Soltústik Qazaqstan oblystyq S.Muqanov atyndaǵy qazaq sazdy-drama teatry aǵymdaǵy jyldyń 26-28 qarasha kúnderi gastroldik saparmen Almaty qalasyna keldi. Alǵashqy kúni Baýyrjan Jaqyptyń «Jan daýysy» poemasynyń jelisimen rejısser F.Moldaǵalıdiń «Jan daýysy» saýndramasy qoıyldy. Spektakl 1949 jyly 29 tamyzda Semeıde jarylǵan atom bombasy jáne onyń tabıǵat pen adamzat balasyna keltirgen ólsheýsiz zııany jaıly. Osydan jetpis jyl buryn Semeı jarylystarǵa arnalǵan synaq alańyna aınalǵan bolatyn. «Jan daýysy» spektakliniń qoıylý sebebi de osy 70 jyl buryn bastalǵan oqıǵaǵa baılanysty.

Spektaklde rejısserlik sheshimder erekshe kózge túsedi. F.Moldaǵalı tutastaı poemany sahnada bımen, qımyl-qozǵalyspen, sımvoldarmen sýretteýge tyrysady. Qoıylymda sózge qaraǵanda áreket basym. Birinshi sahnada ana jáne onyń qursaǵyndaǵy sábıdi kóremiz. Ol ekeýin baılanystyryp turǵan – toqyma jip. Bul kórinis ana qursaǵynda ósip-jetilip kele jatqan kishkentaı sábıge aldaǵy ýaqytta úlken qaýiptiń tónip turǵanyn eskertkendeı. Beımaral ómir súrip, beıqam tirshilik etip júrgen adamzat. Kenetten sahnaǵa qara-qońyr tústi kıim kıgen akterler shyǵady. Olar jarylystyń áserinen qırap, tasqa aınalǵan Degeleń taýyn beıneleıdi. Akterlik ujym birlesken qımyl-qozǵalystarmen taýdyń alǵashqy kórinisin sýrettese, úgitilgen sátin ústindegi kıimderin sheship tastap ketýmen jetkizedi. Sahnanyń artqy jaǵyndaǵy ulttyq aspaptarmen súımeldeýshi ansambl taýdyń qıraı bastaǵanyn dabyldyń únin berý arqyly áserli etedi. Kelesi kóriniste qýrap qalǵan toǵaıdy beınelegen qara kıimdi eki akterdi kóremiz. Akrobatıkalyq qımyldardyń kómegimen synaqtardyń áserinen zardap shekken aǵashtyń aıanyshty kúıin sátti ashady. Qaýipti, kúrdeli qımyldardy jasaýda naqtylyq, sahnalyq erkindik jáne akterlerdiń (Islam Jaqsylyq, Amankeldi Týlegenov) bir-birine fızıkalyq senimdiligi baıqalady. Sanatkerler sahna qozǵalysyn jaqsy meńgergen. Olar óte epti, ıilgish jáne ıkemdiligimen kórermen nazaryn ózderine aýdarta bildi.

Spektakldegi kezekti ádemi kórinis – ózendi beıneleıtin balerınanyń sahnasy. Shaǵyn orkestr súımeldegen klassıkalyq áýenge sáıkes sahnada balerına bıleıdi. Bastapqy qımyl-qozǵalystarynan ózen-balerınanyń boıyndaǵy mol kúsh-jigerdi sezinemiz. Bul – ózenniń arnasynan asyp-tasyp jatqan shaǵy. Qara kıimdegi akterler balerınany ary-beri laqtyrǵan saıyn aktrısa álsiregen syńaı tanytady. Iaǵnı, adamdardyń sýdy beıbereket shashyp, orynsyz paıdalanýynyń áserinen ózen tartylyp jatyr degen oı keledi sanamyzǵa. Aktrısanyń sahnalyq plastıkasynan ıilgishtigi, jeńildigi, náziktigi birden baıqalady. Alaıda, aktrısa syrtqy qımyl-qozǵalyspen týlap jatqan ózenniń halin ashyp bergenimen (ásirese, balerınanyń aıaqtan tura almaı qınalatyn sáti) sezimin kórermenge jetkizýde áli de izdenýi qajet dep bilemiz. Sebebi, tartylǵan ózenniń monologyn oqý barysynda aktrısa óleńniń árbir sózine ekpin túsiredi. Sonyń áserinen sózder bir-birinen daralanyp, negizgi maǵynasynan ajyrap jáne aıtar oıdy joǵaltyp alady. Aktrısa plastıkaǵa qatty kóńil bólip, mátinmen jetkilikti dárejede jumys jasamaǵan. Budan keıingi sahnada qalyń qos burymdy aktrısalar jeldiń únine saı baıaý qımyldar jasaıdy. Qos burym, shashbaýdyń syńǵyry jáne shashtyń ary-beri laqtyrylýy – jeldi sıpattaıtyn negizgi dúnıeler. Boz dala rolindegi aktıor Qasym Aıbol monologyn oqyp, qolyndaǵy dabylyn soǵyp, qatty aıqaıǵa salady. Budan keń dalanyń muńy, ókinishi, ókpe-nazy emes, ashý-yzasy seziledi. Boz dalany sansyz synaqtardan zardap shekken adamzattyń sulbasynda da kórýge bolady. Adamdar óz jerlerinde synaqtar júrgizilip, jarylystardyń oryn alyp jatqanyna alǵashynda eshqandaı qarsylyq bildirgen joq, tek eriksiz kóne berdi. Eger, olar kezinde mundaı synaqtarǵa qarsy ekenderin jer betine jar salǵanda jarylystardyń oryn almaýy da múmkin edi ǵoı. Osy tusynan qarastyrǵanda akterdiń sahnada aıǵaıǵa basýy orynsyz tárizdi.

Toqtaýsyz jarylystardyń zııany tek tabıǵatqa, qorshaǵan ortaǵa, adamzat pen janýarlarǵa ǵana tıgen joq. Sondaı-aq, bombanyń radıoaktıvti qaldyqtarynan aýa lastanyp, ananyń qursaǵyndaǵy kishkentaı tirshilik ıesi de japa shekti. Sahnada alǵashqy kórinis qaıtalanady. Biraq, munda sábı birshama jetilip, damyp qalǵan. Ol átkenshekte otyr. Kenetten sahna jaryqtyń kómegimen qyzyl túske boıalady. Muny biz kezekti jarylys dep túsindik. Ananyń balasynan aıyrylyp qalǵan sáti, jaryq dúnıege kelmeı jatyp qaıtys bolǵan balanyń átkenshekpen birge sahnanyń joǵarǵy jaǵyna qaraı kóterilýi áserli kórinis. Aktrısa Jadyra Asqardyń aıaq-qoly kemtar, múgedek qýyrshaqtardy sahnaǵa alyp shyǵýy orynsyz synaqtardyń kesirinen jarymjan balalardyń ómirge kelip jatqanyn aıqyndaıdy. Aktrısanyń monologynan adamzattyń bulaı japa shegip jatqanyna atom bombasynyń emes, ózderiniń kináli ekenderin túsingenin bilemiz. Alaıda, aktrısanyń sahna tiline asa mán bermegendigi, mátinmen jumys jasamaǵandyǵy kóńilge kirbiń túsiredi. J.Asqar da árbir sózge ekpin túsirip, óleńniń kórkemdigin túsirip aldy jáne keıbir dybystardyń durys estilmeı qalý qatelikteri kezdesti. Ózin sahna sanatkerimin dep esepteıtin  kez-kelgen tulǵa plastıkamen qatar til tazalyǵyna da asa mán berse eken deımin.

Spektakldiń taqyryby búginde óte ózekti. Ekologııanyń lastanýy men zardap shegýi tek bizdiń elimizdegi ǵana emes, jahandyq aýqymdy másele. Sol sebepti qoıylym tabıǵatty aıalaýdy, qorshaǵan ortaǵa, adamzatqa qııanat jasamaýdy, qolymyzdaǵy bar baılyqtyń baǵasyn bilip, tıimdi paıdalanýdy nasıhattaıdy. Sonysymen utymdy «Jan daýysy» spektakli qazaq sahnasynda qoıylýy kerek dep bilemiz.