Nazıra MUQYShEVA

Ónertaný kandıdaty, QazUÓÝ doenti, kınotanýshy

---

3.7. Ǵylymı-kópshilik kınosyndaǵy mádenı-tarıhı problemalar

1960-70 jyldary derekti kıno ónerinde ǵylymǵa jaqyndaı túsken úrdis anyq seziledi. Mundaı fılmderde ǵylymı ádistemelik pen materıaldy ǵylymı turǵyda uıymdastyrý tásili sátti qoldanylady. Ǵylymı-kópshilik kınosynda kórkemdik beıneleý máneri ǵylymı derek jáne lırıkalyq sheshimmen úılesim tabatyn shyǵarmalar túsirile bastaıdy. Bul fılmderde kórkemdik beıne men ǵylymı taldaý bir arnada qarastyryla bastaıdy.

1960-shy jyldary Qazaqstannyń ǵylymı-kópshilik kınosynda mazmuny, taqyryby, janry turǵysynan alýan túrlenip, qarqyndy damý bastalady.  Derekti kıno sheberleri óz  shyǵarmalarynda, ásirese, mádenı, tarıhı taqyryptarǵa basty nazar aýdarady. Bul taqyrypty barynsha ashyp kórsetý formalary jetildirile túsedi. Ǵylymı-kópshilik fılmderin túsirýde jańa kınematografııalyq  tásilder men ádister qoldanyla bastaıdy jáne avtordyń dúnıetanymy, materıalǵa degen kózqarasy, qarym-qatynasy aldyńǵy qatarǵa shyǵady.

Mádenı-tarıhı taqyrypty arqaý etken fılmderdiń biz úshin asa qundylyǵy - ulttyq mádenıettiń qaınar kózimen, mádenıet tarıhy salasyndaǵy ǵylymı jańalyqtarmen   mıllıondaǵan kórermendi tanystyrady. Mundaı fılmderdiń kórkemdik, taqyryptyq sheshimi kınematograftyń túrli formasy men janrlarynda sheshilip otyrdy. Alaıda, kıno óneriniń tarıhyna kóz júgirte otyryp, ǵylymı-kópshilik kınosynyń bul salada múmkindigi mol ekendigine kózimiz jetedi.

1960-shy jyldary Qazaqstan ǵylymı-kópshilik kınosynda mádenı-tarıhı taqyryp boıynsha birneshe sátti fılmder túsiriledi. Olardyń ishinde Qazaqstan derekti jáne ǵylymı-kópshilik kınosynyń tarıhyna úlken shyǵarmashylyq tabystar ala kelgen rejısser Oraz Ábishevtiń “Tastaǵy tańbalar”(1968j, s.avt. A.Toıǵanbaev, A.Jırenshın, oper. Ian Von Sık, B.Iakýpov, “Ashyq alaqan syry”(1969j,s.avt. A.Medeýov, oper. M.Dýganov), “Tarıhpen tildesý”(1973j, s.avt. H.Arǵynbaev, L.Enıseeva, oper. B.Daýylbaev) fılmderin atap ótý kerek. Bul úsh fılmde rejısser qazaq halqynyń ótken tarıhy men ónerine kóz tastaıdy.

“Ashyq alaqan syry” fılminde Mańǵystaý túbegi mańyndaǵy ejelgi tarıhı eskertkishter týraly kórsetiledi. Ekranda - ushy-qıyry joq, sheksiz daladaǵy Aqtaý bıigi. Kadr syrtynan oqylǵan dıktor mátini buryn bul arada órkenıetti qala bolǵandyǵyn baıandaıdy. Eski shahardyń qıraǵan orny, buzylǵan qorǵandar zamanalar beınesinen eles beredi. Dıktor bir kezderi osy beıittiń basynda belgi oty jaǵylyp, munara basyndaǵy  mazdaǵan ot belgisi arqyly, alys-jaqyndaǵy el ne jaý kele jatqanyn, ne bolmasa basqa da qaýip-qater tóngenin bilip otyratyny týraly baıandaıdy.

Fılmde kóne dúnıe kórinisin  pash etetin eskertkishterdiń biri -Mańǵystaýdaǵy Shaqpaq ata meshiti týraly egjeı-tegjeıli kórsetiledi. Bul meshit  - VIII-XII  ǵasyrlardyń arhıtektýralyq eskertkishi bolyp esepteledi. Ekrannan bul ǵımarattyń ejelgi shyǵys sáýlet óneriniń úlgisimen kúmbezdelip jasalǵany baıandalady. Ertedegi belgisiz sheberler-tas qalaýshylar men bedershiler tastyń betine beder túsirip, oǵan óshpeıtin syr qaldyrǵan. Fılmde túrli jan-janýarlardyń arab alfavıti men oıylyp salynǵan túrik epıgraftary , emblemalary ártúrli planmen, rakýrspen kórsetiledi. Ásirese, adam qolynyń jıi bederlengenin kóremiz.

Al, meshit bólmeleriniń tireýleri jup-jumyr, áp-ádemi ekendigin  kamera asyqpaı baqylaıdy. Shaqpaq ata kúmbeziniń ereksheligi: mundaǵy sándi saraılar jartastyń búıirinen úńilip, bólme-bólme saraılarǵa bólingendigi. Sonymen birge, Shyńyraý qudyq qııapaty da fılmde kórinis tabady. Ekrannan Shaqpaq ata meshiti janyndaǵy  tereńdigi 100  metrdeı qudyq aınala taspen órilip shyqqandyǵy kórinedi.  Rejısser bul tastardyń tańdaı-tańdaı etilip qalanǵanyn kórsetip, “Toǵyzqumalaq” oıyny sol kezdiń ózinde-aq keń taraǵany týraly boljam aıtylady. “Óıtkeni, meshit mańyndaǵy jalpaq tasqa “onyń úıleri” oıylyp salynǵan”-dep dıktor mátini baıandaıdy. Bul fılm tek materıalynyń mazmundylyǵymen ǵana emes, sonymen birge, montaj yrǵaǵymen de qyzyqty.

“Ashyq alaqan syry”  1968 jyly túsirilgen “Tastaǵy tańbalar” fılminiń zańdy jalǵasy ispetti. “Tastaǵy tańbalarda” qazaq jeriniń kóne mádenı muralary týraly áńgimeleıdi. Fılm A.I.Gerenniń  “Adamzattyń búkil ǵumyry kitap betterinde máńgilik óshpeıtindeı bolyp qalyp qoıǵan: taıpalar, adamdar, memleketter jer betinen joıylyp ketti, al, kitaptar máńgilik saqtalyp qalady. Ol eshqashan da ólmek emes” –degen sózderimen bastalady. Bul fılmniń ıdeıasy men taqyryby retinde qyzmet atqarady. Tastaǵy beınelengen tańbalardan bastap, búgingi kún jazý úlgisine deıingi aralyqqa kınopanorama jasaıdy. Ekrandaǵy kórinisti birde-bir artyq sózi joq dıktor mátini tolyqtyryp otyrady.

Fılmniń birinshi bólimi kóne zamannan qalǵan tastarda bederlengen jazýlar syryna úńiledi. Ekrannan bul tastardaǵy belgilerdiń syryn túsindire kele, qashalynyp salynǵan sýretterdiń ishinde negizgi eki sıýjettiń kezdesetinin, birinshisi - paleolıt dáýirindegi alǵashqy qaýymdyq ónerine tán mıfologııalyq sıýjet bolsa, ekinshisi - Qazaqstandaǵy erte zaman kóshpendilerine tán batyrlyq-epıkalyq sıýjetter ekenin aıtady. Fılmde kóne dúnıeniń tasqa qashalynyp salynǵan beıneleri men jazýlaryn kórsete otyryp, kadr syrtynan “Orhon-Enıseı” jazýy týraly kóptegen maǵlumattar beriledi.

Fılmniń ekinshi bóliminde Orta Azııa men Qazaqstan oıshyldary Ál-Farabı, Berýnı, Ibn-Sına men Qashǵarı eńbekterine kóńil bólinedi. Ekranda - dala, qıraǵan qala orny, Ál-Farabıdiń portreti, beti ashyq kitap. Sórelerde qaz qatar tizilip turǵan kitaptar...qysqa ýaqyt ishinde eki bólimdi “Tastaǵy tańbalar” fılmi erte kezdegi tasqa qashalynyp jazylǵan belgiler men tańbalardan bastap, búgingi tom-tom kitap bolyp shyǵyp jatqan jazý úlgisine deıingi aralyqqa  sholý jasaıdy. Bul yqsham jasalynǵan maǵlumattar fılmniń  ıdeıasyn ashýǵa  yqpal etedi.

Al, “Tarıhpen tildesý”  atty túrli-tústi eki bólimdi fılmde qazaq halqynyń qol óneri, onyń qaınar kózi erte zamanda jatqandyǵy týraly qyzǵylyqty baıandalady.  Fılmde ulttyq kilem toqýshylardyń úzdik jumystary men zergerlerdiń ózindik ereksheligi bar buıymdaryn jan-jaqty, ártúrli planda, rakýrsta kórsetedi. Oıý-órnek saryndary arqyly qazirgi kúngi qol ónerine bizdiń zamanymyzǵa deıingi VI-V ǵasyrlarda ómir súrgen qazaq halqynyń ata-babalary aınalysqan qol óneri arasynda tyǵyz baılanys bar ekendigin zertteıdi. Shyǵarmada kóne ǵasyr kórinisteri búgingi zamanmen astarlasyp jatady. Erte zaman yrǵaqtary qazirgi kúnniń jańa boıaýlary jáne keskin-kelbetimen ushtasyp, búgingi kúngi sazdy palıtraǵa aınalady.

Fılmniń montaj yrǵaǵy, árbir buıymdardy kórsetýdegi qoldanylǵan kınematografııalyq tásilder, kameranyń jaqyn kelip, alystaýy, ár alýan plandar shyǵarma atmosferasyna erekshe boıaý jáne shynaıylyq engizedi.

Kóterilgen taqyryby men ıdeıasy, janry bir “Tastaǵy tańbalar”, “Ashyq alaqan syry”, “Tarıhpen tildesý” fılmderi rýhanı turǵyda bir-birimen úılesken, bir-biriniń jalǵasy ispetti.

“Tastaǵy tańbalar” fılminiń túsirý jumysy Lenıngrad, Moskva, Qazan qalalarynda jáne qazaq dalasynda júrgiziledi. Osy eńbektiń nátıjesinde tastarǵa qashalynyp jazylǵan belgilerden, ejelgi qoljazbalardan bastap, búgingi kitap shyǵarýǵa deıingi barlyq kezeń kórinis tabady. Bul fılmniń ulttyq ónerimiz ben mádenıetimizge qosqan úlesi zor. Óıtkeni, qazaq halqynyń tamyry tereńde jatqandyǵyn dáleldep, alǵash ret ekranda kópshilikke arnalyp kórsetiledi. Bul avtorlar tarapynan jasalynǵan batyl ári azamattyq pozıııa edi. Qazaq halqy álem mádenıetine tek keńes ǵylymy men mádenıeti arqyly kelip qosyldy degen Keńes úkimetiniń pozıııasyna túbegeıli qarsy kelgen “Tastaǵy tańbalar” fılmi ulttyq sana-sezimdi oıatýǵa talpynǵan naǵyz batyl áreket boldy. Al, “Tastaǵy tańbalarmen” úndes, rýhanı tamyry bir “Ashyq alaqan syry” fılmin biraz ýaqyt Ortalyq Partııa komıteti qabyldamaı, tek Álkeı Marǵulannyń qorǵaýymen ǵana ekranda kórsetilýge ruqsat beriledi.

Joǵaryda atalǵan úsh fılmniń taqyrybymen, mazmunymen úndestik taýyp jatqan taǵy bir fılm - 1966 jyly túsirilgen “Oılardy saqtaý zańymen”(“Po zakoný sohranenııa dým”, s.avt. A.Mashanov, oper. M.Dýganov,rej.A.Mashanov). Shyńǵyshan shapqynshylyǵynyń sońynda jermen jeksen bolyp qalyp otyrǵan qalalar, búgingi zamanǵa deıin saqtalynyp qalǵan XIV-XVII ǵasyrlardyń eskertkishteri poetıka formasynda kórsetilgen fılmniń montaj yrǵaǵy, janry, beıneleý qatarynyń sheshimi O.Súleımenovtyń poezııasyna baǵyndyrylady. Rejısser aqynmen birige otyryp, kóne dúnıe men búgingi kún týraly fılosofııalyq tolǵanystar deńgeıine deıin kóteriledi.

Tarıhı-mádenı taqyryptaǵy fılmder taqyryby jaǵynan birneshe túrge bólinedi. Iaǵnı, mýzyka, beıneleý óneri, tarıh, arhıtektýra, teatr, halyq shyǵarmashylyǵynyń eskertkishteri, ádebıet, bı óneri sııaqty óner men ádebıettiń barlyq salalaryn qamtıdy. Alaıda, olar janrlyq-taqyryptyq belgilerine qaraı: fılm-zertteý, fılm-portret, fılm-esse, ǵylymı-kópshilik fılm janrlaryna bólinedi.

Mádenı-tarıhı taqyrypa túsirilgen  ǵylymı-kópshilik fılmder mynandaı negizgi mindetterdi atqarady:

• mádenıet pen óner jetistikterin nasıhattaý
• estetıkalyq tárbıe
• rýhanı tárbıe

1960-shy jyldary qazaq óneri men ádebıetindegi kórnekti tulǵalar týraly ǵylymı-kópshilik fılmder túsirý alǵash ret qolǵa alyna bastaıdy. Olar – Abaı Qunanbaevtyń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan “Urpaqqa arnalǵan óleń”(“Potomkam zaveannyı stıh”, 1966j.s.avt.A.Bragın, rej. I.Vereagın), Qazaqstannyń Ǵylym Akademııasynyń negizin qalaǵan kórnekti ǵalym Qanysh Sátpaev týraly “Akademık Satpaev”(1967j. s.avt. M.Qarataev, A.Bragın, rej. Ia.Smırnov, oper. V.Vasılchenko), Ybyraı Altynsarınniń ómiri men qyzmeti týraly “Ybyraı Altynsarın” (1968j. s.avt. A.Derbisalın, I.Kolpakova, rej. E.Faık, oper. E.Baranov), jazýshy Muhtar Áýezovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan “Muhtar aǵa” (1969j. s.avt. Z.Qabdolov, rej. T.Dúısebaev, oper.S.Sháripov, B.Sıgov) fılmderi sııaqty óner men ádebıet, ǵylym qaıratkerleri týraly birqatar fılm-portretter galereıasy paıda bolady.

Osy janrda túsirilgen rejısser A.Mashanovtyń “Máńgilikpen qaýyshý” (“Prıkosnovenıe k vechnostı”, 1966j. s.avt. N.Baboshın, oper. V.Osennıkov) fılminde sýretshi-músinshi Isaak Itkındtiń rýhanı álemine, shyǵarmalarynyń qupııasyna tereń úńiledi. A.Mashanovtyń taǵy bir “Repetıııa”(1967j. s.avt. A.Mashanov, oper. M.Dýganov) fılmi Qazaqtyń Memlekettik opera jáne balet teatrynyń bıshisi Bolat Aıýhanovtyń oryndaýyndaǵy árbir bıdiń dúnıege kelý proesine kóńil bólinedi.

Jalpy, 1960-shy jyldardyń ortasynan bastap, Qazaqstan derekti jáne ǵylymı-kópshilik kınosynda óner men ádebıet taqyrybyna    asa nazar aýdarylǵanyn kóremiz. Joǵaryda atalǵan fılmderden ózge “Dala boıaýlary” (“Kraskı stepeı”, 1969j, s.avt. N.Mıkýlskaıa, rej. Iý.Mıngazıtınov, oper. V.Osennıkov), “Qazaqstan áýenderi” (“Melodıı Kazahstana”, 1969j, s.avt. T.Kenjebaev, rej. M.Ybraev, oper. V.Belıalov), “Bizdiń Kúlásh” (“Nasha Kýlıash”, 1969j. s.avt. M.Hasenov, T.Dúısebaev, oper. O.Karavaev, Kım Zon Fýn), t.b. fılmderi osynyń aıǵaǵy.

Mádenı-tarıhı taqyrypta túsirilgen ǵylymı-kópshilik fılmder kórkemdik beıneleý mánerimen, ıaǵnı kórkemsýretti, fantastıkalyq, ǵajaıyp–ertegi kınosynyń elementterin qoldanýynyń alýan túrliligimen kóńil aýdartady. Osy oraıda, O.Súleımenovtyń senarıi boıynsha 1968-shi jyly túsirilgen “Sıyr múıiziniń tarıhy” (“Istorııa znaka korovy”, rej.Iý.Mıngazıtınov) fılmi qyzyǵýshylyq týdyrady. Onda eń alǵashqy jazý belgisiniń (alfa A) shyǵý tarıhyn ıeroglıfter belgileri jáne ártúrli halyqtyń sımvoly bolǵan sıyr múıizimen baılanysy  týraly gıpoteza keltiriledi. Fılmniń kórkemdik sheshimi poetıkalyq formada baıandalady jáne kórkemsýretti kınonyń elementterimen úılese qabysyp jatady.

1960-shy jyldardyń orta sheninde medıına taqyrybynda túsirilgen alǵashqy ǵylymı-kópshilik fılmder ekranǵa shyǵa bastaıdy: “Oıaný”(“Prozrenıe”, 1967j, rej.Iý.Mıngazıtınov), “Rak aýrýynyń aldyn alý” (“Profılaktıka raka”, 1967j, rej. Iý.Mıngazıtınov), “Densaýlyq saqshysy”(“Na straje zdorovıa”, 1969j, rej. M.Olkına), “Neırohırýrg”(1969j, rej. Ia.Smırnov) fılmderi túsiriledi. Árıne, ǵylymı-kópshilik kınosynyń alǵashqy qadamynan bastap negizgi taqyryptarynyń biri bolyp kelgen aýyl sharýashylyǵyna, ónerkásipke arnalǵan fılmder 1960-shy jyldary qarqyndy damıdy.

Sonymen, 1960-jyldardaǵy ǵylymı-kópshilik fılmderiniń taqyryp aıasy keńip qana qoımaı, kórkemdik beıneleýdegi qyzyqty formalar, túrli kınematografııalyq tásilderdiń  qoldanylýymen  erekshelenedi.