Á.Qasteevtiń shyǵarmashylyǵyna toqtalmas buryn, qazaq jerindegi beıneleý óneriniń alǵashqy damý barysy HH ǵasyrdyń 20 jyldary orys elinen jer aýdarý barysynda jáne ekspedıııa negizinde kelgen orys sýretshilerinen bastaý alatyndyǵy málim. Ataýly sol sýretshilerdiń biri N.G.Hlýdov (1850–1935) Sovet úkimetiniń kezeńinde qazaq jáne qyrǵyz sýretshileriniń kásibı túrde jetilýine yqpal ete otyryp, qazaq halqynyń turmys–tirshiligin, salt–dástúrin de kenep betine túsirip otyrdy. Sonymen qatar bul kezeńde stýdııa, teatr, óner jáne ǵylym salasynda da ózgerister bolyp, bilim men óner qatar damı túsedi. Hlýdov Almatyǵa arnaıy ǵylymı zertteýshi retinde keledi. Sýretshi 62 jyl ómirin shyǵarmashylyqqa arnaǵan. Qazaqstandaǵy beıneleý óneriniń damýyna kóp úles qosqan. 1921 j. bastap Almatyda tuńǵysh kórkemsýret óner stýdıasyna jetekshilik etedi. Hlýdovtan Qasteev 2 jyl professıonaldy túrde sýret salý tehnıkasyn úırenip, bilimin shyńdaı tústi. Sol qazaq óneriniń, onyń ishinde beıneleý óneriniń damý kóshinde sýretshi N.Hlýdovtan bilim alǵan, qazaq eliniń eń alǵashqy kásibı sýretshisi Á.Qasteevtiń shyǵarmashylyǵy biz úshin mańyzdy orynǵa ıe. Bolashaq sýretshi 1904 jyly Taldyqorǵan oblysy, Jarkent aýdanyndaǵy Shejin aýylynda kóshpeli kedeı otbasynda dúnıege kelgen. Ákesinen segiz jasynda jetim qalǵan Ábilhan, turmystyń barlyq aýyrtpashylyǵyn arqalap ósedi. Ol jalshylyqqa júrip, Shalǵynbaı atty baıdyń jaılaýdaǵy malyn baǵyp tirshilik etedi. Qoıshy bala mal sońynda júrgen uzaqty kúnderde aǵashtan oıyp, tastan qashap ár nárseniń sýretin salýǵa áýestenedi. Sol ónerge daǵdylana kele, oıýlap–áshekeıleýdi qoıa tura, haıýanattardy tipti adamdardy beıneleı bastaǵan. Sýretshi ómirdiń de, tvorchestvonyń da qıyn joldarynan ótedi. Ol aýylynan Jarkent qalasyna kelip 1926 j. 7 jyldyq Túrksib qurylysynda qara jumysshy bolyp isteıdi. Qasteevtiń osy temirjol qurylysynda júrip, kórkemsýret ónerimen shuǵyldanyp, óziniń tuńǵysh tájirıbelerin osy ýaqyttan bastaǵan bolatyn. Qurylysta júrip jartas betterine áriptesteriniń, Lenınniń portretin qashap beınelep júredi. Bul ónerin baıqaǵan áriptes dostary Qasteevtiń nobaılary men birneshe shyǵarmalaryn stýdııalarǵa aparyp tapsyrady. Sol ýaqytta Qasteevtiń eskızderin kórgen N.Hlýdov óz stýdııasyna shaqyrady. Bul ónerdi qaıdan úırendiń degende: «Taýdyń bulaǵynan, qoıdyń qulaǵynan, ájemniń kıizinen, eshkiniń múıizinen» degen eken. Minekeı osy sátten bastap, qazaq kásibı sýretshisiniń alǵashqy eńbek joly quryla bastaıdy. Nebári 20 jasynda hat tanyp, 1929–1931 jj. Almatyda N.Hlýdovtyń stýdııasynda jáne 1934–1936 jj. Máskeýde N.Krýpskaıa atyndaǵy Kórkemóner stýdııasynyń keshki oqýyna qatysady. Sýretshi oqyp júrgen ýaqyttan bastap, respýblıkalyq, memlekettik kórkemsýret kórmelerine úzbeı qatysa bastaıdy. Sol kórmelerdiń birine eń alǵash qoıylǵan prımıtıvti baǵytta sýrettelgen «Kenesary portreti» 1934 j. jazylǵan bul týyndysy eń alǵash kenepte maıly boıaýda oryndalǵan eńbekteriniń biri.

Kenesary portreti (1934 j.). Bul týyndyda memleket qaıratkeri, áskerı qolbasshy, qazaq halqynyń 1837–1847 jyldardaǵy ult–azattyq qozǵalysynyń kósemi, Qazaq handyǵynyń sońǵy hany (1841–1847) Kenesary Qasymulynyń (1802–1847) beınesi sýrettelgen. Kenesary han Shyńǵys hannyń 27 urpaǵy, Abylaı hannyń nemeresi bolyp tabylady. Onyń saıası kózqarasynyń qalyptasýy Reseı ımperııasynda Petr I bıligi kezeńinen bastalǵan Reseı men Qazaq handyǵy arasyndaǵy qatynastar sıpatymen tyǵyz baılanysta boldy. Portrettegi Kenesary hannyń beınesi, túr–tulǵasy, onyń qazaq handyǵynyń batyry ekendigi shapanynan, basyndaǵy han qalpaǵynan, ıyǵyna ilip otyrǵan sadaǵy men maldas quryp otyrǵan keıipinen birden baıqalady. Jáne Kenesary hannyń ústindegi shapany men qalpaǵynyń ulttyq naqyshtaǵy oıý-órnekter portrettegi tabıǵat kórinisimen ásem úılesim tabady. Birneshe planda qurylǵan bul portrettiń artqy planyndaǵy keńes berýshi ýázirler beınesi, aq ordanyń bir qyrynyń kórinisi, salt attylar beınesi Kenesary hannyń saıasatker, ári qolbasshy bolǵandyǵynyń aıqyn dáleli bolmaq. Qasteev bul portretti tarıhı–ádebı kitaptardy oqı otyryp, tereńirek zertteý nátıjesinde beınelegen. Tipti, týyndydaǵy alystan boı túzegen asqar taýlardyń bıiktigi arqyly Kenesary hannyń bedeliniń joǵary bolǵandyǵyn kórsetedi. Portret Shyǵys mınıatıýrasyna saı, dekoratıvti bolyp keledi. Portrettegi oıýlar, tóselip turǵan alasha, ashyq tústi reńkteri arqyly kórýshi nazaryn birden ózine aýdarady. Sýretshi 1934 j. bastap 10 jyldaı ýaqyt qazaq halqynyń eski jáne jańa turmysyna arnalǵan serııalar jazyp shyǵarady. Ol Máskeýde júrip, boıaý, jıvopıs tehnıkasyn meńgerdi, sol ýaqyttan bastap ózine ejelden málim qazaq aýylynyń kórinisi jóninde de tuńǵysh kartınalaryn jazady. Sovet úkimeti kezindegi tyń jerlerdi ıgerý sátinen, qazaq halqynyń eńbek jolyndaǵy áıel adamdardyń sharýashylyqqa aralasýyn, jańa turmysty kórsetetin týyndysynyń biri «Maqta jınaý» (1935). Týyndy ashyq tústi boıaýlarmen, sáýleniń aıqyn túsýimen jáne bıik kókjıektiligimen erekshelenedi. Eń birinshi planda maqta jınaıtyn kombaınmen jumys jasap jatqan úsh áıeldiń beınesin baıqaımyz. Qasteev adam eńbegin tabıǵat aıasynda, jer anamen bir arnada keskindegen. Al, aq tústi úlpildek maqtalardyń tazalyǵy, áıel adamdardyń da eńbekke aralasýy estetıkalyq ıdeıa, tárbıe bolyp tabylady. Artqy fondaǵy shańdatyp júk tasyǵan avtomashınalar, palatkalardan qurylǵan qonys, rettilikpen jınalǵan júk baıqalady. Negizinen bul týyndyda berilgen jańa qondyrǵy eń basty nazardy aýdartatyny anyq. Qasteev bala kezinen aýyl turmysynyń qıynshylyǵyn bastan keshirip óskendikten, bul qondyrǵyny qarapaıym halyqtyń jumysyn jeńildetý úshin sýretshiniń arman–qııalynan oılap tapqan aýyl sharýashylyq qurylǵysy dep aıtylady. Biraq, keıbir derekterde sol dáýirde bolǵan nemis mashınasy ekendigi de aıtylady. Degenmen, soıalıstik realızm rýhymen jazylǵan bul týyndy, Qasteevti «shynshyl sýretshi» retinde tanytady.

Eńbek etý, egin egý taqyrybyndaǵy atalmysh taǵy bir erekshe týyndysynyń jaryq kórýine negiz bolady. 1934 jyly shaǵyn, ári tik formatta oryndalǵan «Pishen shabý» týyndysy bir ǵana jasyl tústiń qoldanylýy arqyly erekshelenedi. Názik jasyl tústiń kókjıekke deıingi almasý reti aıanyń keńdigin, tereńdigin aıqyndaı túsedi. Osy ádister arqyly sýretshi egistiktiń kólemin, qazaq jeriniń keńdigin bir kartınaǵa syıǵyza bilgen. Qysqa daıyndyq júrgizip jatqan tynymsyz eńbek ústindegi adamdardyń qýanyshty beınesi júıeli túrde beınelengen. Tipti alys shalǵaıdan kóringen qonystardyń beınesi anyq baıqalady. Bul týyndyǵa qaraı otyryp, sýretshiniń túster men kompozıııany, tereńdikti utymdy túrde paıdalana otyryp, týyndysyndaǵy árbir elementterge asa uqyptylyqpen qaraǵandyǵyn kóre alamyz. Aldyńǵy kartınalarda jańa turmys sýrettelse, kelesi «Qyzdy eriksiz áketý», «Satyp alynǵan qalyńdyq» týyndylarynda eski turmystyń kóleńkesi kórinedi. Qasteev 1937 jyly Máskeýden eline oralyp, Almatyda uıymdastyrylǵan Qazaqstannyń sýretshiler odaǵyna qabyldanady. Osy kezeńnen bastap, Qasteev shyǵarmashylyǵy jemisti ári jeńisti eńbek jolynyń shyńyna shyǵady. Onyń revalıýııaǵa deıingi qazaq áıelderiniń ómirine arnalǵan shyǵarmalary óte tartymdy jasalǵan sýretter. «Eski jáne jańa turmys» serııasynda baı men kedeı teńsizdigin, qalyń malǵa satylǵan qyzdar tragedııasyn kórsetedi.

Bul serııadaǵy 1934 j. beınelengen «Qyzdy eriksiz áketý» polotnosy arqyly sýretshi qoǵamdyq oń kózqarasqa ıe bolady. Bul týyndyda qaraqshy toptyń álsiz jandarǵa zábir kórsetý sáti beınelengen. Qarańǵy tún ýaqytynda shalǵaı ormanda tynysh uıqyda jatqan halyqty oıatyp, biriniń mal–múlkin, biriniń órimdeı jas qyzyn kúshpen, eriksiz áketý kórinisi berilgen. Kartınadaǵy dramalyq kórinisti sol jaq betkeıden túsip turǵan aı sáýlesimen anyq beıneleı otyryp, halyqtyń muń–zaryn, ana kókireginiń qars aıyrylýyn tabıǵat qubylystary arqyly dál jetkizen. Artqy fondaǵy shyrshalardyń qasqaıa tik tizilip turǵandyǵy, aspannyń tumandanyp, qara túnek basqandyǵy osy kartınadaǵy úreı men qorqynyshty odan ári ásireleı túsedi. Eń birinshi planda qyzdy eriksiz áketip bara jatqan at ústindegi úsh er adamnyń kekete kúlýine tabıǵat ana da qarsylyq tanytyp turǵandaı. Tústik palıtradaǵy qoıý qara tústerdiń paıdalanýy dramalyq kórinis pen beınelerdiń dınamıkalyq qalyptary týyndydaǵy basty ıdeıany, ıaǵnı qorqynysh pen úreıdi, kúshti men álsiz topty anyq kórsetip tur.

Qasteevtiń «Eski jáne jańa turmys» serııasyna jazylǵan taǵy bir aıtýly týyndysy «Satyp alynǵan qalyńdyq» (1938) dep atalady. Kartınada Revalıýııaǵa deıingi qazaq halqynyń feodaldyq salt kórinisi berilgen. Iaǵnı, áıel adamnyń teńsizdiginiń aıaqqa taptalýy, sóz erkindiginiń joqtyǵyn kórsetedi. Kartınanyń birinshi planynan jaıma shýaq tabıǵat aıasynda, taý ishinde kele jatqan úsh salt attyny kóremiz. Olar jas qalyńdyqty uzatyp alyp kele jatqan kúıeý jigit – qart pen onyń báıbishesi. Tústik reńkter ashyq ári jyly bolyp keledi. Aldyńǵy kartınada qorqynysh pen úreı tabıǵat qubylysy arqyly, obrazdardyń dınamıkalyq qalpy arqyly berilse, bul týyndyda tek jas qalyńdyqtyń bet júzinen, onyń psıhologııalyq kelbetinen-aq baıqalady. Sýretshi qaýip–qater men bolashaqqa núkte qoıylǵandyǵy, ómiriniń eń jarqyn sátterin qartpen ótkizetindigine muńaıyp, úmitiniń úzilgendigin qalyńdyqtyń solǵyn tartqan kelbetimen jetkize bilgen. Aq boz attaǵy qarttyń jas ómirge balta shapqanyna qaramaı, kerisinshe jas qalyńdyqqa jymııa qaraýy, artyndaǵy báıbishesiniń jıirkene, qyzǵana qaraýy anyq baıqalady. Keıbir derekterde bul obraz qarttyń jeńgesi dep, endi birde jas qalyńdyqty shyǵaryp salyp kele jatqan jeńgesi dep aıtylady. Tik formatta oryndalǵan bul kartınadaǵy negizigi ıdeıany sýretshi asqan sheberlikpen beınelep shyqqan.

Qasteev qazaqtyń uly tulǵalarynyń ishinde halyq aqyny Jambyl Jabaevtyń (1937) da portrettik obrazyn beınelegen. Jambyl Jabaev 1846 jyly Jambyl taýynyń eteginde dúnıege kelgen. Ol qazaq halyq poezııasynyń áıgili tulǵasy, óleń sózdiń dúldúli, jyraý, jyrshy. Portrette kıiz úıdiń ishinde, maldas quryp otyrǵan egde jasqa kelip qalǵan aq saqaldy Jambyl obrazy berilgen. Onyń basyndaǵy bórigi, qarapaıym shapany qarapaıym halyq arasynan shyqqandyǵyn kórsetse, artqy fondaǵy oıýly, kesteli kıiz úı jabdyqtary aqynnyń qazaq halqynyń týmasy ekendigin tanytady. «Naǵyz qazaq qazaq emes, Naǵyz qazaq – dombyra» demekshi, qolyndaǵy dombyrasy Jambyl Jabaevtyń aıtysker aqyn ekendigin tanytatyn aıǵaqty element. Ol óz zamanynda udaıy shoqtyǵyn asyryp, Baqtybaı, Dosmaǵanbet, Shashýbaı, Qulmanbet sııaqty aqyndyqtyń jorǵa, júırikterimen aıtysqa túsken. Sýyrypsalmalyq ónerine qosa «Kórǵuly», «Shahmardan» sııaqty jyr-dastandardy aptalap-aılap jyrlaǵan, Uly Otan soǵysy kezindegi jaýyngerlerge arnalǵan «Lenıngradtyq órenim» óleńiniń avtory. Sonymen birge, kózindegi qaıǵy, sol 1937 jyly óris alǵan qazaq elindegi qaıǵyly oqıǵa, repressııa ýaqytyndaǵy aýyr kezeńge jany ashyp otyrǵany da baıqalady. Estelikter atty eńbekte sýretshiniń jubaıy Saqysh apanyń aıtýy boıynsha, bul týyndy aqynnyń fotosýret negizinde jazylǵan eńbegi.

Sýretshi óz zamanyndaǵy kolhoz ómiriniń jańa turmysyna úlken serııaly shyǵarmalaryn arnaıdy. 1937 jyly jazylǵan «Kolhoz toıy» (1937) kartınasy 1929 jyly qolǵa alynǵan Keńes úkimetiniń kúshtep kolhozdastyrý kezeńine arnalǵan. Týyndydaǵy Keńes úkimetiniń jalaýy keńestik ıdeologııanyń kórinisin kórsetedi. Kartınadan aýyl sharýashylyǵyndaǵy kolhoz jurtynyń egindi jınap alyp, tynymsyz sharýashylyq jumystarynyń aıaqtalyp, keremet tabıǵat aıasynda toı toılap jatqan jurtshylyqty kóremiz. Kartına óristi sıýjetpen berilgen, kóp tulǵaly, úlken kólemdi kompozıııadan qurylǵan. Iaǵnı, sol jaq bólikte – bir top qymyz ishýshiler, oń jaq bólikte dombyra men qobyz yrǵaǵyna án salyp, bı bılegen ulttyq kıimdegi jas qyzdyń bıin tamashalaǵan kolhozshylar, kún kózinen jasyrynǵan palatka astyndaǵy potıfon tyńdaýshylar. Osy kezeńde qazaq jerinde jańadan radıo, patıfon, avtomashınalar men kombaındar jańadan turmysqa ene bastaıdy. Qasteev bul jańalyqtardy, tehnıkany sýretteı otyryp, kartına eńbek taqyrybynda ekendigin tanytady. Kolhozdandyrý kezeńindegi bul jańalyqtar sharýa adamdarynyń bilim deńgeıiniń kóterilýine, egin sharýashylyǵynyń jyldam ári tez orylýyna septigin tıgizdi. Biraq, sýretshi eski men jańa turmystyń jalǵastyǵyn kartınada berilgen ulttyq bıimen, ulttyq kıimi men sýsyndarynan birden tanytady. Kolhozdandyrý – kollektıvtik sharýashylyq – SSR – de soıalıstik iri aýyl sharýashylyq óndirisin júrgizý úshin óndiris quraldary men eńbekti ortaq paıdalanýǵa óz erkimen birikken sharýalardyń koperatıvtik uıym. Onyń mindeti – qoǵamdyq sharýashylyqty jan–jaqty nyǵaıtyp, ony únemi damytyp, eńbek ónimdiligin arttyrý. Bunymen qatar, aýyl sharýashylyq óndirisin jańa tehnıkamen jabdyqtap, kompleksti mehanıkalandyrý, elektrlendirý, jer sýlandyrý, kolhozshylardyń materıaldyq jáne mádenı qajetin neǵurlym tolyq qanaǵattandyrý bolyp tabylady.

Sýretshi kolhoz ómirin sýretteýmen qatar, 1934 jyly kórkem–ádebı ortalyqtarynyń uıymdastyrýymen ótken qazaq ádebı tiliniń negizin qalaýshy, aqyn Abaı Qunanbaevtyń portreti men onyń shyǵarmalaryna ıllıýstraııa jasaý konkýrsyna qatysady. Abaı Qunanbaevtyń «Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa» atty óleńiniń jelisine uqsas 1935 j. jazylǵan «Búrkit ustaǵan ańshy» týyndysyn aıtýǵa bolady. Týyndyda qolyna búrkit ustaǵan, kúreń attaǵy ańshy beınesi berilgen. Prımıtıvti baǵytta salynǵan bul kartınasyndaǵy qys mezgiliniń kórki qardyń túsiniń dálme–dál berilýi Qasteevtiń sheberliginiń damý úrdisine túskendigin kórsetedi. Aqshyl fondaǵy aq saqaldy er adamnyń búrkitin ań aýlaýǵa baptap, erine bir oljasyn baılap qoıǵan qam–qapersiz kelesi oljany kútip turǵan beınesi berilgen. Qazaq halqy ańshylyqpen ejelgi paleolıt dáýirinen aınalysqan. Tórt myń jyldyq dástúrlik tarıhy bar bul kásip – qazaq halqynyń mádenıetiniń bir bólshegi bolyp tabylady. Sol sebepti sýretshi bul jumysynyń árbir elementine erekshe mán beredi. Qasteev osy ispettes konkýrstarǵa qatysa júrip, kolhozdandyrý kezeńindegi qazaq aýylynyń turmys – tirshiligin, halyq turmysyna engen jańalyqtar jandy da, áserli kórsetken. Halyqtyń eńbegimen qatar, ata kásibi mal sharýashylyǵymen aınalysqandyǵyn, tórt túlik maldy azyq retinde qoldaný kórinisi «Kolhozdaǵy sút fermasy» (1936) týyndysynan baıqalady. Kartınada jaılaýdaǵy taý eteginde sútten jasalyp jatqan ulttyq taǵam – qurt óniminiń daıyndalý ádisin egjeı–tegjeıli kórsetedi. Jańadan turmysqa engen maı shaıqaıtyn zamanaýı qurylǵy seporatordy da kórýge bolady. Bolyp jatqan oqıǵa tabıǵattan bólinbeıdi. Osy peızajdyń kórinisi arqyly aýyl ómiriniń birlikte, tatýlyqta ómir keship jatqandyǵyn kóremiz. Alys panoramaly kókjıek, ózen arnalary men taý jotalarynan qurylǵan kórinis kartınany ortańǵy syzyǵynan eki bólikke qarastyrýǵa bolatyndyǵyn tanytady. Sol kezde eki janrdaǵy, eki túrli mándi kartına shyǵady. Qasteev tabıǵatty adamdarsyz beınelemeıdi, ol osy tabıǵat ónimderin ıgerip jatqan adamzatty bir arnada sýretteıdi. Sýretshi bul týyndylary jaıynda: «Adamdarsyz tabıǵat óli, al adamdarmen tabıǵat tirilip, mán–maǵynasy tereńdele túsedi» deıdi. Qasteev úshin tabıǵatsyz adam eńbegin kórsetý mánsiz bolsa, turmystyq zattarsyz halyqtyń kúndelikti tirshiligin beıneleý de mánsiz bolǵan. Sondyqtan, ol «Jaılaýdaǵy otar» kartınasynda da bıik shyńdy taý kórinisterimen, mal sharýashylyǵymen aınalysqan qazaq kóshpeli turmysyn kórsetedi. Salqyn tartqan tabıǵat kórinisi arqyly sýretshi jaılaýdaǵy keshki otardyń óristen qaıtý sátin sýrettegen. Er adamdardyń birlese maldaryn qaıyrýy dostyqty, tynyshtyqty, birlikti kórsetedi. Tórt túlik mal taqyrybyndaǵy taǵy bir týnyndysy «Bıe saýý» (1936). Bul týyndyda jasyl alqapta óristen qaıtqan bıelerdi saýý sáti beınelengen. Boıaý reńkteriniń qanyqtyǵy tabıǵattyń tazalyǵyn, jaılaýdyń tabıǵı sulýlyǵyn, birinshi plandaǵy rettilik pen birlestikte turǵan obrazdar men bıelerdiń de sulýlyǵyn jetkizip tur. Artqy fondaǵy tiz qatar bir syzyqqa beınelengen kıiz úıler, alys shalǵaıdaǵy tizilgen taýlar, tipti bulttardyń ózi bir zańdylyqqa baǵynyp tur. Bul adamzattyń osy álemge jatatyndyǵy, tabıǵat pen adamdy bólip qarastyrýǵa bolmaıtyndyǵy jaıynda oı qozǵaıdy. Ábilhan Qasteevtiń «Kolhozdaǵy sút fermasy» (1936), «Jaılaýdaǵy otar» (1947), «Bıe saýý» (1936), «Jaılaýdaǵy kilemshiler» (1950) atty týyndylary Keńes úkimetiniń ıdeologııasyna, qazaq halqynyń jaılaýdaǵy turmys–tirshiligin, qazaq halqynyń marqa–marqa qoı, úıir–úıir jylqy baqqandyǵyn kórsetetin shyǵarmalar qataryna jatady. Jáne de osy tórt túlik maldy azyq–túlik pen kıim–keshek retinde, júris kóligi retinde paıdalana bilgendikteriniń aıqyn kórinisteri.

Qasteev shyǵarmashylyǵy jaıynda aıtylǵanda, eń alǵash aýyzǵa túsetin kórnekti, epıkalyq mánerdegi týyndylarynyń biri «Túrksib». 1969 jyly salynǵan bul týyndysy 1927 jyldan bastalǵan Ortalyq Azııa men Sibirdi qosatyn temirjolynyń qurylysyna qatysqan sýretshi ómiriniń esteliginiń nátıjesinde týǵan shyǵarma. Qazaq halqynyń shynaıy tarıhy negizinde keskindelgen týyndydaǵy oqıǵa, ıaǵnı qazaq jerine alǵash ret poezdiń kelýi, halyq úshin úlken mereke, qýanysh bolǵandyǵyn kórsetip tur. Taý etegin qaq jara, aq tútinin býdaqtatyp kele jatqan poezdi qazaq jurtshylyǵynyń qýana qarsy alýy jaqsylyqty, al keıbir obrazdardyń tańqalǵan úreıli beıneleri jamandyqty tanytyp turǵandaı. Er adamdardyń jylqymen shaýyp kelip aspanǵa qýana bórikterin laqtyrýy, ulttyq merekelik kóılekpen qoldaryn sermep turǵan kelinshekter beınesi, keıbir obrazdardyń tań qala qarap turǵan beıneleri úlken oqıǵanyń bolyp jatqandyǵyn kórsetedi. Poezd - jańa ómir, ol jarqyn bolashaq retinde enip kele jatsa, oǵan qarama-qarsy júrip bara jatqan, sol jaq bóliktegi júk artylǵan kósh kerýen ótken ómirdi, tarıhty meńzep turǵandaı. Taýdy buzyp, tasty jaryp, jarqyn bolashaqqa jol ashyp bergen bul magıstral jańa ómirdiń sımvolyndaı boldy. Túrksib temirjoly 1926–1931 jj. salynǵan KSRO–nyń iri qurylystarynyń biri boldy. Soǵys jyldarynda áskerı júkterdiń úzdiksiz tasymaldaryn, maıdanǵa áskerı eshelondardy, áskerı tehnıkany, metall jáne basqa da mańyzdy júkterdi ýaqytynda jetkizýdi uıymdastyrý boıynsha jaýapty mindet atqardy.

Á.Qasteev eń alǵash sýret ónerine áýestengende maıly boıaýǵa kóshpes buryn, qaǵaz, qaryndash, akvarelmen birneshe akvareldik, grafıkalyq jumystar oryndaıdy. Ol Abaıdyń, Qusyqbaevtyń, jaqyn týystarynyń portretterin, óz jeriniń peızajdyq kórinisin sýrettedi. Bertin kele «Qazaqstan jerinde», «Qazaqstan baılyqtary», «Meniń respýblıkamnyń jeri» atty akvareldik serııalary úshin 1967 j Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Memlekettik syılyǵyna ıe bolady.

Ol ár túrli tehnıkada uly adamdardyń, ult maqtanyshyna aınalǵan iri tulǵalardyń obrazdaryn beıneleı kele, 1951 j. keń, ári úlken formatta, maıly boıaýmen oryndalǵan «Shoqan Ýálıhanovtyń» (1951) portretin kenep betine túsiredi. Portrette qazaqtyń uly ǵalymy, XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Qostanaı oblysynda týǵan demokrat, aǵartýshy shyǵystanýshy, etnograf ǵalym Sh.Ýálıhanovtyń obrazy beınelengen. Balalyq shaǵy ótken ata qonysy Aqqanburlyq alabyndaǵy jaılaýda otyrǵan keıipi sýrettelgen. Ol 1834 jyly Ombyda Sibirdiń kazak áskerı ýchılıesin bitirip, 1847 jyly Sibir kadeti korpýsyna oqýǵa ornalasady. Qasteevtiń bul týyndysynda ǵalymnyń áskerı ýchılıeden jazylmas aýyr indet juqtyryp, aýylyna oralǵan kezdegi beınesin sýrettegen. Ǵalymnyń ómiriniń sońǵy jyldaryndaǵy Ombydan qazaq jaılaýyna kelip demalyp, jartas betinde jaǵyn taıana otyrǵan obrazyn kóremiz. Artqy fonda kıiz úıler men aýyl adamdary jáne Shoqan kelgen orys kúımesi kózge túsedi. Shoqan beınesinde ústine kıgen áskerı formasy, qolyndaǵy kitaby, onyń bilimdi ári saıasatker ekendiginiń belgisi. Ǵalymnyń muńly kózderi, onyń eline, jerine degen saǵynyshyn kórsetse, bozarǵan solǵyn kelbetinen aýrýdyń asqynyp, boılap bara jatqandyǵyn kóremiz. Sh.Ýálıhanov óz zamanynda ǵylymı ekspedıııalarǵa qatysyp, 1858-1859 jyldary Qashǵarııaǵa sapar jasap, Manas jyryn jazyp shyǵady. Qasteev qazaqtyń ǵulamalaryn tanyta kele, olardyń beınesin óskeleń urpaqqa mıras etip qaldyrdy.

1960 jyly óziniń sýretshilik jańa taqyryby – ónerkásiptik peızajǵa kóshedi. Bul týyndylarda uly qurylystar men asqaq krandardy, ken qoparýshy qudiretti karerler, alyp zavod ǵımarattary sýretteledi. Osy janrda sýretshi 1967 j. altyn kúnge shaǵylysqan ken qoparýshy «Aqsaı karerin» beınelep shyǵady. Bul týyndy úlken kólemde berilýi, ony alys qashyqtyqtan kórýdi talap etedi. Týyndydaǵy alyp ónerkásip qurylysynyń árbir bólshekteri anyq beınelengen. Alyp qurylys janynda adam balasynyń tabıǵattyń bir ǵana kishkentaı bóligi ekendigi salystyrmaly túrde aıqyn berilgen. Ózge sýretshiler týyndylaryn qysqa merzimde oryndap shyǵýdy maqsat etse, Qasteev uzaqty kún–túnderi otyryp, týyndysyn egjeı–tegjeıli bir ornynan tap jylmaı aıaqtap shyǵýdy mindet etken. Dál osy jyldary, osy týyndyny oryndaı otyryp, Qasteev boıaý taqtaıshasyna da ózgeris engizdi. Ol kúmis tústi boıaýdyń úılesimdi túrin tabady.

Qasteev burynǵysynsha tabıǵat kórkin tabıǵı túrde kórsete kele, peızaj janryndaǵy sońǵy sýretterimen qazaq jeriniń kórinisin qorytyndylady. Onyń kórinisin asqan sheberlikpen oryndaǵan aıtýly týyndylarynyń biri 1972 jyly beınelengen «Taý kórinisi» kartınasyn alýǵa bolady. Atalmysh sýrette tabıǵat kórinisinde sheksiz baıtaq dalanyń, shyńyraýly jartasty quzdardy, bult búrkengen asqar taýlardy, asqardan qulaı aqqan arnalardy, ózindik tabıǵat erekshelikterin áserli sýrettegen. Qasteev shyǵarmasyndaǵy peızaj janryn úsh topqa bólýge bolady taýly, turmystyq jáne dala. Sýretshi bul ýaqytqa deıin Almatynyń tabıǵatyna arnalǵan peızajdyq serııalar jasasa, bul týyndysy qazaq taýynyń kórinisine arnalady. Shyǵarmada keń panoramalyq zańdylyqty saqtaı otyryp, kenepke epıkalyq mán beredi jáne sýretshi kólemdi aýmaqty qamtı kele, ol bólikke aspandy, taý betkeılerin, kishkene qalashyqty syıdyra ketken. Kúlgin túspen kók tústi aralastyra otyryp, kúnniń qyzaryp taý betine túsýin anyq, ári ásem jetkize bilgen. Tipti, shańdatyp kele jatqan avtomashınanyń ózin sýrettegeni onyń týma talant retinde tanytady. Tústik mezgildegi kóleńke men kún kóziniń týra túsýin parareldi túrde, qarama–qaıshylyqta asqan sheberlikpen sýrettep bergen.

Qasteev shyǵarmashylyǵyndaǵy uly tulǵalardy beıneleýdegi eń kúrdeli taqyryptyń biri – Abaı obrazy. Ol Abaıdy beıneleýde 50–ge tarta kólemdi sýretter men nusqa-nobaılar oryndaǵan. Uly aqynnyń obrazyn 1934 j. bastap, tek 1945 jyly tvorchestvolyq shabytynan týǵan óskeleń rýhtyń obrazy – «jas Abaıdyń portretin» sýrettep shyǵady. Portrette Abaıdyń 17-ge áli tola qoımaǵan jas shaǵy názik lırızmmen beınelengen. Ǵulama ǵalym, aqyn, aǵartýshy, jazba qazaq ádebıetiniń negizin qalaýshy Abaı Qunanbaevqa arnalǵan bul portret 1945 jyly aqynnyń 100 jyldyq mereıtoıyna arnaıy uıymdastyrylǵan kórmege qoıylyp, oń baǵaǵa ıe bolady. Ol aqyndyq shyǵarmalarynda qazaq halqynyń áleýmettik, qoǵamdyq, moraldyq máselelerin arqaý etken. Jas aqyn qara sózder men tárbıelik máni zor kóptegen óleńderdiń avtory. Qasteev uly aqynnyń portretin oryndamas buryn onyń týǵan jeri Semeıge baryp aqynnyń júrgen jerlerimen júrip, belgili abaıtanýshy M.Áýezovpen kezdesip, aqyn jaıynda áńgime–dúken quryp, M.Áýezovtyń sýretteýi boıynsha birneshe eskızder jasaıdy. Ol eskızderin M.Áýezovke kórsete júrip Abaı beınesiniń naqty obrazyn jasap shyǵarady. Abaı joly romanynyń I tomyn oqyǵannan keıin baryp, sýretshi Abaı obrazyn sýrettep shyǵady. 1945 jyly jazylǵan qara–qońyr fondaǵy, jasyl shapanmen alys shalǵaıǵa kóz tastaǵan Abaıdyń psıhologııalyq bul obrazy, Qasteev shyǵarmashylyǵyndaǵy sátti shyqqan Abaıdyń jas shaǵyndaǵy portreti bolyp sanalady. Bala Abaıdyń turpatty obrazy, qolyndaǵy arabsha kitaby onyń medresede oqyp júrgendegi kezi bolý kerek. Jas aqynnyń kelbeti ashyq, keń mańdaıly, otty kózderin alysqa qadaǵan, bolashaq ǵulama aqyn, fılosof bolatynyn meńzeıdi. Keıinnen Abaı obrazyna jáne shyǵarmalaryna ıllıýstraııa jasaǵandyǵy úshin, sýretshiniń eńbekteri jaqsy baǵalanyp, Qazaqstan Oqý Halyq komıssarıatynyń gramotasymen marapattalady.

Sýretshi osy tusta sovettik Qazaqstannyń jańalyqtaryn Almaty tóńireginiń tabıǵaty arqyly da ádemi kórsetedi. Sýretshiniń atalmysh týyndylary «Sovnarkom demalys úıinen kórinis» (1957), «Ystyq kól» (1953) dep atalady. Ondaǵy tabıǵat kórinisi taza da, ásem beınelengen. Taý ishindegi kóp qabatty demalys úıiniń salynýy, ystyq kóldi qaıyqpen tamashalaýshy qonaqtar arqyly jańa ınnovaııalyq kezeńniń damyǵan ýaqytyn kóremiz. Eki peızajdyq týyndynyń artqy fony taý etekterindegi orman alqaptarymen bitedi. Jasyl shyrshalardyń, jasyl shóp basqan taý silemderiniń, sý betine túsken taý kórinisi men shyrshalar tabıǵat ananyń sheksiz sulýlyǵyn jetkizip tur.

Al, 1936 jyly Qazaq Sovettik Soıalıstik Respýblıkasynyń 20 jyldyq mereıtoıyna arnap Á.Qasteev qazaq halqynyń qaharman batyry, 1916 jylǵy ult azattyq kóterilistiń Torǵaı oblysyndaǵy qolbasshysy, halyq batyry Amangeldi Imanovtyń portretin (1950) jasap shyǵarýdy aldyna mindet etip qoıady. Osy mindetti oryndaý úshin sýretshi talaı tóńkeristi basynan keshken, batyrdyń týǵan jeri Torǵaıǵa kelip, zerttep, onyń tóńirekterimen tereń tanysady. Ol Amangeldiniń qolbasshylyǵymen bolǵan kóterilisterge qatysqandarmen kezdesip, árqaısysymen áńgimelese otyryp, óte baǵaly, faktyly materıaldar jınaıdy. Munymen qatar, jaýynger dostarymen de kezdesedi. Nátıjesinde, Amangeldi Imanov dostarynyń aıtýy boıynsha, ol óziniń inisine jáne basqa jaqyn týystaryna uqsas bolyp shyǵady. Á.Qasteev sol sebepti Amangeldiniń aǵasynyń da, týysqanynyń da sýretterin túsirip alady. Sýretshi tipti sol ýaqyttaǵy urysta paıdalanylǵan qarý–jaraqtardy, batyrdyń qandaı kostıým kıgendigi jáne júris–turysyn ábden zerttep izdenedi. Sóıtip, sýretshi Amangeldi Imanovtyń zrıteldik obrazyn jasap, onyń dostary men týystaryna kórsetken ýaqytta bir aýyzdan «mine Amankeldi» dep qýanady. 1950 j. sátti shyqqan bul týyndysynda Amankeldi batyr kóterilisshiler lagerinde otyr. Ol baısaldy da, salmaqty. Alysqa kóz tastap, aldaǵy ýaqytta bolatyn shaıqastyń josparyn quryp otyrǵan ispetti. Ol tereń oıly, keń ıyqty batyr retinde beınelenip, qolyndaǵy arabsha jazylǵan qaǵazy arqyly Amangeldi Imanovtyń tegin adam emes, saıasatker, saýatty oqyǵan, bilimdi bolǵanyn kóre alamyz. Revolıýııalyq tarıhty jazý barysyn Á.Qasteev eki baǵyt boıynsha júrgizdi, biri Amangeldi obrazyn jasaý bolsa, endi biri 1916 jylǵy ult azattyq kóterilis edi. Negizinen, bul kóterilistiń bastalýyna patsha ókimetiniń 1916 jylǵy armııanyń qara jumysyna 19–43 jasqa deıingi er–azamattardy shaqyrý jónindegi jarlyǵy túrtki bolady. Bul saıasatqa qarsy kóterilistiń jetekshileri ishinde A.Imanov, Á.Jangeldın, T.Bokındardy ataýǵa bolady. Sol zamandaǵy Torǵaı oblysyndaǵy ult azattyq kóterilisin beıneleý negizinde Qasteev 1970 jyly «Amangeldi sarbazdary» týyndysyn jasap shyǵardy. A.Imanov kóterilisti uıymdastyrýda, áskerı jınaq jasaýda erekshe bilimdi bolǵan. Ol óziniń bilimi men batyrlyǵy arqasynda qol astyna 50 myńǵa jýyq áskerı jınaq qurǵan. Eki monýmentaldy týyndyda Ult azattyq kóterilistiń Torǵaı oblysyndaǵy qolbasshysy, qazaq batyry Amangeldi obrazy men sarbazdary beınelengen. Amangeldi sarbazdary kartınasynda sol bólikten bir qatarda sap túzep kele jatqan sarbazdar, artqy fonda qarý jaraq jasaýshylar lageri kórinedi. Sarbazdardyń qolyndaǵy qyzyl ásker jalaýy, olardyń urysqa ketip bara jatqan kórinisinen habar etedi. Amangeldi batyr óz áskerin elýlikke, júzdikke, myńdyqqa bólip, aqyr sońynda patsha úkimeti qulaǵansha shaıqasady. Tarıh sahnasyndaǵy bul batyrdyń obrazyn máńgi este qalarlyqtaı jasaǵandyǵy úshin sýretshi Qazaq Sovetiniń qurmet gramotasymen marapattalyp, Qazaq halyq sýretshisi ataǵyna ıe bolady. Qazirgi tańda sýretshi jasaǵan Amangeldiniń bul obrazy teatr, kıno salalaryna da úlgi retinde qoldanylady. Kez kelgen qoıylymdar men kıno týyndylar Kasteev jasaǵan osy obraz arqyly grımdeledi. Jánede bul týyndylar sol ýaqyttarda Máskeýdegi Búkilodaqtyq kórkemsýret kórmesine qoıylyp, búkil elimizge máshhúr kórnekti týyndylar retinde tanylady.

Sýretshi bertin kele tabıǵat kórkin respýblıkada bolyp jatqan ózgeristermen, jańa oqıǵalarmen baılanystyra sýretteıdi. Sol ózgeristerdiń biri dúnıe júzi elderiniń jalaýlary jelbiregen Medeýdegi taýly muz aıdyny. Qasteevtiń kompozıııalyq bul kartınasynda elimizdiń maqtanyshy Almatynyń tóńireginde, Kishi Almaty ózeniniń jaǵasynda jatatyn Medeý muz aıdynynyń tabıǵı qalpynyń kórinisi sýrettelgen. Medeý eń alǵash tabıǵı muz aıdyny retinde 1951 j. paıdalanyla bastasa, Medeý Sport Kesheni 1972 j. turǵyzylady. Qasteevtiń bul týyndysynda tabıǵı medeý muz aıdynynda on bes odaqtas respýblıkanyń qysqy oıyndarynyń ótip jatqan kórinisi sýrettelgen. Qalamger árbir eldiń jalaýyn beınelep, tamashalaýshy kórermenderdi naqty kóp tulǵaly etip kishi kólemde dál beıneleı bilgen. Sonymen qatar, sýretshiniń bul týyndysynan qys mezgiliniń peızajdyq kórinisin kóremiz. Kartınadaǵy qardyń jyly ashyq túsi jylylyqty birden sezindiredi. Sýretshi keńistikti, aýanyń keńdigin maıly boıaýmen seziný arqyly ásem beınelep, týyndyǵa epıkalyq mán bergen. Medeý kórinisiniń tómengi bóligi adam boıynyń deńgeıimen, joǵarǵy bóligi qustyń ushqan deńgeıimen sýrettelgen. Sondyqtan bolar, tabıǵat kórinisi túgel derlik, keń kólemde beriledi. Qazirgi tańda medeý muz aıdynyna sý tasqynynan qorǵaıtyn bógender salynyp, tabıǵı qalpynan qazirgi zamanǵa saı turǵyzylyp, dúnıe júzindegi eń iri sport keshenderi qataryna engen.

Qasteevtiń ómirinen syr shertetin taǵy bir panoramaly formatta oryndalǵan týyndylarynyń biri «Talas óńiri» (1970). Kartınada aǵyp jatqan Talas ózeni, mal baǵýshy shopan beınesi, jumystan qaıtqan jastardyń talasa ózenge túsý kórinisteri berilgen. Birneshe kompozıııaly bul týyndysy qazaq jeriniń keńdigin taǵy bir márte tanytady. Sýretshi kókjıektegi kóz mólsherimen beınelegen bul panoramalyq kartınasynda jańa bolashaqty, kelip jatqan jańalyqtardy, ózinen keıingi urpaqtarynyń bilimmen aınalysýyn sýrettegen. Kartınadaǵy avtobýstar, alystan shańdatyp kele jatqan avtomashınalar jańa tehnıkalyq dáýirdi tanytsa, sol jaq plandaǵy mektep formasyndaǵy oqýshylar arqyly bilim men saýattylyq zamannyń bastalǵandyǵyn tanytyp tur. Osy ózgeristerdiń bárin óz kózimen tamashalap, ózinen keıingi urpaǵynyń qıynshylyq kórmeı, saýatty ómir súretindikterine qýana kóz tastap otyr.

1972 j. jazylǵan «Qapshaǵaı sý elektr stanııasy» týyndysy sýretshi shyǵarmashylyǵynyń sońǵy keskindemelik jumysy bolyp tabylady. Bul týyndyda buryn sońdy jan bara almaıtyn taýlarǵa joǵary voltty elektr symdarynyń ornaǵan tarıhyn kóremiz. Birinshi planda anyq ári naqty túrde kapshaǵaı sý elektr stanııasynyń joǵarydan qaraǵan kórinisi sýrettelgen. Qapshaǵaı SES–ǵy Ile ózeniniń taza móldir sý beti, jańadan qurylyp jatqan bógender, jartas shetterindegi zamanaýı qurylystar, aspandaǵy tik ushaq ta kózge túsedi. Kartınanyń joǵarǵy bóligi názik bolsa, tómengi bóligi tehnıka men elektr symdary arqyly aýyrlyqty sezindiredi. Sýretshi tipti jartastardyń tabıǵı kúreń tústerin jetkize bilgen. Qasteev ómiriniń sońǵy jylyndaǵy bul týyndysy arqyly halyq ómiriniń qýanyshty jáne gúldenbeli sátteriniń bastalǵandyǵyn aıtyp, ózi kýá bolǵan sovettik Qazaqstannyń tarıhyna núkte qoıyp ketkendeı.

Qoryta aıtqanda, Ábilhan Qasteev sýretshi retinde óz halqymen birge ósti, shyndyqty sıpattaýdaǵy talant ereksheligi sol ósýden sheshimin tapty. Onyń ómir shyndyǵyn shyn maǵynasynda sýretteı bilýi, oqıǵany, tabıǵatty dokýmenttik dáldikpen kórsete bilý qasıeti sýretshi shyǵarmalarynyń negizgi ereksheligi bolyp tabylady. Zertteýshi ǵalymdar qazaq halqynyń tarıhyn kitap retinde jazyp qaldyrsa, Á.Qasteev halqymyzdyń eńbek ómirin, tyń jerlerdi ıgerýden bastap, búgingi kúnge deıingi tarıhyn aınadan kórsetkendeı qylqalamymen aıqyn beınelep berdi. Otanyn, halqyn janyndaı súıetin patrıot sýretshiniń sarqylmaıtyn san salaly taqyryby – Sovettik Qazaqstannyń ómirine arnalǵan jylnama ispetti. Búgingi tańda Á.Qasteev týyndylary Qazaqstannyń kóptegen iri murajaılarynda, sonymen qatar Reseı, Ýkraına jáne Qyrǵyzstanda, alys jáne jaqyn shetelderdiń jeke jınaqtarynda saqtaýly. Bizdiń mýzeı qorynda sýretshiniń 460-qa jýyq keskindeme, 2000-ǵa jýyq akvareldik jumystary saqtaýly.

2004 jyly sýretshiniń 100 jyldyq mereıtoıy toılanyp, IýNESKO–nyń halyqaralyq kúntizbesine mańyzdy oqıǵalardyń biri bolyp endi. Jáne jyl saıyn mýzeıinde Qasteev oqýlary dáristeri júrgizilip turady.