Nazıra MUQYShEVA

Ónertaný kandıdaty, QazUÓÝ doenti, kınotanýshy

---

3.8. Ǵylymı-kópshilik kınosyndaǵy fılosofııalyq tolǵanys jáne tabıǵat  kórinisi

1970-jyldary Qazaqstan ǵylymı-kópshilik kınosynyń kásibı deńgeıi asa joǵarylaıdy. Aldyńǵy on jyldyqtardaǵy fılmderdiń taqyryby men mazmuny jaǵynan óte mańyzdy bolǵanymen, kópshiligine tán ortaq kemshilik - kıno tiliniń jutańdyǵy, kórinisterdiń ıllıýstratıvti  túrde kórsetilýi, sózdiń basym bolýy edi.

1970-jyldarda túsirilgen kórkemdik deńgeıi  joǵary eń ozyq fılmder bul kemshilikterden alshaq bolýǵa tyrysty. Aldyńǵy jyldardaǵy qalyptasqan dástúr boıynsha bul shyǵarmalardyń basty taqyryby - aýyl sharýashylyǵy, ǵylymnyń árqıly salasy, óner, ádebıet, tarıh, medıına boldy. Alaıda, avtorlar fılmine arqaý bolǵan taqyryp tereńine úńile otyryp, ony jetkizýdiń kınematografııalyq formasyn izdestirý jolynda shyǵarmashylyq jetistikterge jetedi.

“Qazaqfılm” kınostýdııasynda biz áńgimelegeli otyrǵan kezeńde Qazaqstan derekti jáne ǵylymı-kópshilik kınosynyń tarıhyna eleýli shyǵarmashylyq sáttilik pen ózgerister ala kelgen fılmder óte kóp túsiriledi.

1975-shi jyly rejısser M.Smaǵulovtyń eki birdeı - “Lazer sáýlesi jáne tiri kletka”(“Lých lazera ı jıvaıa kletka”, s.avt.S.Vorobeva, oper.M.Vasılev) jáne “Máńgiliktiń qaınar kózi” (“Istokı vechnostı”,s.avt.A.Botbaev, oper.F.Aranyshev) fılmderi ekranǵa shyǵady.  Eki fılmniń taqyryby ártúrli. Biraq, ekeýin taqyrypty sheshýdegi qoldanǵan tásilderi  baılanystyrady. Alǵashqysynyń negizgi taqyryby – aýyl sharýashylyǵynda lazer sáýlesiniń qoldanylýy. Rejısser ǵalymdardyń  laboratorııasyna tereń úńilý arqyly  taqyryptyń   sheshimin tabady. Fılmniń basty konepııasy - kún sáýlesinen bastap, tiri organızmdegi usaq kletkalarǵa deıin, birimen-biri tyǵyz baılanysty ekendigi. Kún sáýlesiniń ǵalamat kúshin kórsetý úshin sýretshi-mýltplıkatorlardyń  eńbegi paıdalanylady. Onyń zańdy jalǵasy retinde kún sáýlesi beınelengen balalar sýretterine aýysady.  Nátıjesinde, kún – jer betindegi tirshilik ataýlynyń uly dırıjeri retinde qabyldanady. Rejısser oıymen birge operatordyń jumysy, dybystyq qatar bir-birimen úılesim tabady jáne sol arqyly fılm jáı aqparat túrinen fılosofııalyq tolǵanystar deńgeıine kóteriledi.

Taqyrypty fılosofııalyq tolǵanystar deńgeıi turǵysynan ashý múmkindigi “Máńgiliktiń qaınar kózi” fılminde de rejısserdyń nazaryn aýdartady. Shyǵarma Qarataýdyń qoınaýyndaǵy tastarda ejelgi dúnıe sýretshileriniń qaldyryp ketken sýret-petroglıftar týraly áńgimeleıdi. Montaj yrǵaǵy, panoramalardyń dınamızmi statıkalyq sýretterge “jan bitiredi” . Kadr syrtynan aıtylatyn sóz óte az. M.Smaǵulov túsirgen eki shyǵarmanyń basty jetistigi - tek taqyrybynyń ǵana emes, sonymen qosa, kórkemdik beıneleý máneriniń qyzyqty ári mańyzdy bolýynda.

1970-shi jyldarda Qazaqstan ǵylymı-kópshilik kınosynyń damýyna M.Olkına, L.Mýhamedgalıeva, V.Belıalov, E.Dılmýhamedova sııaqty talantty rejısserlar úlken úlesin qosady. Respýblıkada sırek kezdesetin ósimdikter men janýarlar álemi olardyń shyǵarmashylyǵynyń negizgi arqaýyna aınalady. Ásirese, tıtrlarynda L.Mýhamedgalıeva men V.Belıalovtardyń  esimderi qatar júrgen ǵylymı-kópshilik fılmder jıi kezdesedi. L.Mýhamedgalıeva - ári rejısser, ári senarıin jazýshy, al, V.Belıalov - rejısserlyǵymen qosa, ári operator.  Bul shyǵarmashylyq odaqtyń nátıjesi retinde Qazaqstan derekti kıno óneriniń damýyna erekshe shyǵarmashylyq baǵyt ala kelgen, kásibı deńgeıi joǵary fılmder dúnıege keldi.

Eń alǵashqy fılmderiniń biri - “Idet po krýgam molodost moıa”. Basty keıipkeri – aqyn, ári alpınıst Sarym Kúdergenniń tulǵasy arqyly tabıǵat pen poezııanyń úılesimdiligin jetkizedi. Keıipkeriniń sońynan taý soqpaqtarymen ilese júrip, onyń rýhanı álemine úńilý arqyly avtorlar adam boıyndaǵy búkil jaqsy qasıet tabıǵatqa degen ińkárlikten týady dep túıindeıdi. Keıingi túsirilgen fılmderdiń barlyǵy osy taqyrypty jalǵastyrady. Iaǵnı, tabıǵat áleminiń sulýlyǵyn kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýǵa shaqyrý shyǵarmalardyń ortalyq leıtmotıvine aınalady. “Jońǵar kezdesýleri”(“Djýngarskıe vstrechı”,1973j), “Qazaqstannyń taýlary men shól dalalarynda”, “Ile ózeni: jyl mezgilderi”(“Nızovıa Ilı: vremena goda”,1975j), “Nýjny lı dalı golýbye”(1977j), “Aqsý-Jabaǵaly”(1976j), “Búrkitter”(1976j), “Ǵajaıyp orman”(“Zacharovannyı les, 1977j), “Jońǵar trıtony”(“Djýngarskıı trıton”,1978), “Qaraqurttar”, “Oraqtumsyqtylarǵa arnalǵan úı” (“Dom dlıa serpoklıývov”, 1981j), “Ústirt mýflony” (“Ýstıýrtskıı mýflon”, 1981j) t.b. fılmderi Qazaqstannyń túkpir-túkpirine saıahat jasaıdy jáne sheksiz qupııa men sulýlyqqa tunyp turǵan qorshaǵan álemniń jańa betterin ashady.

Tabıǵat týraly ǵylymı-kópshilik fılmder az túsirilgen joq. Olarǵa degen qyzyǵýshylyq áli kúnge deıin tolastar emes. Alaıda, bul fılmderdiń basym kópshiliginde tabıǵattyń qyrýar syry men qupııasy týraly ústirtin habardar etýdi maqsat qoıý jattandy shtampqa aınalyp ketti.  L.Mýhamedgalıeva men V.Belıalovtardyń fılmderi  bul shtampqa boı uryndyrmady.  Olardyń shyǵarmalarynda názik ıirimderin qozǵap, tereń oı týǵyzatyn kórkem beıne týyndaıdy. Mysaly, “Búrkitter”-negizine búrkitter uıasynyń tynys-tirshiligi arqaý bolǵan fılm-baqylaý. Anasynyń kúndiz-túni baǵyp-qaǵýynyń arqasynda kún ótken saıyn kúsh jınap kele jatqan balapan búrkit - shyǵarmanyń basty keıipkeri.  Ol birtindep jas búrkitke aınalady. Endi oǵan ushyp úırený kerek. Álsiz qanattaryn qaǵyp-qaǵyp, aspanǵa kóterilýge talpynady. Taǵy da sátsizdik... Taǵy da táýekelge basady. Mine, aqyr-sońy aspanda qalyqtap ushyp júr... Sońǵy kadrlar tereń fılosofııalyq mazmunǵa tolady, ıaǵnı, ómirdiń máni   - tek kúreste.

Fılmde avtorlar tarapynan aıtylatyn sóz joqtyń qasy. Metaforalar, sheginis jasaý sııaqty tásilder kezdespeıdi. Olardyń ornyna shynaıy dybystar men mýzyka qoldanylady. Baqylaý tásiliniń naqtylyǵy men shynaıylyǵy shyǵarmanyń mazmunyn baıyta túsedi. Árbir kadrdyń kompozıııasy, qımyl-qozǵalystyń ishki yrǵaǵy, kórinis pen dybystyń dramatýrgııasy sııaqty komponentterdiń baısaldylyǵy fılmniń kórkemdik mazmunyn tereńdetedi. “Búrkitter” fılminiń jalǵasy retinde 1979-shy jyly “Búrkitshi” túsiriledi. Fılmde Shyǵysta erteden kele jatqan búrkit alýdyń qyr-syry kórinis tabady.

“Qazaqstannyń taýlary men shól dalasynda”, “Nýjny lı dalı golýbye”, “Nızovıa Ilı: vremena goda” fılmderi Qazaqstan derekti ekranynyń mańyzdy qubylysyna aınaldy. Ol shyǵarmalar beıneleý máneriniń bıik mádenıetimen, tyń materıaldyń moldyǵymen, taqyrypty ashýdaǵy ózindik ereksheligimen nazar aýdartady. Alaıda, bul avtorlar úshin materıal jınaqtaý, kásibı deńgeıdi kóterý kezeńi ǵana boldy. Olar árbir fılm saıyn taqyryp barysyna tereńirek barlaı bastaıdy. Mysaly, “Aqsý-Jabaǵaly” fılmi kórinisteriniń joǵarǵy estetıkalyq mádenıetimen asa erekshelenedi. “Zacharovannyı les ” – reptılıı qusynyń ómiri týraly baıandalatyn kınoáńgime. Shól dala turǵyndarynyń minez-qulqy men turmys-tirshiligin “jiti” baqylaý  - beımálim álem qupııasy týraly aıtylǵan sıqyrly ertegige aınalady. “Qaraqurttar” – ýly órmekshilerdiń ómiri týraly túsirilgen fılm. Munda ǵylymı baqylaý men názik beıneleý máneri úılesim tabady. Sondaı-aq, “Dom dlıa serpoklıýva” fılminde Qyzyl kitapqa engen, sırek kezdesetin qustardyń biri – oraqtumsyqtar týraly baıandalady. Bul fılmderdiń árbir kadry qupııa men sulýlyqqa tunǵan tabıǵat týraly áńgimeleıtin shynshyl kınokitaptyń kezekti beti sııaqty. Árbir kadr – kompozıııasynyń tolyqqandylyǵymen, túrli-tústi boıaýlar gammasymen kóz tartady.

Kógildir aspanda erkin qalyqtaǵan búrkit, órnegin órgen órmekshi, urpaǵynyń jalǵasy úshin janushyra mazasyzdanǵan uzyn aıaqty oraqtumsyq qustar, t.b. L.Mýkamedgalıeva men V.Belıalov fılmderinde kórkem beınelerge aınalady. Olar kórermen júregine tereńdeı enip, názik sezim ıirimderin qozǵaıdy. Adamzat ómirin qorshaǵan taýlar men ózenderge, kógildir aspan men jaryq kúnge degen meıirimge toly názik sezimdi týdyrady.

L.Mýhamedgalıeva men V.Belıalovtardyń fılmderi álem ekranyn jaýlap alyp, sırek kezdesetin qustar men jan-janýarlar álemi týraly “Qyzyl kitaptyń” kópserııaly kınonusqasyna aınaldy. Almatyda ótken “Qorshaǵan ortany qorǵaýdaǵy kınonyń roli” atty Halyqaralyq sımpozıýmda belgili ǵalymdar L.Mýhamedgalıeva men V.Belıalovtardyń fılmderinde ǵylymǵa áli kúnge deıin beımálim bolyp kelgen tustardyń kóp kezdesetindigi týraly málimdeıdi. Moskvada ótken ornıtologtardyń Halyqaralyq kongresinde “Búrkitter” fılmi ǵalymdardyń ótinishi boıynsha eki ret kórsetiledi. Toqsan kún boıy túsirilgen jıyrma mınýttyq “Búrkitter” fılmindegideı áli kúnge deıin búrkitter uıasynyń ómiri egjeı-tegjeıli kórsetilgen kınoshyǵarma túsirilgen joq.

Al, “Dom dlıa serpoklıýva” fılmindegi sırek kezdesetin qustardyń uıasyn tabý úshin bir aıdan astam ýaqyt boıy taý-tasty aralaı júrip, otyz kún boıy avtorlar oraqtumsyq qustardyń uıasyna kınokameramen baqylaý júrgizedi. “Qaraqurt” fılmi ǵylym áleminde úlken jańalyq boldy. Alǵashynda zoologtar “Bul múmkin emes”, - dep úzildi-kesildi qarsylyq bildiredi. Óıtkeni, barlyq ǵylymı eńbekterde Qazaqstanda osy kúnge deıin tek qara tústi qaraqurttar mekendep keldi dep jazdy. Al, “Qaraqurttar”  fılmi aq tústi qaraqurttardyń da ómir súretindigin dáleldeıdi. Zertteý barysynda ǵalymdar kınematografısterdiń óte sırek kezdesetin qaraqurttyń bir túrin tapqanyn moıyndaıdy.

Tabıǵat áleminiń adamzatqa degen meıirimi olardyń barlyq fılmderiniń negizgi leıtmotıvine jáne  árbir fılmi estetıkalyq lázzatqa bólený qýanyshyna aınalady. L.Muhamedgalıeva men V.Belıalovtardyń  shyǵarmashylyǵy Qazaqstan derekti kıno ónerindegi ǵylymı-kópshilik kórinisti (vıdovoı) janrynyń damýyna sebepker boldy. Sonymen birge, kásibı mamandar men kórermenniń kózaıymyna ıe bolady. Olardyń árbir fılmi - ulttyq derekti kınematograftyń gúldenýine qosylǵan zor úles, qundy ǵylymı materıal jáne bıik kásibı sheberliktiń aıǵaǵy.

Qazaqstan ǵylymı-kópshilik  kınosynyń  damýyna  kórkemdik deńgeıi joǵary fılmderimen úles qosqan rejısserlardyń biri Elza Dılmýhamedova eń alǵashqy “Bul ǵajaıyp nıkozan”(“Etot ýdıvıtelnyı nıkozan”, 1976j,s.avt.S.Vorobeva, oper.G.Smırnov) fılminde-aq shyǵarmashylyq tynysynyń keńdigin dáleldeıdi. Fılmde Qazaqstan ǵalymdarynyń ósimdik ósirýdegi tájirıbesi poetıkalyq formada beınelenedi. Rejısserdyń keıingi jyldary túsirilgen shyǵarmalaryna arqaý bolǵan negizgi taqyryp - respýblıka keńistiginde sırek ushyrasatyn jan-janýarlarǵa arnalady. “Barsa-kelmes aralynda” (1978j, s.avt.B.Kramarenko, oper.G.Roıtman, Iý.Shavkýn) fılminde qulandardyń ómiri, “Aq shaǵalalar araly” (“Ostrova belyh ptı”, 1979j, s.avt.E.Dılmýhamedova, E.Aýezov, E.Gavrılov, rej.E.Dılmýhamedova, operatory-G.Roıtman)

Tabıǵat áleminiń sheksiz syry men sırek kezdesetin jan-janýarlar, ósimdikter týraly taqyrypty shyǵarmashylyǵynyń negizine aınaldyrǵan talantty rejısserlardyń biri - M.Olkına. “Búrkitshi” (s.avt.A.Slýdskıı, oper.V.Osennıkov) fılminen bastaý alǵan  rejısser shyǵarmashylyǵyndaǵy ár jyldary túsirilgen “Saıgaktar”(1974j, s.avt.V.Mıroglov, oper.R.Chıkaev, E.Besprozvannyh), “Bizdiń kishkentaı kengýrý” (“Nashı malenkıe kengýrý”, 1979j,s.avt.V.Mazın, V.Mıroglov, oper.G.Gıdt,V.Osennıkov,A.Musaev) taǵy da kóptegen shyǵarmalary L.Mýhamedgalıeva men V.Belıalov, E.Dılmýhamedovalardyń  fılmderimen taqyryp turǵysynan úndesip qana qoımaı, janýarlar men ósimdikter álemin  zertteýge búkil ǵumyryn arnaǵan ǵalymdardyń eńbegin ekranda keńinen kórsetedi.

L.Muhamedgalıeva men V.Belıalov, E.Dılmýhamedova men M.Olkınalardyń shyǵarmashylyǵy Qazaqstan ǵylymı-kópshilik kınosynyń kórkemdik turǵydaǵy damý kezeńiniń mańyzdy qubylysyna aınaldy. Olar túsirgen árbir fılm derekti kınoda qoldanylatyn kórkemdik beıneleý tásilderi men múmkindikter aıasynyń sheksiz ekendigin dáleldedi.