Karıkatýra – ay aıtylǵan syn, turmys-tirshiligimizge degen kózqaras, janymyzdy aýrtqan dertke daýa izdeý. Karıkatýra jeke adamdardyń ne ómirdiń kóleńkeli jaqtaryn, kereǵarlyq pen kertartpalyqty sharj ben grotesk arqyly tıptendirip, aıaýsyz synap-mineýge qurylady.

Karıkatýra óneriniń damýy men qalyptasý kezeńderi tamyry tereńde jatqan Ejelgi Mysyr elinen bastaý alǵan. Karıkatýra ejelgi dáýirlerden belgili, onyń kóne úlgilerin Ejelgi Mysyr ónerinen kezdestire alamyz, oǵan dáıek retinde «Ramzes III»-ge arnalaǵan karıkatýralyq karıtınasyn jáne «Qaz qoryǵan mysyq» dep atalatyn karıkatýrany aıta alamyz.

Nege biz mysal retinde osy eki ǵana karıkatýralyq týyndyny alyp otyrmyz, onyń bir emes birneshe sebebi bar, birinshiden bizdiń zamanymyzdan buryn 4-5 myńjyldyqtarda bılik etken adamdardyń karıkatýralyq beınelerin salý sýretshi-karıkatýrıstiń ózin ólimge ıtermelegenmen birdeı bolǵan. Egerde qandaı da bir sýretshi mysqyldap, kelemejdep sýret salar bolsa, sýretshi ǵana emes onyń búkil otbasyn ólim jazasy kútip turǵan. Sonyń áseri bolar, ol zamandaǵy sýretshiler karıkatýralyq sýretterdi tek tapsyryspen ǵana salyp, tapsyrys berýshiniń óz qolyna ótkizip otyrǵan. Ekinshiden, bul eki ǵana karıkatýranyń bizge, qazirgi zamanǵa jetýine áser etken ondaǵy qoldanylǵan materıaldyń álsizdiginde dep atap ótken mamandar. Iaǵnı ol zamanda kóp karıtınalardy mata betine nemese uzyn papýrystarǵa túsirip otyrǵan. Mata betine túsken karıkatýralyq karıtınalardan tek qana maıda qaldyqtary ǵana qalǵan. Mata kóp jaǵdaıda shirip ketip otyrǵan. Al joǵaryda atalyp ótken karıkatýralyq jumystar papırýstarǵa keskindelip, arnaıy qobdıshalarda saqtalýynyń arqasynda ǵana bizdiń zamanymyzǵa jetip otyr.

Ejelgi Mysyr elinde beıbitshilik, tynyshtyq jáne tártipti jıyrma bir jyl boıy ustap, anarhııa dáýirin basqarǵan Ramses III-niń karıkatýralyq beınesi London qalasynda ornalasqan Brıtan mýzeıiniń «Ejelgi Mysyr» bóliminiń qorynda saqtaýly tur. Papırýsqa keskindelgen bul karıkatýralyq kartınadan arystan men bókenniń qandaı da bir oıyn oınap otyrǵanyn baıqaımyz. Bul keskin nelikten osylaı beınelegenin biz tek onyń tarıhyna qarap asha alamyz. Ramzes III óziniń beınesin varvarlardy jeńgen jeńimpaz etip kórsetetindeı keskindeýin sýretshilerge buıyrǵan. Ramzes III tapsyrys berý kezinde sýretshige mynany eskertedi :«ondaǵy beınelegen men ekenimdi eshkim bilmeıtin bolsyn, sen meni tanymastaı etip halyqqa usyn».

Al sýretshi bolsa adamdy janýar retinde alyp, beınelegen janýarlarynyń sımvolıkalyq artyqshylyǵyna jiti mán beredi. Mundaǵy Ramzes III arystan beınesinde al varvarlar eli bolsa bóken (antılopa) beınesinde somdalǵan. Oınap otyrǵan oıyndy arystanyń jeńgeni jáne bókenniń aqsha alyp, qýanyp otyrǵany aıqyn kórsetilgen.

Mysyr elinde ornalasqan Trın atty murajaıda saqtalǵan ekinshi karıkatýralyq kartına «Qaz qoryǵan mysyq» dep atalady. Papırýsqa oryndalǵan bul jumys jaıly tarıhı málimet joq. Alaıda bul jerde de bılik basyndaǵy adamnyń tapsyramasy jáne sýretshi adam beınesin sımvolıkalyq turǵydan qarastyra kele janýar etip beınelegenin baıqaımyz.[2,25-79]

Karıkatýrany damytýǵa úles qosqan ejelgi memleketter qataryna Grek memleketin atap aıtýǵa bolady. Komedııa atasy- Arıstofan ómir súrgen dáýirde jáne sol elde parodııa, kelemej, ájýá bolǵany aıdan anyq dúnıe.Grek halqy óz ónerlerin súıe bildi jáne baǵalap, qurmetteı bildi. Alaıda sol ónerpazdardyń ishinen de halyqqa mezi bolǵan jandarǵa tikeleı beıneleý ónerimen parodııa salǵandar da boldy. Iaǵnı, karıkatýra jáne sharj syndy beıneleý óneriniń belgili salasy da qarqyndy damydy sol zamanda. Sýretshi-karıkatýrıster kóp jaǵdaıda qudaılar men aýqatty adamdardy keskindedi, olar qudaıdyń qaharynan esh qoryqpaǵan. Oǵan mysal keltirer bolsaq: «Gerkýlesti súıregen arba» , «Iýpıter Almenada», «Eneı qudaıy Troıanda», «Parıs soty» jáne de sol zamandaǵy fılosoftarǵa arnalǵan sharjdar. Bul atalǵan jumystardyń avtorlary belgisiz sebebi barlyǵy derlik hram nemese ǵımarat qabyrǵalarna jáne qandaı da bir qumyraǵa keskindelgen bolatyn.

Keıingi orta ǵasyrlarda jáne Qaıta órleý dáýiri ónerinde de úlgiler qoldanylǵan. Orta ǵasyrdaǵy karıkatýra keıipkerleri sıqyrshylar men jyndar boldy. Sebebi halyq dinge tolyqtaı berilgen bolatyn.

Karıkatýra óneri qaıta órleý dáýirinde tolyqtaı paıda bolǵan, halyq ájýályq shyǵarmalardy qabyldaı alǵan. Álemdik ónertanýshylardyń aıtýy boıynsha qaıta órleýdegi eń alǵashqy sýretshi-karıkatýrıst, ıtalııandyq uly sýretshi ári ǵalym, «Ámbebap adam» ıtalııandyq Renessans muratynyń jarqyn úlgisi- Leonardo da Vınchı. Leonardo óziniń karıkatýralyq týyndylarynda adamdardyń kúlkili dene múshelerine kóbirek toqtalǵan. Sondaı karıtınalarynyń biri «Áıel jáne erkektiń bastary» dep atalady. Munda beınelengen keıipkerler teatr akterleri, sýretshi bir-birine qarama-qaıshy jandardy beıneleý arqyly áıel adamdy da, erkek adamdy da óte kúlkili qubyjyq retinde kórsetkisi kelgen. [3]

Al negizi karıkatýra Hogard Ýılıam esimimen tyǵyz baılanysty. Hogard Ýılıam (1697—1764 jyldary ómir súrgen), realızmdik baǵytta jumys jasaǵan jáne áleýmettik-polıtıkalyq satırany ómirge alyp kelgen sýretshi-karıkatýrshık retinde tarıhta aty qalǵan iri tulǵa. Ol kóbinese býrjýazııalyq zańdylyqtardy, feodaldardyń zań buzýshylyǵyn, qara halyqtyń jaǵdaıyn synap , ay shyndyq arqyly úkimetke qarsy shyǵa bilgen birden bir jan. Onyń barlyq grafıkalyq jumystary onyń ishinde karıkatýralyq týyndylary da London qalasynda ornalasqan Soýn murajaıynda saqtaýly tur. Atap óter bolsaq: «Syralanǵan kóshe» 1751 jyly, «Parlamentke tańdaý» 1752 jyly , «Aldyńǵy uıqy» 1754 jyly jáne taǵy da basqa gravıýralyq jumystary bar.

Ol zamanda bılikke qandaı da bir nuqsan keltirip, qarsy shyqqan adamdy birdenen halyq jaýy dep kózin joıyp otyrǵan. Sondyqtan da ay shyndyqty ashyp aıtýǵa kóp adamdar qoryqqandy.

Eń alǵashqy satıralyq karıkatýralar ıtalıandyq sheberler Agostıno Karrache jáne Loreno Bernınıdiń týyndylary bolyp sanalady.Olar ıýmorlyq karıtınalardy sala otyryp halyqtyń kóńil kúıin kótergen. Karıtınalarynda kishketaı denege óte úlken jáne qorqynyshty bastardy árqıly etip beınelep otyrǵan.

Karıkatýra qatyrmada qaǵazdarda ,alǵashynda plakat retinde qoldanyldy, keıin gazet-jýrnaldarda syzyla bastady. Ondaǵy basty taqyryp áleýmettik kúres pen ult-azattyq qozǵalystar jáne reformaııa, 18 ǵasyrdyń aıaǵyndaǵy Franýz revolıýııasy, 1812 jylǵy Otan soǵysy, (Bul soǵys ımperııalyq Franııa men Reseı ımperııasy arasyndaǵy saıası jáne ekonomıkalyq qaıshylyqtarǵa, ásirese Napoleon júrgizgen basqynshylyq soǵystarǵa baılanysty bastaldy. Soǵys Napelon áskeriniń Reseı ımperııasynyń aýmaǵyna shabýyl jasaýynan bastaý alady) 1830 jáne 1848 – 1849 jyldardaǵy Eýropa elderindegi tóńkerister, Parıj kommýnasy, 1905 – 1907 jyldardaǵy Reseıdegi tolqýlar sekildi kóptegen saıası taqyryptar boldy.Al karıkatýralyq shyǵarmalardy sýretshiler ıdeologııalyq qarý retinde qoldandy.

XVIII ǵasyrdyń birinshi jartysynan beri qaraı karıkatýra júıeli túrde damı bastady. HVIII ǵasyrdyń II-jartysy men HIH ǵasyrdyń bas kezi Dj.Gılreı, F.Goııa, O.Dome syndy taǵy basqa sýretshiler karıkatýranyń damýyna úlken yqpal etti.

Reseıde karıkatýrashy-sýretshiler 1905 jylǵy tóńkeris tusynda kóbeıe tústi. Olar: M.A. Vrýbel, B.M. Kýstodıev, V.A. Serov, taǵy basqa. Al 1920 – 1930 jyldarda satıralyq jýrnaldardyń ashylýyna baılanysty ýytty qyl qalam sheberleriniń esimderi keńinen tanyldy.Olar: I.A. Malıýtın, Iý.A. Ganf, B.E. Efımov, B.I. Prorokov, V.Denısov jáne D.Orlov taǵy basqa.

Karıkatýra Uly Otan soǵysy jyldary (1941 – 1945) fashıst basqynshylaryna qarsy kúreste halyqty patrıottyq rýhta tárbıeleýde erekshe ról atqarǵan óner túrine aınaldy. Soǵystan keıingi jyldary karıkatýralyq taqyrybynyń aıasy keńı tústi: halyqaralyq jáne ishki jaǵdaıda, kúndelikti ómir-turmysta kezdesetin keıbir keleńsiz jaılardy ótkir synǵa alǵan eleýli týyndylar ómirge keldi.

Qazaq halqynyń karıkatýra óneri Sh.Ýálıhanovtan bastalady. Onyń azdy-kemdi grafıkalyq sýretteri ýytty ázilge arnalǵan. Olar: «Salpań murtty qart», «Baldan keıin», «Qoǵaldaı men Toǵoldaı» syndy karıkatýralyq kartınalary. Shoqan salǵan karıkatýra , sharjdyq jumystar Ystyq kól men Zamandastyryń portretterine jatady. Shoqan Ýálıhanovtyń karıkatýralyq jumystary kóbine týsh jáne qalam arqyly syzylyp, halyqqa usynylǵan bolatyn.

Qazaqstanda karıkatýra, negizinen, 1920 – 1930 jyldary V.I. Antoenko-Olenev, Á.Ysmaıylov, Q.Qojyqov, B.A. Chekalın, taǵy basqa tulǵalardyń yqpalymen qalyptasty. Beıimbet, Sáken sııaqty qazaq ádebıeti klassıkteriniń sharjdaryn saldy.

1956 jyly respýblıkalyq «Ara-Shmel» satıralyq jýrnalynyń shyǵýyna baılanysty, qazaqtyń ulttyq ázil-ospaǵy men ýytty sheshendigin negiz etken karıkatýrashylar A.R. Ahmetov, P.Beısenov, N.M. Kazanev, E.Qalıasqarov, J.Qanapııanov, A.I. Latının, taǵy basqalary ósip jetildi.

Qazirgi jahandanǵan HHI ǵasyrda Qazaq jerinde karıkatýrıster joq emes. Erkin Nurazhan 2003 jyly elimizge belgili 250 adamnyń karıkatýrasy boıynsha kórmesin ótkizgen bolatyn. Erkin Nurazhannyń izin jalǵastyrýshylar Nurlan Tazabek, Saǵı Ahtanov, Aıdarbek Ǵazız, Ǵalym Smaǵul, Baqytbek Sııaev, Ómirserik Nurtaev sekildi ónerpazdardyń karıkatýraǵa tereńdep baryp, halyqqa jaqyn júrgenderi qýantady.

Endeshe, bolashaqta Qazaqstanda musylmandyq rýhtaǵy karıkatýramen kásibı túrde aınalysýshylar shyǵatyny anyq. Iaǵnı dinimiz bekitken qalyptan shyqpaı­tyn, naqty bir oryndaǵy naqty jaǵdaıǵa arnalǵan sapaly, senimdi karıkatýra arqyly da Islamǵa qyzmet etýge bolady. Ol úshin qaǵaz jáne elektrondy túrdegi buqaralyq apqparat basshylary «karıkatýra betin» ashýdan bastap, bolashaqta konkýrstar men kórmeler ótkizetindeı jaǵdaıǵa jetse, adamdardyń, ásirese, jastardyń karıkatýra týraly tanym-túsinigin baıytyp, qoǵam­daǵy beıbitshilik pen kelisimge qyzmet etetin bolady. Sebebi, álemdik qaýymdastyq ha­lyqtardyń ózara baılanysynda jańa toleranttyq tásilderdi izdep taýyp otyrýdyń qajettiligin jyl sanap, aı sanap, tipti kún sanap sezinte túsýde. Bul máselede qoǵamdaǵy qıyn suraqtardyń sheshimin jeńil tabýǵa septesetin karı­katýrany ıdealdy kórkem qural deýge bolady.