Óz dáýiriniń jyrshysy atanǵan bir týar daryn ıesi Ábilhan Qasteev esimi Qazaq beıneleý ónerimen tyǵyz baılanysqan bir tutas uǵym. Jan dúnıesi qarapaıymdylyqqa toly, san qyrly sýretker bolymysy qaıtalanbas qubylys. Ónerdiń tylsym qupııasyn jetik meńgergen sheber taqyryptyq kartınalar jazýmen birge turmystyq tarıhı janrlarda, sonymen qatar portret peızajdy qylqalam tilinde erkin sýrettep el tarıhynyń jylnamalyq shejiresin jasaýda ólsheýsiz úlester qosty. Áirese halqymyzdyń qolóner salasyndaǵy tarıh qoınaýynan kele jatqan ulttyq óner týyndysy oıý-órnekterge de qosqan eńbegin erekshe atap ótýge bolady.
Ulttyq ónerimizdegi oıý-órnekter uly dala shejiresi. Halyq danalyǵynda oıýmen oı aıtqan elmiz dep beker aıtpasa kerek. Janǵa lázzat syılaıtyn estetıkalyq máni zor bul óner túri sýretshi shyǵarmashylyǵynda keńinen kórinis tapqan qundy eńbekter. Dástúrlik qundylyqtardy berik ustanǵan sýretker jastaıynan anasy Halıfaǵa kómektesip oıýdyń túr-túrin oıa bilgen. Aýmaly-tókpeli zaman talqysyna túsip, balalyq shaǵyn qıyn kúnder jeteginde ótkizgen uly tulǵanyń eńbekqorlyq qasıeti men qaıtpas qaısar minezi ony ónerdiń bıik shyńyna jeteledi. Óner álemine degen bala armany sol jaılaýdaǵy tasqa aǵashqa oıý-órnekter salýmen bastalǵan edi. Árbir sát-saǵatyn qaǵys qaldyrmaı qoıyn dápterine oıýdyń ár túrli úlgilerin salý onyń ómir jolyndaǵy qalyptasqan ózindik daǵdysy boldy.
Shyǵarmashylyǵynda kópshilik qaýymǵa asa tanyla bermegen qyry osy oıý-órnekter salasy. Ultqa tán boıaýmen, ulttyq sanadaǵy sulýlyq pen talǵamdy órnektiń ár ırimderine baılanystyrǵan sheber 300 ge jýyq oıý-órnek túrlerin keıingi urpaqqa muraǵa qaldyrdy. Otbasylyq jeke muraǵatta saqtalǵan órnekter toptamasyn arnaıy jınaq retinde «Atamura» baspasynyń tikeleı qoldaýymen 2015 jyly aqpan aıynda «Á. Qasteev oıý-órnekter» atty kitaby kórermen nazaryna berildi. Kitapty jaryqqa shyǵarýda sýretshiniń qyzdary Gúldárııa men Gúlnazııa Qasteevalar áke qaldyrǵan murany halyq ıgiligine usynýda úlken eńbek etti.
Árbir sátin qalt jibermeıtin qyraǵy sýretker jańasha oıý-órnekterdiń ár túrin baıyta otyryp, kóp nusqasyn ómirge ákeldi. Oıýlardaǵy qıynda kúrdeli, qarapaıym elementermen úlkendi-kishili detaldardaǵy syzyqtardyń ıirimderi kóshpendiler ómirindegi dala saryny ispetti. 1930 jyly salynǵan tuskıiz órnegi klassıkalyq stılde oryndalǵan. Tústerdiń ózara úndestigi árbir syzyqtardyń qorshaǵan ortamen baılanysy kosmogonııalyq tábıǵat áýenderiniń ǵajaıyp elesin kóz aldyńyzǵa ákeledi. Tuskıizdiń orta bóligindegi dóńgelek formamen ornalasqan órnekter shoǵyry tepe-teńdikte matematıkalyq naqtylyǵymen beınelengen. Negizgi tuskıiz órnekterine taý joldaryn, bulaq sýlaryń, kosh ıisti gúl báısheshek japyraqtaryn beınelengen órnekter toby jatsa, al sýretshi bul tuskıiz oıý-órneginde asa kúrdeli órnekter qurlymyn jasaıdy.
Syrmaq oıý-órnekter úlgisi geometrııalyq formalardy saqtaı otyryp, dóńgelek, tótrburysh, úshburysh kólminen turady. Túster ózara bir-birimen qabysyp tústik túzilim kóńilge jylylyq uıalatady. Ulttyq oıý-órnekterde «Qoshqar múıiz» órneginen bastaý alǵan oıý túri damı kele neshe alýan túrge enip ara-jigi ár túrli órnektermen tolyǵa túsken. Syzyqtardyń árbir qozǵalys kúıi oınaqy jeńil áser qaldyrady. Sýretshiniń jan tebirensi men sezimge baı fılosofııalyq áleminen týyndaǵan órnekter jelisi kórgen janǵa oı salary anyq.
1940 jyly oıýlanǵan syrmaq úlgisinde ulttyq oıýlarymyzdaǵy baldaq, balta, tolqyn oıýlaryna uqsas órnekter túri sımetrııalyq qaıtalamalardy jasaı otyryp, dáldik syzyqtarymen ereksheleıdi. Sonymen qatar ósimdik tektes órnekter úlgisindegi syrmaq túri názik syzyqtar ıirimderiniń ózindik úlgisin qalyptastyrǵan. Kompozıııadaǵy qanyq boıaý tústeri órnekterdiń kórkemdigine ún qosqandaı. Aspan deneleriniń formasyn quraǵan syrmaq úlgisi belgili bir túsinik talǵamynan týyndasa kerek. Sebebi qus joly aı men kún belgileri bes juldyz, segiz juldyz sııaqty pishinder halyqtyq tanym-senim túsiniginen habar berip otyrǵan. Sýreshi tabıǵat zańdylyqtaryn kóshpeli ómir saltymen ustana otyryp qolónermizdegi syrmaqtyń ádemi úlgisin sýretteıdi.
Órnekter qurlymy dınamıkalyq qozǵalys kúıin bildiredi. Tústik úılesim qyzyl, sary, kók tústerge negizdele sheshilgen. Ulttyq oıýlarǵa degen sýretshiniń ynta-yqylasy árbir órnektiń náziktik pen ásemdikke toly kúrdeli kurlymynan kórýge bolady. Oıýlar túrlenip, baıyp, mazmundalyp, ıaǵnı stıldengen órnekterge aınalyp otyrǵan. Olardyń kórkemdik máni sıýjet qalyptastyryp, ár element yrǵaqqa baǵynady. Rıtm zańdylyqtaryn qatań ustana otyryp, kopozıııa qurlymy ózindik mazmunymen tolyǵa túsedi. Iaǵnı árbir órnektiń sımvolıkalyq mán-maǵynasy bar syrly qupııaǵa engen. Mysaly halyq sheberleriniń aıtýynsha kúnniń sımvoly retinde «dóńgelek», dúnıeniń tórt toraby retinde «tórt qulaq» beınelenedi. Ortasynda kúnniń nuryn shashýy juldyz, aı belgileri órnekteriniń berilýi, syrt jaǵynan japyraqtarmen órnektelgen «shuǵyla oıý», ómir súrýdiń qaınar kózi degen belgili bir tanym túsinikke negizdelgen. Sondaı-aq, gúl oıýlarynyń ózinde halyqtyń dana oıy jatady. Gúl men gúltúıneginiń aıqasyp birigip salynýy birlikti, eldiń yntymaqty bolýyn meńzegen. Sýretshide árbir oıý-órneginde dala tabıǵatymen astasqan kóshpeli turmystyń áýezdi kúıin quraıdy. Halyq dástúrine degen súıispenshilik syzyqtyq yrǵaqtarynan týyndaǵan kórkem shyǵarmalar. Týǵan jerge degen súıspenshik pen sal-dástúrge degen zor qurmet, jan dúnıesindegi ónerge degen kirshiksiz bıik ustanymy onyń shyǵarmashylyq áleminiń aıqyn kórinisi boldy.
Óıý-órnekter sýretshiniń kórkem týyndylarynda da óz sheshimin tapqan. Aıtalyq, «Kıiz úıdiń ishki kórinisi», «Kenesary portreti», «Abaı portreti», «Jambyl portreti» t.b. shyǵarmalarynda oıýýlanǵan turmystyq buıymdarymyz ulttyq naqyshta aıshylyqtalyp, órnektermen tutasqan. Bul birinshiden, sýretshiniń natýraǵa adaldyǵyn anyq ańǵartsa, ekinshiden, turmystyq mádenıetimizdiń joǵarǵy deńgeıin dádeldeı túsedi.
«Kıiz úıdiń ishki kórinisi» atty shyǵarmasynda kóshpeli qazaq halqynyń ómir-tirshiligi tolyq qamtylady. Kıiz úı ishi kıeli qolónermen bezendirilgen. Tuskıiz, shymyldyq, basqur, aıaqqap, tekemet t.b. sándik buıymdardy oıýlarmen órnekteı otyryp, syrǵa toly boıaý úndestigimen ereksheleıdi. Basqurdaǵy «qoshqar múıiz» órnegi men tuskıizdegi «gúljapyraq» oıýlary biryńǵaı rıtm qurap ornalasqan. Iaǵnı «gúljapyraq» oıýy bar tuskıiz týǵan jerin saǵynǵanda dala gúlin kóz aldymyzǵa elestetetin ósimdik tektes órnekter túri.
Sheber myń qulpyrǵan dala boıaýyn ósimdik tamyrlarynan jınap, týǵan jeriniń ásem kórinisin syrmaq pen tuskıizge, kilem men alashaǵa oıýlap kóńil-kúı pernelerin kesteleı túsken.
1937 jyly jazylǵan halyq aqyny Jambyl jabaevtyń dramalyq portretide kompozııa qurlymy órnektermen beınelengen. Oıýlanǵan syrmaq ústindegi aqyn obrazy shynaıy sýrettelgen. Kıiz úı ishindegi árbir ulttyq buıymdarymyzdy úlken yqylaspen, ustalyq sheberlikpen, zergerlik ismerlikpen, sheshendik aıtý tilimen kenep betinde baıandaıdy. Syrmaq betindegi «Synyq múıiz oıýy» men «Syńar múıiz oıýy» bir-birimen qatar syrmaqtyń jıegine órnektelgen.
Sonymen qatar, 1954 jyly keskindelgen «Abaı portreti» atty shyǵarmada kórkemdik sheshimin oıý-órnektermen baılanystyrady. Kopozıııada artqy plandy oıýlarmen órnekteıdi. Sýretshiniń joǵarǵy talǵamymen, aqyn janyn órnekter fılosofııasymen qabystyra bilýi sheber talabynyń bıik kórsetkishi dep aıta alamyz. Kún nurynyń sáýlesin shasha yrǵaq quraǵan oıý túri «gúl japyraq» órnekterimen aralasyp sımvoldyq mánge ulasqandaı. Oıshyl áleminiń halqyna jaryq shashqan kórkem kelbetine ún qosqan órnekter syrly qasıetke ıe. Geometrııalyq ár túrli formalardaǵy oıýlar aqyn bolmysynyń tylsym qupııasyn tereńdete túsedi.
Etnomádenıettiń bir bóligi bolǵan oıý-órnekter áleminiń ishki ıirimderine tikeleı boılap, júıeli yrǵaqtar quraǵan sýretshi eńbekteri keıingi urpaq qazynasy. Sıýjettik mazmuny men túrleri óz dáýiriniń tynysynanan syr shertetin órnek úlgileri sheberdiń jan dúnıesiniń áýenderi. Dáldik, teńdik, parasattylyq, jylýlyq, tazalyq, náziktik beretin fılosofııalyq qundylyqtarǵa toly rýhanı mura. Búgingi tańdaǵy osyndaı ulttyq mádenı naqyshtarymyzdyń sımvolıkalyq mánderin ǵylymı zerteýlerdi qajet etetini sózsiz. Oıý-órnekterdiń halyq ıgiligine jarar qundy materıal bolatynyna senimimiz kámil.
