiler estilmesi belgisiz uǵynyqsyzdaý sóıleıtin tómen tondaǵy daýysty alyp asyqpaı sóıleıdi.
Esesine sahnany derlik alyp jatqan ádemi shapandar kózdiń jaýyn alatyndaı ádemi. Olar eńseli de kólemdi. Saltanatty da tartymdy. Birinen-biri ótken zerli, túrli-tústi qulpyrǵan olar baılyq pen toqshylyqqa tunyp tur. Osy shapandardyń arasynda jyrtyq-jamaý Akkakıdiń kebini jetimsireıdi. Ár shapannyń astarynda bir bir tulǵa bar. Olardyń túp negizindegi baılar men shen ıeleriniń qoldaryna qyzyl qolǵap kıip klavııatýra tetikterimen jazý jazatyny búgingi kúngi adamdardy elestetedi. Jumysbasty, qaǵaz ben jazý búgingi kúngi eńbekkerlerdiń bet pernesi degenge saıady rejısser sheshimi. Shapan ıeleri jáı ǵana adamdar emes, Akkakıdeı qarapaıym adamdy ezip janshyp joq etý men qorlap kúlý olar úshin túk te emes, úırenshikti jáıtqa aınalǵan. Akkakıı búgingi kúnniń kedeı kepshigi bolsa, samsyǵan kóp shapan qarapaıym halyqtyń eńbegin jep aram aqsha taýyp semirgen jebirler toby ekeni daýsyz.
Aspan tústes kók oıýly ulttyq shapan erekshe kózge túsedi. Bir ulttyń baılyǵy osy shapannyń ústine jaǵylǵandaı ol keńk keńk masaırap kúledi. Arnaıy dárejesi bar shapannyń keýdesi tolǵan tósbelgi. Qoıýshy sýretshi Á.Qurmanalına tósbelgige shyrsha oıynshyqtaryn ilip jyltyratyp qoıypty. Oıynshyqqa aınalǵan tósbelgi degen kekesindi ańdymaý múmkin emes. Shapan ıesiniń zańmen qatysy bary sózsiz. Qaısy shapandy alyp qarasaqta ózinshe oı atyp tur. Oǵan akterler tarapynan qosylǵan sóz saptaý men ár minezdegi daýys úndestigin qossańyz shyǵarmashylyq tandem túzilip kórermenniń oıyna shabýyl jasaý saltanat qurady. Kelesi Sándi shapan da óz dárejesinde qulpyra qaraıdy. Ataq pen dańqtan kende emes onyń óz esebi túgel. Dollarly shapan sytyrlaǵan aqshanyń býyna mas bola sóıleıdi. Gogolshe shapan arydan syr shertetindeı qarapaıym. Túrli kartınalardyń sýretin keltirip tigilgen shapanda tarıhtan syr aqtarady. Tiginshiniń shapany esh shapannan kem emes. Ol túımelermen, metrmen aldy japqyshpen tikeleı qatysy bar «Tiginshi» ekenin ańǵartady. Osyndaı alpaýyttardyń arasynda daýysy áreń shyǵatyn Akkakıdiń shapany mádenıetti túrde «Keshirersizder» degen sózdi álsiz daýysymen jıi qaıtalaıdy. Ábden qınalǵanda «Meni nege renjitesizder?» dep muńyn shaǵatyn onyń shapany jamaý-jamaý eski. Osy eki aýyz sóz ǵana kishkentaı momyn adamnyń kishipeıildiligin ańǵartatyndaı.
Jańa shapan tigilgennen keıin ǵana Akkakıı adamdar sanatyna qosylǵandaı bolǵanmen onyń jan-dúnıesi opyq jegen, rýhy sóngen adam edi. Sol boıy basyn kótere almaı, kóńili asyp-tasyp toıyp sekirip, asqaqtap turǵandarǵa ilese almaı júrgen momyn da baıǵus Akkakıdi qatty aıaısyz, kózińiz jasqa tolyp, kókiregińiz óksikke tyǵylyp otyrady. Iaǵnı rejısser sheshimi óz dittegenine jetti, kórermen júregine jol salyndy degen sóz. Uly Gogoldiń dittegen maqsaty da osy qarapaıym da momyn adamnyń beınesin shyǵarý.
Qoıylymnyń qazaq kórermenine ot tastaıtyn kezi spektakldiń sońǵy sahnasy. Rejısser qazaq qoǵamyndaǵy adam ólgen kezdegi joqtaýdy synap- minep oqıǵany damyta túsedi. Adamnyń kózi tirisinde syılasýǵa jaramaǵan pendelerdiń, ólgennen keıin jasandy joqtaý aıtyp, qaıǵyrǵan keıip tanytatyn ay shyndyqty jaıyp salady rejısser. Ásirese marqumǵa arnalyp quran baǵyshtaıtyn sátte karta oınap otyrǵandardyń lyp etip júginip otyra qap quranǵa nıet etýi, áıelder jaǵynyń sonda shashylyp jatqan qaǵazdarǵa jarmasyp bastaryna jabýy mysqyl kúlki men tragedııaǵa toly bolatyn. Ay shyndyqty kóre otyryp qoǵamdaǵy pendelerdiń jasandy qylyqtaryn eriksiz moıyndap oıǵa shomyp ketesiz.
Qoryta aıtarymyz sahnadaǵy jeti shapandy qýyrshaqqa aınaldyryp oınatyp, qımyl-qozǵalysqa keltirý jaǵy jetispeı jatqanyn eske salamyz. Qımyl men árekettiń az bolýy qoıylymnyń temporıtmine áser etkenin eskerte otyryp qoıylymnyń qundylyǵyn erekshe baǵalaımyz. Sońǵy kezde bizdiń elimizde eresek kórermenderge, jas óspirimderge arnalǵan qýyrshaq teatrynyń qoıylymdarynyń kún sanap kóbeıip jatýy qýantarlyq jaǵdaı bolyp otyr. Qoıylymdarymyzdyń úzdik atanyp shet eldik festıvalderge shaqyrtý alyp jatqany jáne sol qoıylymdardyń barlyǵyn derlik jas rejısserlerdiń sahnalap jatýy osydan az ǵana ýaqyt buryn oryn alǵan olqylyqtardy joıatyny sózsiz. Bul rette qýyrshaq tearynyń dırektory Talǵat Qamqabaıulynyń jas rejısserlerdi teatrǵa arnaıy shaqyryp, shyǵarmashylyq jarysqa túsirip múmkindik bergennin erekshe atap aıtýymyz kerek.
