Qazaq kınotaný ǵylymy, kıno syny, kıno tarıhy salasy degende eń aldymen ónertaný kandıdaty, professor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Baýyrjan Ramazanuly Nógerbektiń esimi birden oıǵa keleri sózsiz. Baýyrjan Ramazanuly – qazaq ulttyq kınosyna jáne ony zertteý salasyna ushan-teńiz eńbegi sińgen ǵalym ári sanaly ǵumyryn kınopedagogıka salasyna arnaǵan ulaǵatty ustaz. «Ertegilerge jan bitkende» («Kogda ojıvaıýt skazkı») [1], «Qazaqstan kınosy» («Kıno Kazahstana») [2], «Qazaqfılm» ekranynda» («Na ekrane «Kazahfılm») [3], «Qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrler» («Ekranno-folklornye tradııı v kazahskom ıgrovom kıno») [4] monografııalarynyń, «Qazaq kınosynyń tarıhy» oqýlyǵynyń («Qazaq anımaııalyq kınosynyń tarıhy» bóliminiń avtory) [5], 280-ge jýyq maqalanyń avtory. Eńbekteri kóptegen shet tilderine aýdaryldy.

B.R. Nógerbektiń maqalalaryndaǵy, baspasóz betterine bergen suhbattaryndaǵy, zertteý eńbekterindegituymdy oı-pikirleri men teorııalyq tujyrymdaryulttyq kıno ónerimizdiń búgini men keleshegi úshin atqaratyn qyzmeti óte zor. Onyń eńbekteri shyn mánindegi qazaq kásibı kınoteorııa salasynyń negizin qalady dep aıtýǵa tolyq negiz bar. Osy rette kınotanýshynyń ulttyq anımaııalyq kıno týraly zerttegen «Ertegilerge jan bitkende» jáne qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy folklorlyq dástúrlerdi tarıhı-teorııalyq turǵydan qarastyryp, ulttyq kıno óneriniń qalyptasýy men damý kezeńderi týraly tyń kózqaras qalyptastyrǵan «Qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrler» atty monografııalaryn erekshe aıtýymyz kerek.

Árıne, zertteýshiniń qaı eńbegi bolsyn, qazaq kınotaný salasy úshin mańyzy zor ekeni daýsyz. Solardyń ishinen maqalamyzdyń basty nysany retinde – 2008 jyly «RUAN» baspasynan jaryq kórgen «Qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrler» atty monografııasyn alyp otyrmyz. Eń aldymen, bul monografııanyń qazaq ulttyq kınosynyń qalyptasýy men damý tarıhyn ǵylymı turǵydan júıeli túrde zerttegen iri teorııalyq eńbek ekenine nazar aýdarýymyz qajet.

Qazaq kınosy týraly alǵashqy monografııa 1966 jyly jaryq kórdi. Bul – kınodramatýrg Qabysh Sıranovtyń «Keńestik Qazaqstannyń kınoóneri» («Kınoıskýsstvo Sovetskogo Kazahstana») atty eńbegi bolatyn [6]. Osydan tek qyryq eki jyl ótken soń ǵana qazaq kınosynyń qalyptasýy men damý kezeńderi tarıhı-ǵylymı turǵydan zerttelgen Baýyrjan Ramazanulynyń «Qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrler»monografııasy jaryqqa shyqty.

Árıne, eki monografııanyń arasyndaǵy kezeńde «Qazaq kınosy týraly ocherkter» («Ocherkı ıstorıı kazahskogo kıno») [7] jınaǵy, kınotanýshylar K. Aınaǵulova men K. Álimbaevanyń«Qazaq kınosynyń damý úrdisteri» («Tendenıı razvıtııa kazahskogo kıno») [8], Q. Sıranovtyń «Sháken Aımanov – kınorejısser jáne akter» («Shaken Aımanov – kınorejısser ı akter») [9], K. Smaıylovtyń «Kıno osylaı týady» [10] sııaqty qazaq kınosyndaǵy máseleler taqyryp aıasy retinde alynǵan eńbekter ár jyldary jıi bolmasa da, jaryq kórip otyrdy. Degenmen, bul atalǵan eńbekterdiń kópshiliginde qazaq kınosyndaǵy máseleler esse, reenzııa, pýblııstıka, shyǵarmashylyq portret t.b. janrlarynda kórinis tapty. K. Aınaǵulova men K. Álimbaevanyń avtorlyǵymen jaryq kórgen «Qazaq kınosynyń damý úrdisteri» atty eńbekte qazaq kórkemsýretti jáne derekti kınosynyń tek belgili bir kezeńderi ǵana qarastyryldy. Árıne, qazaq kınosynyń qalýyptasýy men damý kezeńderine tarıhı-teorııalyq zertteý turǵysynan obektıvti kózqaras atalǵan eńbekterde kezdese bermeıdi.

Otandyq kınotaný salasynda qalyptasqan bul másele týraly Baýyrjan Nógerbek «Qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrler» monografııasynyń kirispesinde keńes úkimeti jyldaryndaǵy qazaq kınotaný salasynyń kınematografııalyq úderistiń kóshbasy bolýdan góri, onyń sońynan tek ilesip otyrǵanyn, negizinen merzimdik baspasóz betterine jarııalanǵan ocherktik-baıandaý janrymen ǵana shektelip otyrǵanyn atap ótedi [4, 12 b].

Sonymen, «Qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrler» monografııasynyń qazaq kınoteorııasy, kınosyny, kınotarıhy úshin atqaratyn qyzmeti qandaı? Eń aldymen aıtpaǵymyz – atalmysh monografııanyń avtory kúni búginge deıin eń bir ózekti bolyp kelgen tómendegi mańyzdy úsh suraqtyń jaýabyn izdeıdi:

1. Keńes úkimeti jyldarynda tarıhı-revolıýııalyq jáne tarıhı-bıografııalyq janrlarda túsirilgen qazaq fılmderiniń kórkemdik-estetıkalyq qundylyqtary bar ma?
2. Keńes zamanyndaǵy qazaq kınosyn búgingi kún turǵysynan qalaı baǵalaýymyz kerek: keńestik totalıtarlyq fılm modelinde aıqyn kórinis tapqan ıdeologııalyq álde ulttyq folklordyń dástúrleri saqtalǵan óner retinde me? Keńestik totalıtarlyq fılm men folklorlyq kınoshyǵarmanyń arasynda genetıkalyq baılanys bar ma?
3. Keńes úkimeti jyldaryndaǵy jáne odan keıingi kezeńdegi qazaq ulttyq kınosynyń, Sh. Aımanov, M. Begalın, A. Qarsaqbaev, S. Qojyqov fılmderi men «jańa tolqyn» kınosy shyǵarmalarynyń arasynda baılanys bar ma?

Osy úsh suraqty ýaqyttyń ózi súzgiden ótkizip baryp, aldyńǵy qatarǵa alyp shyǵady. Bul suraqtardyń jaýabyn izdeýde avtor kóptegen belgili kınoteoretıkterdiń, kıno tarıhshylarynyń pikirlerine keńinen sholý jasaıdy. Olardyń keıbirimen kelise, al keıbirimen teorııalyq kózqaras turǵysynan pikir-saıysqa túse otyryp, ózindik teorııalyq ustanymyn alǵa tartady. Avtordyń ózi joǵarydaǵy úsh suraqtyń jaýaby «kınematografııalyq dástúrler men kınodaǵy ekrandyq-folklorlyq dástúrlerdiń ózara baılanysynda jatyr» deıdi [4, 9 b].

B. Nógerbektiń pikirinshe, qazaq kınosynyń aǵa býyn ókilderi men «jańa tolqyn» kınosy ókilderiniń shyǵarmashylyǵy arasynda bir qaraǵanda eshqandaı baılanys, sabaqtastyq joq sekildi kórinedi. Alaıda, akter oıyny men sıýjettiń basymdylyǵy, taza janrlyq fılm túsirýge degen talpynys turǵysynan S. Aprymovtyń (keıbir fılmderi), T. Temenovtiń («Adamdar arasyndaǵy bóltirik»), A. Ámirqulovtyń («Otyrardyń kúıreýi») jáne qazaq kınosynyń aǵa býyn ókilderi fılmderiniń arasynda uqsastyqtar bar ekenine nazar aýdarady [4, 20 b].

Monografııa avtory keńestik jáne postkeńestik kezeńderdegi qazaq kórkemsýretti kınosyn folklorlyq jáne totalıtarlyq fılmmodelderine sáıkes shartty túrde folklorlyq, totalıtarlyq, totalıtarlyq emes jáne antıtotalıtarlyq fılm dep tórt topqa bólip qarastyrady. Avtordyń pikirinshe, folklorlyq fılmdi keńestik jáne postkeńestik kezeńderdiń ekeýinen de kórýge bolady. Totalıtarlyq jáne totalıtarlyq emes fılmder keńes úkimeti jyldarynda túsirildi, al antıtotalıtarlyq fılm negizinen qazaq kınosynyń postkeńestik kezeńine ǵana tán boldy [4, 22 b].

Avtor joǵaryda atalyp ótken tórt topqa naqty qandaı fılmderdi engizýge bolatyny týralybylaı dep baıandaıdy:«Folklorlyq fılmderdiń qataryna ulttyq epostar boıynsha ekrandalǵan fılmderdi, fılm-ertegilerdi, fılm-ápsanalardy, sondaı-aq folklor shyǵarmalarynyń jelisimen túsirilgen nemese ıtata retinde qoldanǵan kınoshyǵarmalardy aıtýǵa bolady. Olardyń arasynan eń bir sátti shyqqan «Mahabbat týraly ańyz», «Qyz Jibek», «Qulager», «Jol», «Ańshy» jáne taǵy basqa fılmderdi atap ótýge bolady. Totalıtarlyq fılm eń aldymen keńes úkimeti jyldarynda tarıhı-bıografııalyq jáne tarıhı-revolıýııalyq janrlarynda túsirilgen kınoshyǵarmalardy qamtıdy... Al, totalıtarlyq emes fılm keńestik totalıtarlyq fılmniń estetıkasymen sáıkes kele bermeıtin shyǵarmalardy biriktiredi. Bul toptyń fılmderinde keıipkerler álemin jaǵymdy nemese jaǵymsyz dep naqty bólingenin kórmeımiz... Qazaq kınosyndaǵy totalıtarlyq emes fılm modelin Sh. Aımanovtyń, M. Begalınniń, A. Qarsaqbaevtyń kóptegen shyǵarmalarynan kezdestirýge bolady, al keıingi jyldary S. Narymbetovtyń, Q. Salyqovtyń, taǵy da basqa kóptegen rejısserlerdiń shyǵarmashylyǵynda kórinis tabady.

Antıtotalıtarlyq fılm baǵytynda túsirilgen fılmderdiń barlyǵynda keńestik júıege degen qarsylyq kórinis taýyp otyrdy, ıaǵnı olar keńes ıdeologııasy tańyp bergen mıfti ydyratty. Qazaq antıtotalıtarlyq fılm modeli alǵash ret 1980 jyldardyń sońyndapaıda bolady. Antıtotalıtarlyq fılm estetıkasy, ásirese, S. Aprymov, D. Ómirbaev, Á. Qaraqulov jáne basqalardyń shyǵarmalarynda basymyraq kórinis tapty» [4, 22-23 bb].

Totalıtarlyq fılm týraly máselelerdi jan-jaqty zertteý barysynda monografııa avtory belgili kınotanýshylar N. Zorkaıanyń, Iý. Bogomolovtyń, K. Razlogovtyń, A. Sıladıdiń (Vengrııa) t.b. teorııalyq eńbekterinen siltemeler jıi keltirip otyrady. Baýyrjan Ramazanuly qazaq kórkemsýretti kınosynyń jalpy damý shemasyn keńestik totalıtarlyq fılmnen totalıtarlyq emes fılmge jáne antıtotalıtarlyq fılmge deıingi evolıýııalyq joly retinde qarastyrýǵa bolady deıdi [4, 41 b]. Sondaı-aq, 1960-1970 jyldary asa belsendilikke ıe bolǵan janrlyq fılmderde, «batyrlyqty dáripteýden» góri qarapaıym adamdardyń ómirine basymyraq nazar aýdaratyn kınoshyǵarmalarda revolıýııa taqyryby men keńes kınosynyń estetıkalyq zańdylyqtary qatań saqtalmaǵan, sondyqtan olardy totalıtarlyq emes fılm retinde qarastyrýdy usynady [4, 41 b].

Totalıtarlyq fılm modeliniń dástúrli janrlary retinde qarastyryp otyrǵan tarıhı-revolıýııalyq jáne tarıhı-bıografııalyq fılmderdiń qazaq kınosynyń barlyq kezeńderinde, tipti táýelsizdik alǵan jyldarǵa deıin túsirilip kelgenin, alaıda bastapqydaǵy maǵynasynan birtindep aıyryla bastaǵanyna aıryqsha mán beredi. Iaǵnı, keńes úkimetiniń ıdeologııasyn qatań saqtaǵan dástúrli tarıhı-revolıýııalyq jáne tarıhı-bıografııalyq fılmder birtindep ózgeriske ushyraıdy. Osy rette monografııa avtory Reseı kınematografısteriniń qazaq jerinde túsirgen alǵashqy tarıhı-revolıýııalyq fılmderde («Búlinshilik», «Jut», «Dala ánderi», «Qarataý qupııasy», «Jaý soqpaǵymen», «Amangeldi», «Raıhan») saıası-ıdeologııalyq sarynnyń tikeleı kórinis tapqanyn, keıinirek tarıhı-revolıýııalyq fılmdegi revolıýııa taqyryby birtindep tarıhı-bıografııalyq fılmderde («Abaı ánderi», «Jambyl», «Shoqan Ýálıhanov») beınelengenine nazar aýdarady [4, 45 b].

Monografııa avtorynyń pikirinshe, qazaq kınosynyń damý kezeńiniń jańa belesi «Mahabbat týraly ańyz» (1953, rej. Sh. Aımanov) fılminen bastalady. Óıtkeni, bul shyǵarmada revolıýııa taqyryby, bolshevıkter men azamat soǵysy batyrlarynyń beınesi, ujymdastyrý naýqany múldem kezdespeıtinin atap ótedi [4, 45 b].

Budan keıingi jyldary qazaq kınosynda tarıhı-revolıýııalyq taqyryptaǵy shyǵarmalarbirtindep azaıa bastaıdy. Esesine, tyń jerlerdi ıgerý taqyrybyna basym nazar aýdarylady. Monografııa avtorynyń pikirinshe, bul shyǵarmalardy da totalıtarlyq fılm dep ataýymyz kerek, óıtkeni, olardyń barlyǵy joǵarǵy jaqtan arnaıy nusqaýmen túsirilgen fılmder.

Kınotanýshy qazaq tarıhı-revolıýııalyq fılminiń damý kezeńindegi erekshelikterdiń biri – shyǵarmanyń negizine tarıhı oqıǵalar men tarıhı tulǵalardyń ómiri alynǵanymen, olardyń beınesi senarıı jazý kezinde kóp ózgeristerge ushyraǵanyna nazar aýdarady. «Nátıjesinde,bıografııalyq fılmnińparametrleri tarıhı-revolıýııalyq fılmge aınalyp shyǵa keldi. Bul jaǵdaıda revolıýııa isiniń kýágerleri nemese qatysýshylary kórkemdik jáne ıdeologııalyq turǵydan jalpylamakórinis tapty» – dep jazady [4, 47 b].

1960-1970-1980 jyldardaǵy qazaq kınosyndaǵy tarıhı-revolıýııalyq janrdyń erekshelikteri týraly B.R. Nógerbek bylaı dep jazady: «1960-jyldary qazaq kórkemýretti kınosyna tarıhı-revolıýııalyq janr qaıta oralady da, ulttyq kınematografııanyń kórnekti shyǵarmalarynyń biri – «Qıly kezeń» fılmi (1966) túsiriledi. Atalmysh janrdyń qarqyny 1970 jyldary báseńdeıdi, alaıda Sháken Aımanovtyń «Atamannyń aqyry» (1970) atty sońǵy fılminde tarıhı-revolıýııalyq janrdy qaıta jańǵyrtýǵa degen talpynys seziledi. 1980jyldary Oljas Súleımenovtiń senarııi boıynsha túsirilgen «Sońǵy asý» (1981) fılminde revolıýııaǵa qarsy keıipkerler beınesiniń tereńdeı túskenin jáne keńestik tarıhı-revolıýııalyq janrdyń ózgergenin kóremiz. Revolıýııanyń taptyq jaýlary bul fılmde jaǵymsyz, zulym, qatigez bolyp kórinbeıdi. «Sońǵy asý» fılmin Abdolla Qarsaqbaevtyń «Qıly kezeńinde» tuńǵysh ret kórinis tapqan tarıhı-revolıýııalyq fılm keıipkerleri áleminiń ózgeriske enýi turǵysynan kınematografııalyq izdenistiń sońy dep qabyldaýǵa bolady» [4, 47 b].

Avtor qazaq kınosyndaǵy keńes úkimetiniń alǵashqy jyldarynan bastap, keıingi birneshe onjyldyqtarda árqıly damý jáne túrlený satylarynan ótken totalıtarlyq fılmnen túbegeıli arylýúderisi tek 1990 jyldardyń basymen tuspa-tus kelýiniń sebebin KSRO-nyń ydyraýy, ıdeologııalyq ınstıtýttardyń, keńes úkimetiniń sımvoldary men mıfteriniń kelmeske ketýi sııaqty eldegi saıası ózgeristermen baılanystyrady.

Uzaq jyldar boıy alǵashqy qazaq ulttyq fılmin anyqtaýda ártúrlipikirler aıtylyp kelgeni belgili. Otandyq óner, sonyń ishinde kınotaný salasy úshin óte mańyzdy bolyp tabylatyn bul máseleni «Qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrler» monografııasynyń «Keńestik totalıtarlyq fılm jáne qazaq kınosynyń tarıhyn zertteý máseleleri» («Sovetskıı totalıtarnyı fılm ı problemy ızýchenııa ıstorıı kazahskogo kıno») atty birinshi bóliminiń «Qazaq kınosy tarıhnamasynyń suraqtary» («Voprosy ıstorıografıı kazahskogo kıno») atty úshinshi taraýynda keńinen qarastyryp, tarıhı derekterge, fılmografııalyq faktilerge súıene otyryp, ǵylymı turǵydan tuńǵysh ret júıeli túrde baǵa berip, tuymdy kózqarasyn bildirgen Baýyrjan Ramazanuly boldy.

Monografııa avtory kınotanýshy, kınodramatýrg Qabysh Sıranovtyń «Keńestik Qazaqstannyń kınoóneri» atty eńbegindekeltiretin «Amangeldi» –qazaq kınosynyń tuńǵysh ulttyq fılmi» degen pikirimen kelispeıtini jáne ulttyq fılm dep atalýynyń negizgi faktorlary týraly ǵylymı tujyrymdaryn usynady. B. Nógerbektiń aıtýynsha, ulttyq fılm dep atalý úshinnegizgi úsh faktor bolýy tıis. Olar: fılmniń taqyryby ulttyń ómirimen baılanysty bolýy tıis, óziniń tehnıkalyq bazasybolýy kerek jáne avtorlary jergilikti ulttyq kınomamandarynan bolýy qajet. Eger, osy úsheýi de bir fılmnen tabylyp jatsa, onda ol shyǵarmany ulttyq dep ataýǵa bultartpas negiz bar deıdi kınotanýshy. Osy rette «Amangeldi» fılminiń senarııin jazýǵa qazaq ádebıetiniń ókilderi, akterleri qatysyp, taqyryby men keıipkerleri qazaq halqymen baılanysty bolǵanymen, ony tolyqtaı alǵashqy qazaq fılmi dep aıtaalmaımyz deıdi. Óıtkeni, fılm Reseı kınostýdııasynda («Lenfılm») túsirilgen. Buǵan qosa, rejısseri–reseılik kınematografıst, ıaǵnı jergilikti ult ókilinen emes.

Avtordyń pikirinshe «Amangeldi» «Búlinshilik», «Dala ánderi», «Jut», «Qarataý qupııasy», «Raıhan» fılmderiniń qatarynda turýy kerek. Árıne, bul fılmderdiń túsirilý jumysyna qazaq ártisteri men ádebı keńesshileri, keıinirek senarshy-dramatýrgter tartyldy. Biraq, olar báribir Reseı kınematografısteri tarapynan Qazaqstan materıalyna túsirilgen shyǵarmalar bolyp tabylady. Óıtkeni, ulttyq kınoóndirisiniń bazasy men ulttyq rejısserlerdiń, operatorlardyń bolmaǵanyn umytpaýymyz tıis. Sondyqtan, joǵaryda atalǵan fılmder týraly sóz bolǵanda, tek ulttyq kıno óneriniń paıda bolýyna sebepker boldy nemese qazaq, orys mádenıet qaıratkerleriniń arasyndaǵy ózara shyǵarmashylyq baılanys dep qana qabyldaýymyz kerek» dep jazady [4, 64 b].

Biz joǵaryda monografııa avtorynyń usynǵan ulttyq fılmniń negizinde bolýy tıis úsh faktormen tanystyq. Osy tusta, ásirese ulttyq mamandarǵa kelgende pikirin taǵy da naqtylaı túsedi: ıaǵnı, fılmniń rejısseri jergilikti ulttan bolýy kerek ekenin basa aıtady. Tek, sonda ǵana (taqyryp jáne tehnıkalyq bazany qosqanda, árıne) fılmdi tolyqqandy ulttyq shyǵarma dep ataýǵa negiz bar deıdi. Osy rette kınotanýshy tómendegideı shemany usynady:

1. Fılmniń taqyryby – «Búlinshilik» (1928)
2. Taqyryby jáne mamandar (túgeli emes) – «Amangeldi» (1938)
3. Taqyryby, baza jáne mamandar (túgeli emes) – «Abaı ánderi» (1945)
4. Taqyryby, baza, mamandar (tolyǵymen) – «Mahabbat týraly ańyz» (1954) [4, 67 b].

Kórip otyrǵanymyzdaı, kınotanýshy qazaq ulttyq kınosynyń alǵashqy qarlyǵashy retinde «Mahabbat týraly ańyz» (rej. Sh. Aımanov, K. Gakkel) fılmin usynyp otyr. Óıtkeni, fılm qazaq ulttyq folklorynyń negizinde jergilikti kınostýdııanyń (Almaty kórkemsýretti jáne hronıkalyq-derekti fılmder stýdııasy) bazasynda túsirilgen. Qazaq kınosy men teatrynyń akterleri oınaǵan jáne óte mańyzdysy, rejısseri – qazaq. Sonymen, keńes úkimetiniń ıdeologııasy men saıasatynyń nátıjesinde dúnıege kelgen jáne keńestik dástúrli tarıhı-revolıýııalyq fılm bolyp tabylatyn «Amangeldi» emes, ulttyq epostyń negizinde túsirilgen «Mahabbat týraly ańyz» fılmiqazaq ulttyq kınosynyń tuńǵyshy degen qorytyndyǵa keledi. Baýyrjan Ramazanulynyń qazaq ulttyq kınosynyń alǵashqy shyǵarmasy týraly naqty júıege keltirip, dáleldep bergen osy teorııalyq kózqarasynyń ózi ulttyq kıno salasynyń bolashaǵy úshin zor qyzmet atqaratyny sózsiz.

Baýyrjan Ramazanuly monografııanyń «Kınodaǵy ekrandy-folklorlyq baılanystyń úlgileri» («Modelı ekranno-folklornyh svıazeı v kıno») atty ekinshi bólimindefolklordyń anımaııalyq kınoǵa tıgizetin áseriniń mańyzdy erekshelikterin qarastyrady. Avtordyń pikirinshe, folklordyń anımaııalyq kınoǵa áseri tek taqyryby men janry turǵysynan ǵana emes, beıneleý tásilderi júıesimen de erekshelenedi. Iaǵnı, anımaııalyq beıneni qalyptastyrýda halyq ertegileri, ápsanalar men ańyz-áńgimeler sııaqty folklordyń taǵy da basqa kóptegen janrlaryna tán beıneleý tásilderi qoldanylady. Sondaı-aq, anımaııalyq kıno men folklor shyǵarmalarynda beınelenetin ýaqyt pen keńistiktiń arasynda uqsastyq óte kóp ekendigine nazar aýdarady [4, 79 b].

Monografııa avtory folklor shyǵarmalary men anımaııalyq kınonyń arasyndaǵy baılanys týraly oıyn ári qaraı tereńdete túsedi. Avtordyń pikirinshe, folklor dástúrlerin tek anımaııalyq kınodan ǵana emes, kórkemsýretti kınonyn keıbir janrlarynan, sonyń ishinde keńestik tarıhı-revolıýııalyq jáne tarıhı-bıografııalyq fılmderden, tipti búgingi antıtotalıtarlyq fılmnen de kórýge bolady [4, 104 b].

Osy rette aıta keterimiz –anımaııalyq kıno ónerindegi teorııalyq máseleler týraly qazaq kınotaný salasynda birinshi bolyp qolǵa alǵan da B.R. Nógerbek bolatyn. Kınotanýshynyń 1984 jyly jaryq kórgen «Ertegilerge jan bitkende» atty qazaq anımaııalyq kınosyn teorııalyq turǵydan saraptaǵan monografııasynan keıin de, áli kúnge deıin birdebir ǵylymı eńbektiń jaryq kórmegeni belgili. Jalpy, álemdik kınotaný ǵylymynda anımaııalyq kıno týraly jarııalanǵan tuymdy eńbekterdiń sany asa kóp te emes. Sondyqtan, Baýyrjan Ramazanulynyń qazaq anımaııalyq kınosy týraly zertteýleriniń ulttyq kıno óneri úshin mańyzy zor ekenin atap ótýimiz kerek.

Qazaq kınosynyń tarıhynda uzaq jyldar boıy aqıqatyn kútip jatqan kóptegen mańyzdy máselelerdiń az bolmaǵany belgili. Solardyń biri – «Amangeldi», «Raıhan», «Abaı ánderi» fılmderi men olardyń senarııine qatysty bolatyn. Bul fılmder týraly Qabysh Sıranovtyń «Keńestik Qazaqstannyń kınoóneri» (1966), «Sháken Aımanov – kınorejısser jáne akter» (1970) atty eńbekterinde, keıingi jyldary jaryq kórgen «Qazaq kınosy týraly ocherkter» (1980) atty ujymdyq jınaqta jáne taǵy da basqa kóptegen jeke maqalalarda jazylǵanymen, olardyń ulttyq kıno tarıhynda alar orny týraly júıeli zerttelgenjumystardyń joqtyń qasy deýge bolady. Osy rette,biz qarastyryp otyrǵan monografııanyń «Qazaq keńestik totalıtarlyq kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrler» («Ekranno-folklornye tradııı v kazahskom sovetskom totalıtarnom kıno») dep atalatyn úshinshi bóliminde joǵaryda atalǵan jáne taǵy basqa eńbekterge súıene otyryp, «Amangeldi» (1938), «Raıhan» (1940), «Abaı ánderi» (1945) fılmderi tuńǵysh ret jan-jaqty ári tııanaqty zertteý nysanyna alynady.

Osy bólimde kınotanýshy keńestik ıdeologııa men quıtyrtqy saıasattyń nátıjesinde burmalanǵan «Amangeldi» fılmi senarııiniń avtorlaryna (B. Maılın, Ǵ. Músirepov) qatysty dáıekti derekter keltire otyryp, olardyń qazaq ulttyq kınodramatýrgııasynda alatyn ornyna ádil baǵasyn beredi.Monografııa avtory qazaq kınodramatýrgteriniń ekranǵa tek qolyna qylysh ustaǵan kóterilisshil emes, oıshyl ári zııaly keıipkerdi alyp shyǵýda úlesi zor ekendigine nazar aýdartady.«Alaıda, bul talpynystyń tolyq oryndalmaı qalýynyń basty sebebi –keńestik dástúrli tarıhı-revolıýııalyq jáne tarıhı-bıografııalyq fılm modeliniń sheńberinen shyǵa almady» dep jazady kınotanýshy [4, 115 b]. Avtor atalmysh bólimde «Dala ánderi» fılminiń senarıı avtorlarynyń biri Beıimbet Maılın bolýy múmkin» degen taǵy bir úlken mańyzdy zertteýdiń ushyn shyǵarady [4, 106 b].

Monografııa avtory qazaq ádebıetiniń klassıgi M. Áýezovtiń kınodramatýrgııadaǵy alǵashqy eńbegi bolyp tabylatyn «Raıhan» kınosenarııi men osy senarıı boıynsha túsirilgen «Raıhan» fılmine toqtalyp ótedi. Fılmniń basty keıipkeri Raıhannyń ádebı senarııdegi beınesi «azat etilgen shyǵys áıeli» uǵymynan alshaq kete almaǵanyna, is-áreketteri men sózderinde onyń jeke basynyń erekshelikteri kórinbeıtinine, esesine ózge keıipkerlerdiń beınesi anaǵurlym utymdyraq shyqqanyna nazar aýdarady. Kınotanýshyosy rette «Raıhan» fılminiń senarııi keńestik totalıtarlyq fılm zańdylyqtarynyń kınodramatýrgııaǵa tıgizgen áseriniń jarqyn mysaly ekendigin atap ótedi.

Árıne, Baýyrjan Ramazanuly qazaq kınotaný salasynda buryn-sońdy ártúrli maǵynada aıtylyp ta, jazylyp ta kelgen «Abaı ánderi» fılminiń qazaq kınosynyń tarıhyndaǵy alatyn orny týraly zertteýlerin bul monografııada da nazarynan tys qaldyrmaıdy. Kınotanýshy buǵan deıin qalyptasyp qalǵan qazaq ulttyq kınematografııasynyń tuńǵysh shyǵarmasy týraly pikirlerdiń tarıhı turǵydan durys bolmaı kelgendigin «Abaı ánderi» fılmi týraly tuymdy oılarymen dáleldeıdi. Avtordyń pikirinshe – Almaty kórkemsýretti jáne derekti-hronıkalyq fılmder stýdııasy óziniń jumysyn «Abaı ánderi» fılminen bastady, sondyqtanosyshyǵarmamenulttyq kınoóneri dúnıege keldi deýge tolyq negiz bar.Baýyrjan Nógerbektiń bul pikiri qazaq kınosynyń tarıhyna, jalpy otandyq kınotaný ǵylymyna tyt serpilis alyp keldi. Kınotanýshynyń tek bul pikiri ǵana emes, barlyqteorııalyq zertteýleri men tujyrymdaryulttyq kıno ónerimizdiń qalyptasý jáne damý tarıhyna qatysty búgingi kún turǵysynan tyń kózqarasty qalyptastyrǵany belgili.

Qazaq ádebıetiniń klassıgi M. Áýezovtiń kınodramatýrgııadaǵy shyǵarmashylyǵytek «Raıhan» kınosenarııimen ǵana emes, «Abaı ánderi» fılmimen de tyǵyz baılanysty. Monografııa avtory jazýshynyń qalamynan shyqqan «Abaı ánderi» kınosenarııi men fılmdi salystyra otyryp, ádebı senarıı men ekrandyq nusqanyń arasynda kóptegen aıyrmashylyqtar bar ekenine mán beredi. Alaıda, ádebı senarııdiń qazaqsha nusqasyndaǵy keıipkerleriniń shuraıly tili, astarly, mazmunǵa baı dıalogtary orys tiline aýdarylyp, ekranǵa kóshkende alǵashqy erekshelikterinen aıyrylyp, jutań bolyp shyǵa kelgenin atap ótedi [4, 147 b].

Sonymen, kınotanýshy Baýyrjan Ramazanuly Nógerbek «Qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrler» atty monografııasynyń «Qazaq keńestik totalıtarlyq fılmdegi ekrandy-folklorlyq dástúrler» («Ekranno-folklornye tradııı v kazahskom sovetskom totalıtarnom fılme») atty bóliminde 1930, 1940, 1950 (ásirese, alǵashqy jartysynda) jyldary túsirilgen qazaq fılmderindegi revolıýıonerler men bolshevıkterdiń, azamat soǵysy batyrlarynyń, Abaı, Jambyl sııaqty tarıhı tulǵalardyń ekrandyq beınesi dástúrli keńestik tarıhı-revolıýııalyq jáne tarıhı-bıografııalyq fılm modeliniń sheńberinen shyǵa almady degen qorytyndyǵa keledi.

Baýyrjan Nógerbektiń qazaq kınotaný ǵylymyna tyń serpilis alyp kelgen taǵy bir qyry – qazaq keńestik dástúrli totalıtarlyq fılm modeline uqsamaıtyn, kórkemdik, fılosofııalyq arnasy múldem bólek ulttyq totalıtarlyq emes fılmderdi anyqtap, olarǵa jan-jaqty taldaý jasap, bir júıege keltirýi boldy. Biz qarastyryp otyrǵan monografııanyń «Qazaq totalıtarlyq emes kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrlerdiń kúrt ózgerýi» («Prelomlenıe ekranno-folklornyh tradııı v kazahskom netotalıtarnom kıno») atty tórtinshi bólimi taqyryby meńzep turǵandaı, tutasymen qazaq kınosy tarıhyndaǵy 1950 jyldardyń ortasynan bastalǵan jańa betburystyń erekshelikterine arnalady.

Avtor «Qozy Kórpesh-Baıan sulý» dastany boıynsha túsirilgen «Mahabbat týraly ańyz» (1954, s.avt.: Ǵ. Músirepov, rej.: Sh. Aımanov, K. Gakkel) fılminiń qazaq ulttyq kınosynyń tarıhynda alatyn ornyna keńinen toqtala otyryp, orys kınematografy sııaqty qazaq kınosy da óziniń alǵashqy qadamyn folklor men teatr óneriniń dástúrlerin ıgerýden bastaǵanyn atap ótedi [4, 174 b].

Qazaq kınotaný salasynyń alǵashqy kezeńinen bastap, uzaq jyldar boıy «Mahabbat týraly ańyz» fılminiń «kórkemdik qurylymy, estetıkasy teatr ónerine tym jaqyn» dep syn kózine jıi alynǵany belgili. Alaıda, Baýyrjan Nógerbek: «Reseı, Franııa, taǵy basqa elderdiń alǵashqy fılmderiniń de teatrlyq qoıylymdardan esh aıyrmashylyǵy bolmady. Sondyqtan, «Mahabbat týraly ańyz» fılminen kınematografqa tán estetıkalyq erekshelikterdi talap etýdiń qajeti joq... Árbir kınematografııalyq mektep kıno óneriniń barlyq damý kezeńderinen ótedi, sondyqtan «Mahabbat týraly ańyz» fılm-spektaklin qazaq ulttyq kınorejıssýrasynyń basy ekenin dáleldeıtin kınematografııalyq shyǵarma dep qabyldaýymyz kerek», – dep jazady [4, 175 b].

B. Nógerbektiń qazaq kınotaný ǵylymyna sińirgen orasan zor eńbeginiń taǵy bir qyry – 1950 jyldardyń ekinshi jartysy men 1960-1970 jyldardaǵy qazaq kınosynyń jalpy baǵyt-baǵdaryn, kınodramatýrgııadaǵy, kınorejıssýradaǵy, akterlik ónerdegi t.b. shyǵarmashylyq izdenister men jańalyqtardy ǵylymı zertteýdiń súzgisinen ótkize otyryp, dástúrli keńestik totalıtarlyq fılmniń totalıtarlyq emes fılm modeline kóshýdegi erekshelikterin nazarynan tys qaldyrmaýy boldy. Osy rette «Shoqan Ýálıhanov» (1957, rej. M. Begalın), «Qıly kezeń» (1966, rej. A. Qarsaqbaev), «Tulpardyń izi» (1964, rej. M. Begalın), «Ana týraly ańyz» (1963, rej. A. Karpov), «Atameken» (1966, rej. Sh. Aımanov), M. Áýezovtiń shyǵarmalary boıynsha ekrandalǵan «Qarash-Qarash oqıǵasy» (1968, rej. B. Shámshıev), «Kókserek» (1973, rej. T. Ókeev), «Shyńdaǵy shynar» (1965, rej. S. Qojyqov) fılmderin jan-jaqty taldaý nysanyna alady. Avtordyń pikirinshe, bul shyǵarmalardyń barlyǵynda qazaq halqynyń ulttyq bolmysy, minez-qulqyndaǵy erekshelikter, rýhanı álemi, ómir súrý salty, árıne eń bastysy ulttyń taǵdyry kórsetilgen. Sondyqtan, bul fılmderdiń aldyńǵy onjyldyqtarda túsirilgen shyǵarmalardan erekshe aıyrmashylyǵy bar. Bir sózben aıtqanda, keńes úkimetiniń ıdeologııasy men saıasaty tańǵan modelden alshaq jatqanfılmder.

Keńes úkimeti jyldaryndaǵy jáne odan keıingi kezeńdegi qazaq ulttyq kınosynyń, Sh. Aımanov, M. Begalın, A. Qarsaqbaev, S. Qojyqov fılmderi men «jańa tolqyn» kınosy shyǵarmalarynyń arasynda baılanys bar ma degen teorııalyq mańyzdy suraqtyń jaýabyn tabý – «Qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrler» monografııasynyń avtory óziniń aldyna qoıǵan úsh máseleniń biri bolǵanyn joǵaryda aıtyp ótken bolatynbyz. Kınotanýshy osy máselege qatysty tereń ári jan-jaqty ǵylymı zertteýleri men teorııalyq tujyrymdaryn monografııanyń «Postkeńestik kezeńdegi antıtotalıtarlyq fılm»(«Antıtotalıtarnyı fılm postsovetskogo perıoda») atty besinshi bóliminde usynady. Shyn máninde, otandyq kınotaný ǵylymynda qazaq kınosynyń aǵa býyn ókilderi men «jańa tolqyn» kınosy ókilderi shyǵarmashylyǵynyń arasyndaǵy baılanystyń bolýy nemese bolmaýy osy monografııada tuńǵysh ret ǵylymı turǵydan qarastyrylyp, júıege keltirildi.

Monografııa avtory 1980 jyldardyń sońy men 1990 jyldardyń basyndaǵy qazaq kınosy men eldegi, qoǵamdaǵy saıası, ekonomıkalyq ahýaldy tyǵyz baılanysta qarastyrady. Árıne, tek halyqtyń áleýmettik ómirine ǵana emes, óneri men ádebıetine, mádenıetine tikeleı áser etken qoǵamdaǵy ózgerister fılmderdiń estetıkalyq-kórkemdik jaǵyna da yqpal etkenin, sondaı-aq kınoóndiristiń, dýblıajdyń,prokattyń t.b. jaǵdaıyn nazardan tys qaldyrmaıdy. Bul rette avtor tek «jańa tolqyn» kınosy ókilderiniń ǵana emes, basqa da rejısserlerdiń shyǵarmashylyǵyna keńinen toqtalady.

Avtordyń pikirinshe, «jańa tolqyn» rejısserleriniń shyǵarmashylyq qoltańbasy bir-birine uqsamaıdy. S. Aprymov, D. Ómirbaev, A. Ámirqulov, Á. Qaraqulov, R. Nuǵmanovtyń árqaısysynyń fılmderiniń keıipkerleri men stılıstıkasyna taldaý jasaı otyryp, «jańa tolqyn» rejısserleriniń fılmderin stıldik uqsastyqtan góri, keıipkerleri, taqyryby men toqsanynshy jyldardaǵy áleýmettik ómirdi beıneleý jaǵy biriktiredi. Sondaı-aq,keıipkerlerikeńes kınosynyń keıipkerlerine múldem uqsamaıdy jáne taza avtorlyq rejısserlik kınonyń stılıstıkasyn alyp keldi dep tujyrymdaıdy [4, 275 b]. Kınotanýshy tek «jańa tolqyn» rejısserleriniń ǵana emes, B. Qalymbetov, D. Manabaı, S. Narymbetov, E. Shynarbaev, Q. Salyqov, A. Aıtýarov, E. Bolysbaev t.b. rejısserlerdiń de fılmderin de nazardan tys qaldyrmaıdy jáne ol shyǵarmalar antıtotalıtarlyq fılm modeline sáıkes keledi dep jazady [4, 271 b].

Belgili kınotanýshy, ónertaný doktory, professor, V.I. Fomın «Qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrler» monografııasy avtorynyń tarıhı derekter men oqıǵalardy taldaýda qatań logıkany ustanǵanyn jáne bul ustanymnyń keń aýqymdaǵy materıaldy tarıhı-teorııalyq turǵydan ǵylymı júıege keltirýge emin-erkin múmkindik bergenin ataı otyryp, bylaı dep jazady: «B.R. Nógerbek – paıymy men qarymy qatar úılesken, analıtıkalyq taldaý qabileti óte myqty ǵalym. Osy qabileti oǵan tarıhı úderistiń kórinisin, deńgeıi men sapasy árqıly faktorlardyń ózara kúrdeli áreketin logıkalyq turǵydan meılinshe keń aýqymda dáleldeýine múmkindik bergen» [11].

Sonymen, belgili kınotanýshy, professor Baýyrjan Ramazanuly Nógerbektiń «Qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúrler» monografııasy – qazaq jerinde túsirilgen alǵashqy kórkemsýretti fılmderden bastap, ulttyq kıno óneriniń kúni búginge deıingi damý tarıhy ekrandy-folklorlyq dástúrler turǵysynan jan-jaqty ári tereń zertteýge ıe bolǵan iri teorııalyq eńbek. Bul monografııanyń qazaq kınotaný ǵylymy, kıno syny, kıno tarıhy úshin atqaratyn qyzmeti ushan-teńiz.