Teleserıaldyń jalpy sıpattamasy jáne túrlený qubylysy
Ekran óneriniń (kınematograf, televıdenıe, vıdeo jáne basqa da beınelik kórinis ónimderi) qazirgi tańdaǵy alýanqyrly ónimderi tehnıkalyq qarqyndy jetistikterdiń nebir tosyn tehnologııalyq kúrdeli qurylymdary arqyly kórermenge áser etýdiń jańa tásilderin meńgerdi. Bul saladaǵy izdenister úzilissiz jalǵasýda. Ekran týyndylaryna óner turǵysynan ǵana emes, sonymen qatar, tipti, kópshilik jaǵdaıda, óndiristiń qarjylyq jaǵynan paıdaly ónimder salasy retinde baǵalaý satysyna degen kózqaras basymyraq túsip otyr deýge sońǵy jyldar kóleminde qarqyn alyp kele jatqan serıaldar óndirisi dálel bola alady. Jańa ǵasyr basyndaǵy elektrondy tehnologııa tájirıbeleri mádenı aǵymdar salalarynyń ózara baılanysyn kúsheıte tústi. Jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy kınematograf, televıdenıe, vıdeo ónimderi aýdıovızýaldy aqparattyń kórkemdik formasynyń nebir ǵajaıyp mysaldaryn dúnıege ákeldi. Ekran óneri shyn máninde óziniń sıntezdik óner retindegi tabıǵatyn dáleldeı otyryp, tereńnen kele jatqan barlyq óner salalarynyń eń úzdik sýretteý tásilderin úılestire alǵandyǵymen kópshiliktiń nazaryn aýdara aldy.
Qazirgi kórermen kún saıyn, saǵat saıyn, mınýt saıyn jan-jaqtan aǵylyp jatqan aqparattyq tásilder nátıjesinde jańa týyndylardyń jańa formalaryn qabyldaýǵa májbúr. «Televıdenıe» qudireti kórermenge tańdaý, taldaý, suryptaý, baǵalaý sátterine tym az múmkindik berip otyr. Mysaly, bar joǵy on mınýttyq habar nemese basqa da televıdenıe ónimderi (tok-shoý, klıp, jarnamalyq rolık, derekti fılm, hronıkalyq sıýjetter) arqyly kórermen az ýaqyt aralyǵynda shamadan tys sonshama kóp ınformaııa alady. Dúnıeniń tórt buryshynda bolyp jatqan tosyn jańalyqtar, saıası tolqýlar, dıplomatııalyq kezdesýler, jańa taýarlardyń túrleri, mýzyka álemindegi jańalyqtar, teleserıaldar... bul tizimdi úzdiksiz jalǵastyra berýge bolady. Televıdenıe ónimderiniń osyndaı sanqyrly túrlerine qyzyǵýshylyqtyń saldarynan búgingi belsendi kórermenniń qalypty ómir súrý rıtmi de kóp ózgeriske ushyrady.
XXI – ǵasyrdaǵy álem kelbetine jalpylaı kóz tiger bolsaq aqparattyq tehnologııa qarqyndy damyp, az ýaqyt ishinde túrli tóńkerister men eksperımentter jasalyp, eskilik tarıh qoınaýynda qalyp, jańa formattar, túsinikter, aǵymdar zamanǵa saı erekshe tásilmen jasalyp jatqanyn baqylaı alamyz. Sonyń ishinde ekran óneriniń bir baǵyty bolyp tabylatyn teleserıaldardyń alǵashqy kórsetilimi 1947 jyly paıda bolǵannan beri úzdiksiz damý ústinde. Qansha ataqty, sátti teleserıaldar jasalǵanymen, jyldar ótken saıyn bul óndiris eshqashan toqtamaq emes jáne tehnıkalyq, kórkemdik, shyǵarmashylyq izdenisterdiń arqasynda áli de jańa, tyń dúnıeler ómirge keletinine kúmánimiz joq.
Eń aldymen teleserıal tabıǵatyn tereń túsiný úshin álemdik tájirıbede qoldanyp júrgen termınder men túsinikterine tereń úńilýimiz kerek.
Teleserıal – telearnalar arqyly kórsetilýge arnalǵan kóptegen serııalardan turatyn kórkemdik kınoshyǵarma. Teleserıal shartty túrde mynandaı toptarǵa bólinedi:
«Soap opera» - «sabyndy opera» (mylnaıa opera) senarııi túsirilim barysynda úzilissiz jazylyp, serııa sany sońyna deıin belgisiz bolady. Teleefırde aptasyna 4-5 serııadan, daǵdyly kúnderi kórsetiledi.
«Telenovela» - telenovellalar (basqasha aıtqanda - televızııalyq melodrama) ereje boıynsha detektıvti, dramalyq sıýjetti jıi paıdalanatyn mahabbat týraly serıaldar. Jalpy kólemi shamamen 200-250 serıalyq belgili naqty sıýjetten turady jáne aptasyna 5 ret daǵdyly kúnderi kórsetiledi.
Klassıkalyq teleserıaldar (aǵylshynsha: tv-series) túsirilimge deıin naqty sıýjetke negizdelgen senarıı jazylady, ádette 20-25 serııadan turatyn kezeńdermen túsirilip, aptanyń belgili bir kúnderinde nemese demalys kúnderi kórsetiledi.
Kóp serıaldy telefılmder (aǵylshynsha: mini-serie) klassıkalyq serıaldardan negizgi aıyrmashylyǵy – serııalar sanynyń azdyǵy men naqty sıýjettik qurylymynda. Olarda kóbinese ádebı shyǵarmaǵa negizdelip, túsirilimge deıin senarıi túgel derlik jazylyp qoıylady. Bundaı telefılmder kóbinese kınofılmge uqsas bolyp keledi de, olar salmaqty kórkemdik qundylyqqa ıe bolyp, óz kezeńinde mádenı qubylys bolyp qalady. Mysaly: Reseı («Semnadat mgnovenıı vesny», «Gostıa ız býdýego», «Master ı Margarıta», «Lıkvıdaııa», «Prıklıýchenııa Sherloka Holmsa ı doktora Vatsona», «Tıajelyı pesok»)
Kınoserıal – (aǵylshynsha: movie serial nemese film serial) kınoteatrlarda qoıýǵa arnalǵan kóp serııaly kınoshyǵarma. Olar 10-15 serııadan turyp, ár apta saıyn kórermender kelip turý úshin «eń qyzyq jerinde» aıaqtap otyrady. Serııalar 15-20 mınýtqa sozylyp, negizgi fılmniń aldynda berilip otyrdy. Eń birinshi kınoserıal 1910 jyly túsirilgen bes serııadan turatyn «Arsen Lıýpen protıv Sherloka Holmsa» boldy. Kınoserıaldar ásirese XX ǵasyrdyń birinshi jartysynda Amerıka Qurama Shtattarynda áıgili boldy. Kınoserıaldardyń sıýjetteri ataqty radıoqoıylymdar men komıksterden alynyp otyryp, 1929-shy jyldar men 1956 jyldardyń aralyǵynda AQSh-ta 200-den astam osyndaı serıaldar túsirildi.
Sabyndy opera – teleserıaldyń bir janry. Ol serııa sanynyń kóptigimen erekshelenedi, jyldar boıy túsirilip, translıaııalana beredi jáne aıryqsha janrlyq erekshelikteri bar. «Sabyndy opera» men «telenovella» túsinikterin shatastyrýǵa bolmaıdy. Qurylyńqy epızodtarynyń shekteýli sıýjettik jeliden turatyn ózge teleserıaldarmen salystyrǵanda sabyndy operanyń sıýjetiniń basy da, aıaǵy da bolmaıdy dese de bolady. Belgili epızodtan bastalǵan oqıǵa eshqashan onymen aıaqtalyp qoımaıdy. Oqıǵa toqtap qalmaý úshin birneshe túrlenetin epızody birneshe aılarǵa sozylatyn paralleldi oqıǵalar árdaıym bolyp turady. Telekórermenderdi kelesi epızodty kórýge qyzyqtyrý úshin kóbinese sońǵy jaǵy zardaby tek keıin ashylatyn dramalyq oqıǵamen aıaqtalady. Sabyndy operanyń úlken jıilikti kórsetilimine baılanysty (ádette aptasyna bes ret) ol baıandaý yrǵaǵyn baıaý saqtaýǵa májbúr bolady. Sondyqtan birneshe epızodty ótkizip alǵan nemese serıaldy endi ǵana kórýdi bastaǵan telekórermenge mazmuny túsinikti bolady. Sabyndy operanyń taǵy bir erekshelikteriniń biri dramatıkalyq jáne emoıonaldy qulyqtaǵy mazmun bolyp tabylady.
Dramatıka paralleldi sıýjetterde birden emes, kezekpen kezek lap etedi de, basylady. Dramatıkalyq sátterdi aıqyn kórsetý úshin arnaıy tásilder (iri plan, mýzykanyń paıda bolýy, t.b.), keıde kórermenge «kómek» retinde ázildi sátterde kadr syrtyndaǵy kúlkiler paıdalanylady. Sabyndy operanyń bir keıipkerin oınaýshy akter birneshe ret ózgere beredi, sonymen birge serıal reıtıngin kóterý maqsatynda ólgen keıipkerdi tiriltýi múmkin.
Sıtkom (aǵylshynsha: situation comedy — sıtýaılyq komedııa, qysqa: sitcom) — áreket orny, oqıǵalary ortaq, turaqty keıipkerleri bar komedııa baǵytyndaǵy serıal. Ondaı serıaldyń ár serııasynda oqıǵa aıaqtalyp otyrady. Mundaı serıal túrine ádettegi 24-25 mınýt sekildi ýaqyt shekteýi bolýy shart.
Serııa (epızod) — oı men áreketke baılanysty sıýjet nemese onyń bóligin kórsetýshi serıaldyń bir bóligi.
Sezon — qandaı da bir qaǵıdaǵa baılanysqan birinen soń biri júretin serııalardyń rettiligi.
Mıkroserııa (aǵylshynsha: microserie) —serıaldyń óte qysqa tilimi (2-3 mınýty), kóbinese teleserıaldyń jarnamasy qyzmetin atqarady. Berilý tásiline qaraı mob-epızodtar jáne veb-epızodtar bolyp bólinedi.
Klıffhenger (aǵylshynsha: sliffhanger – shyńyraýdaǵy iliný) jańadan ashylǵan tańqaldyrarlyq faktige túsinik bermeıtin nemese jańadan túsken qıyn jaǵdaıǵa qalaı shıelenisetinin aıtpaıtyn serııa sońy. Klıffhengerdiń negizgi maqsaty kórermendi kelesi serııany kórýge májbúrleý. Klıffhengerdiń alǵashqy tarıhı túsinigi «Myń bir túndegi» Shaherezada kezekti ertegisiniń sońyn ádeıi aıtpady jáne ol onyń ómirin qutqardy. Keıbir teleserıaldar telearnadan kútken jalǵasyn almaǵandyqtan klıffhengerlermen aıaqtalady. Al keıbir serııaldar klıffhengerdi ár serııasynda qoldanady, olardyń kórnekti mysaly amerıkalyq «24», «Pobeg ız tıýrmy» teleserıalynda qoldanylady. Sonda da eń basty klıffhengerlerdi kezeńniń sońy úshin saqtap otyrady.
Spoıler (aǵylshynsha: spoiler, spoil – buzý) kórsetilimniń qyzyǵyn buzýy múmkin áli de shyǵyp úlgermegen serııalardyń sıýjeti jaıly aqparat. Keıbir spoılerler kórermen nazaryn aýdarý úshin serıal óndirýshileri taratady, al keıbireýi túsirilimnen alynǵan aqparat. Tipti aqparattyń joǵalýynan qashý úshin keıde serııanyń birneshe varıanty túsiriledi.
Spın-off (aǵylshynsha: spin-off - tarmaqtaný) - qandaı da bir ataqty serıaldyń serıal-tarmaqtanýy, ádette bastapqy serıal-teginiń janama bir keıipkerdiń mańaıynda qurylady. Keıde bastapqy serıal-tektiń prıkveli nemese sıkveli bolýy múmkin. Klassıkalyq mysaldary: «Djoýı» - spınoff «Drýzeı», «Prınessa Zena» - «Gerakl», «Angel» -«Baffı».
Fleshbek (aǵylshynsha: flashback – ótkenge qaraý) – serıaldyń ótkenine qaraýǵa múmkindik beretin kórkemdik tásil. Ádette estelikterdi berý úshin qoldanady. Bul tásil «Ostatsıa jıvyh» serıalynda qarqyndy qoldanyldy, keıbir serııada fleshbek efırlik ýaqyttyń kóp bóligin alyp turdy, olardyń basty maqsaty personaj minezin ashý boldy. «Ostatsıa jıvyh» serıalynda sonymen qatar qarsy fleshbekke qarsy tásil fleshforvard (flashforward) qoldanyldy, ıaǵnı bolashaqqa «sekirý».
Pılot (aǵylshynsha: rilot) – pılotty serıaldyń alǵashqy serııasy dep kóbisi qate túsinedi. Pılot – serıal arnanyń kestesine qoıylardyń aldynda túsirilgen serııa. Pılottyń negizinde serıaldyń bolashaǵy jaıly sheshim qabyldanady. Kóptegen arnalar pılot túsiriliminiń qaǵıdasynan attap ótedi.
Hıatýs (aǵylshynsha: niatus – ótkizý) – serıal kórsetilimi kezindegi qysqa úzilis, ádette kezeńniń ortasynda bolady. Kóptegen kezeńdik serıaldar hıatýsqa jeltoqsannyń aıaǵy, qańtardyń basynda ketedi, óıtkeni bul ýaqytsha kezeń reıtıngi tómen bolyp sanalady.
Mıfologııa – serıaldarda oıdan qurastyrylyp jasalǵan Álem dúnıesiniń tártibi.
Proedýral nemese prosedýral (aǵylshynsha: procedural) – ár serııasynda bólek jumystary jaıly aıtylatyn detektıvti serıal. Proedýraldyń negizgi maqtanyshy – serıaldy kez kelgen serııasynan bastap kóre berýge, keıbir serııalaryn ótkizip alýǵa bolady.
Dramedı (aǵylshynsha: dramedy=drama+comedy) – komedııa elementi bar dramalyq serıal. Serıaldar áleminde «drama» anyqtamasy serıal dramalyq ekenine maǵyna bermeıdi. Bul jerde serıal kórermendi tek qana kúldirip qana qoıýǵa tyryspaıdy degendi bildiredi.
Saı-faı (aǵylshynsha: science fiction, qysq. sci-fi) — ǵylymı-fantastıkalyq serıaldar.
Chıkflık (aǵylshynsha: shick flick) — kóbinese áıelder aýdıtorııasyna arnalǵan serıaldar. Tártip boıynsha mundaı serıaldar mahabbat jaıly, óte emoıonaldy bolyp keledi. («Seks v bolshom gorode»)
Praım-taım (aǵylshynsha: prime-time — yńǵaılyraq, jaıly ýaqyt) — adamdardyń kóp bóligi teledıdar kóretin ýaqyt aralyǵy.
Taımslot— serıal kórsetilimine arnaı bólinip qoıǵan ýaqyt keńistigi.
Rekap (aǵylshynsha: recapitulation (recap) — qorytyndy) — erterekte bolǵan oqıǵany qaıtalaý, mysaly keıipker estelikteri. Ashyq sıýjetti kartınalarda qoldanylady.
Fıller (aǵylshynsha: filler — tolyqtyrý) —kartınanyń sıýjettik lınııasymen baılanyspaıtyn materıal. Tártip boıynsha serıal kórsetiliminiń ýaqytyn uzartý úshin paıdalanylady. Keıde fıller qalypsyz jaǵdaıdaǵy keıipkerler qatynasyn ashý úshin qoldanylady.
Reran (aǵylshynsha: rerun) — ýaqyt óte kele serıaldyń qaıta kórsetilimi.
Remeık (rımeık; aǵylshynsha: remake — qaıta óńdeý) — eski serıaldyń jańa qaıta óńdelgen nusqasy.
Openıng (aǵylshynsha: opening — ashý, qysq. OP) —serıaldy kórseter aldyndaǵy onyń zastavkasy. Keri maǵynadaǵy sóz andıng, (endıng; aǵylshynsha. ending — jabý, qysq. EP) ıaǵnı serıaldyń sońynda oınalatyn zastavkasy.
Demo - reıtıngtiń túri. Halyqtyń jas kategorııasy 18-49 jas, sondyqtan jarnama berýshige serıal kórýshiler 18 ben 49 jas aralyǵynda adamdar kórgeni mańyzdy. Demo kórsetkishi bul jaǵdaıda 18-49-ǵa teń bolady. Demo mynadaı formýla boıynsha esepteledi: serıal telekórermenderiniń quramy * 10/ eldegi belsendi telekórermenderdiń jalpy sany.
Serıal reıtıngisi - teleserıaldyń barlyq kórermenderiniń quramynan sanalǵan nemese arnaıy jas kategorııasynyń quramymen anyqtalǵan paıyzdyq kórsetkish.
Úles - dál qazirgi ýaqytta teledıdar kórip otyrǵan adamdardyń jalpy mólsherinen eseptelgen paıyz. Jazbalarda úles «/» (qısyq syzyq nemese slesh) arqyly jazylǵan eki san túrinde beriledi. Jazbalardaǵy alǵashqy kórsetkish serıal kórermenderiniń barlyq mólsherin (mıllıon túrinde) kórsetedi. Ekinshisi sol ýaqytta teledıdar kórip otyrǵan kórermenniń barlyq mólsherinen alynǵan serıal kórýshilerdiń mólsheri. Mysaly: 20/40. Bul jazbada sol ýaqytta teledıdar kórip otyrǵan 40% jalpy kórermen mólsherinen 20 mıllıon kórermen sol ýaqytta serıal kórdi.
Snık-pık (aǵylshynsha: sneak-peak) — serıaldan qyrqyp alynǵan qyzyqty sátterdiń jıyntyǵy. Serıalǵa kóńil aýdartý úshin ınternetke jarııalaýǵa arnalady.
Sýbtıtr (tıtr; franýzsha: sous-titres — jazbalar) — nusqalyq tildegi beıne leginiń tekstik súıemeldeýi nemese túpnusqanyń aýdarmasy. Mysaly nashar kóretin nemese sańyraý adamdar úshin tıtrlardy qosady ne jarysa kórsetedi.
Fensab (fansýb, fansab; aǵylshynsha: fan subtitles — áýesqoı sýbtıtrlar, qysq. fansub) — áýesqoılardyń oryndaýyndaǵy (beıresmı taratylym) sýbtıtrlar.
Alǵashqy teleserıaldardyń paıda bolýy jáne damý satylary
Televızııalyq fılmder tarıhyndaǵy eń alǵashqy serıaldyq kórsetilim Amerıkada júzege asyryldy. Naqty derekterge súıensek, serıaldardyń paıda bolýy radıoqoıylymdardan bastaý alady. Bastapqy kezeńde radıospektakl túrinde berilip otyrǵan serıaldyq sıýjetterdi úı sharýasyndaǵy áıelder radıodan estip, ári sharýalaryn tyndyryp daǵdylanǵan. Radıospektakl mánerindegi eń alǵashqy «sabyndy opera» serıaly 1932 jyly 10 qazanda («Bettı jáne Bob») júzege asyryldy. Birinshi berilimi bolǵan «Bettı jáne Bob» radıospektaklinen keıin otyzynshy jyldardyń orta tusynda bul janrdyń órleý satysy keń etek ala bastaıdy. Sonymen birge 30-jyldary aýdıtorııasy amerıkalyq úı sharýasyndaǵy áıelder, al kórsetilimderdiń demeýshileri – sabyn jáne jýý quraldaryn óndirýshiler, sonyń ishinde «Procter & Gamble» kompanııasy bolǵandyqtan bul janr túri «sabyndy opera» atalyp ketti.
1947 jyly sabyndy operanyń «A woman to remember» atty eń birinshi televızııalyq nusqasy shyqty. Sabyndy opera sodan keıin de radıodan birshama ýaqyt jalǵasqanymen televıdenııanyń paıda bolýy «radıoserıal» janrynyń birtindep joǵalýyna ákep soqtyrdy. Elýinshi jyldar tusynda serıaldar óndirisi sandyq jáne sapalyq túrlenýi jaǵynan jańa qarqyn ala bastaıdy.
Televızııalyq fılmder óndirisinde serıaldar janrynyń, ásirese, kóp taraǵan túri telenovella janry boldy. Telenovella túsirýdiń alǵashqy tájirıbesi Latyn Amerıkasynda paıda boldy. Latyn Amerıkasynda «telenovella» termıni kez kelgen sabyndy operaǵa da keń túrde paıdalanylady. Televızııalyq fılmderdiń jańa janry retinde qalyptasýynyń bastapqy satysynda telenovella tek qana Latyn Amerıkasyna ǵana tán qubylys boldy, alaıda, kóp uzamaı-aq, sıýjettik tarmaq ereksheligimen jáne basqa da kórkemdik tásilderiniń kúrdeliligimen telenovella janry búkil álemge keń etek jaıa bastaıdy. Televızııalyq fılmder óndirisi jaǵynan mol tájirıbe jınaqtaǵan eń birinshi kezektegi AQSh-ta, sonan keıin kóptegen evropalyq, azııalyq elderde dástúrli «sabyndy operasyn» basyp-ozyp shyǵa bastady.
Telenovellanyń týylýyn radıobaǵdarlamadaǵy radıonovella (radıoqoıylym) sekildi janrmen baılanystyrady. Radıo men televıdenııanyń birdeı derlik tehnıkalyq sharttaryna qaramastan ár memlekette áleýmettik-ekonomıkalyq sharttaryna, qoǵamdyq bilimniń deńgeıine baılanysty bul jańa janrdyń erekshe túri ózinshe damydy. Bul óndiristerdiń shyǵarylýy men alǵa jyljýyna «Procter & Gamble», «Camay», «Colgate-Palmolive» sekildi kompanııalar óz qoldaryna aldy. 1940-shy jyldardyń aıaǵy men 1950-shi jyldardyń basynda Latynamerıkalyq elder (Kýba, Meksıka, Venesýela, Brazılııa) televızııalyq baǵdarlamalardy kóptep shyǵarýshy elder bolyp tabylady da, osy elderde eń birinshi ret ulttyq erekshelikteri bar serıaldar paıda boldy. Alaıda televızııalyq baǵdarlamalardy óńdeýge deıin jáne ony tájirıbege engizýge deıingi áreketter tikeleı efırde júzege asyryldy, sondyqtan serıaldar televıdenııanyń birinshi janry bolyp eseptelmeıdi.
Telenovella janryndaǵy eń birinshi serıal birneshe memlekette bir ýaqytta paıda boldy, biraq birinshi telenovellanyń birinshi serııasy 1958 jyly 9 maýsymda efırge shyqty, bul «Colgate-Palmolive» kompanııasy prodıýserlik etken «Zapretnyı pýt» atty meksıkalyq telenovella boldy. Basty rólde Sılvııa Derbes somdap shyqty.
1960 jyldardan bastap Venesýela, Brazılııa, Kolýmbııa, Argentına telekompanııalary telenovellar shyǵara bastady. Al 1970 jyldary basqa qurlyqtyń kórermenderi tamashalaı bastady, sonyń ishinde brazılııalyq «Globo» telekompanııasy túsirgen «Rabynıa Izaýra» (1979), meksıkalyq «Televisa» kompanııasynyń «Bogatye toje plachýt» (1979-1980) telenovellalary on shaqty jyldaı álemdik naryqta kóshbasshy bolyp turdy.
1980 jyldardyń basynda Ispanııa, Portýgalııa jáne Italııa, 1990 jyldary Greııa, Izraıl televıdenııalary óz telenovellalaryn shyǵaryp, álemge áıgili bolyp úlgerdi.
1990 jyldardyń basynda eski telenovellalar ıdeıasy negizinde, jańa zamanaýı keıiptegi rımeıkter sany arta túsedi. 1990-2000 jyldary telenovella túgel derlik ınternaıolanady. Bir ónimniń shyǵarylymyna Evropanyń kóptegen elderi, Ońtústik Koreıa, Indııa, tipti Qytaı sekildi azııattyq elder qosylady.
Qazirgi ýaqytta ataqty telenovellalardyń kóp bóligi Argentına, Brazılııa, Meksıka, Kolýmbııa, Perý, AQSh, Chılı jáne Venesýella sekildi elderde óndiriledi. Sonymen birge Izraıl, Reseı, Ýkraın, Rýmynııa, Indııa, Qytaı, Týrııa, Slovenııa, Germanııa, Ispanııa, Portýgalııa, Domınıkan respýblıkasy, Pýerto-Rıko, Ýrýgvaı, Greııa, Italııa, Indonezııa, Fılıpınde de telenovellalar shyǵarylymy damydy.
Telenovellanyń áıgiliginiń bir kórsetkishi retinde bir kezderi túsirilgen serıaldyń qaıta nemese óńdelip, jınaqtalyp túsiriletin rımeıkteriniń sanynan baıqaýǵa bolady. Eń birinshi rımeık alǵashqy nusqasy 1958 jyly túsirilgen «Sem Gýterresov» telenovellasy boldy, al 1964 jáne 1966 jyly Brazılııa men Meksıkada negizdelgen rımeık bolyp shyqty.
Sońǵy jyldary telenovellanyń ózi emes, ár memlekettiń shartynyń negizine sáıkestendirýge ońaı bolý úshin olardyń formattary men oqıǵalary belsendi túrde satylyp jatyr. Buryn Meksıka, Venesýela men Perý telenovellalary format túrinde belsendi satylsa, qazir onyń ornyn argentınalyq jáne kolýmbııalyq serıaldar basady. Mysaly «Dýrnýshka Bettı» telenovellasynyń kóptegen resmı rımeıkteri bar. Onyń túpnusqasy 1999-2001 jyldary jáne 2003 jyly jalǵasymen Kolýmbııada shyǵaryldy. Sodan keıin ár memleketterdiń ekrandarynda túrli atpen, ulttyq mentalıtetterine baılanysty ereksheliktermen túsirildi: Izraıl (2003), Indııa (2003), Týrııa (2005), Germanııa (2005-2007), Reseı (2005-2006), Meksıka (2006-2007), Nıderlandy (2006-2007), Ispanııa (2006-2009), AQSh (2006-2009), Greııa-Kıpr (2007-2008), Belgııa (2007-2008), Horvatııa-Serbııa-Makedonııa-Bosnııa jáne Geregovına (2007-2008), Vetnam (2008), Chehııa (2008), Fılıppıny (2008-2009), Polsha (2008-2009), Qytaı (2008-2009), Brazılııa (2009).
Kelesi áıgili format – A. Dıýmanyń «Graf Montekrısto» romanynyń ıdeıasynan alynǵan eń alǵashqy túpnusqa Argentınada 2006 jyly shyqqan bolatyn. Keıinnen onyń rımeıkteri Meksıkada, Chılıde, Reseıde, Portýgalııada túsirilip, beıimdep túsirý quqyǵy Italııa men Ispanııaǵa satyldy. Sondaı-aq Reseıde túsirilgen «Vse smeshalos v dome» (2007), «Margosha» (2007-2009) atty telenovellalar argentınalyq formattan alynyp, kóptegen elderde ulttyq nusqamen damydy.
Brazılııada serıaldar 1950 jyldardyń basynda túsirile bastady, alaıda tek 1960 jyldary ǵana olar telenovella dástúrli janr retinde tanyldy. Birinshi ret «TV Tupi», «TV Excelcior», «TV Banderaites» telekompanııalary kóbinese melodramalyq telenovellalar túsirdi, tipti «Sheıh ız Agadıra» (N.Gogol «Taras Býlba»), «Ia pokýpaıý etý jenıný» (A.Dıýma «Graf Monte-Krısto») sekildi telenovellar jelisi ádebı shyǵarmalardan alynsa da mańyzdy ıdeıasy túpnusqadan alystaý jatty.
1970-90 jyldary «Globo» telekompanııasynyń teleónimderi telenaryqty ustap turdy dese de bolady. Bul kompanııanyń telenovellalary osy kezeńderde eń bıik reıtıngti ıelenip, álemdik naryqta satylyp, solardyń negizinde Argentına men Chılıde rımeıkter belsendi túrde túsirilip jatty. Kóp jyldar boıy «Globo» kompanııasynyń kórsetilimderin mańyzdy ýaqyttarda kórsetilý dástúrge aınaldy.
Jalpy telenovellanyń damýyna fashısttik dıktatýra mańyzdy yqpal jasaǵandyqtan olar «qyzǵylt» túrinde qalyp qoıdy, olar bolyp jatqan máselelerdi qozǵamady, tek dıktatýra quldyrap, demokratııalyq retteý qalpyna kelgennen keıin 1990-2000 jyldary tarıhı telenovellalar halyqtan úlken qoldaý tapty.
1990-2000 jyldary telenovellalar óziniń shynaıylyǵymen erekshelendi, ásirese brazılııalyq telenovellalarda birinshi ret sýııd, narkomanııa, gomoseksýalızm, SPID sekildi taqyryptar paıda boldy. Áleýmettik teńsizdik basqa elderdegi sekildi tátti, ertegilershe emes, shynaıy kórsetildi.
Realıstik baǵyt 1984-1998 jyldary shyǵarylǵan «Manchete» kompanııasynyń telenovellaryna da tán boldy, biraq, ókinishke oraı shyǵynǵa ushyrap sońǵy «Brıda» (P.Koelo romany boıynsha) túsirilgen sońǵy telenovella aıaqsyz qaldy. Brazılııalyq telenovellalarǵa sonymen birge «SBT» jáne «Record» sekildi telekompanııalardyń serıaldary qanyq reń beredi. Ol telekompanııalar belsendi túrde meksıkalyq «Televisa» ónimderin usynyp, onyń telenovellalaryn ózderine beıimdep túsiredi. Sońǵy jyldary «Rede Record» kompanııasy joǵary sapaly telenovellalar shyǵaryp, Brazılııadaǵy telenovellalar óndirisinde kóshbasshy bolyp keledi.
Dástúrli «qyzǵylt», «dıdaktıkalyq», «shynaıy», «detektıvti» sekildi kóptegen formattaǵy telenovellalardyń damyǵan memlekettiń biri Argentına bolyp tabylady. Eń birinshi telenovella Argentınada 1950 jyly paıda bolǵanymen 1964-1971 jyldary berilgen 800 serııalyq «Ý lıýbvı – jenskoe lıo» telenovellasynan keıin álemge áıgili bola bastady. Ony keıinnen sol elde jáne Meksıkada qaıtalap túsirdi. Meksıkalyq Veronıka Kastro («Veronıka. Lıo lıýbvı», «Iolanda Lýhan»), venesýelalyq Maıra Alehandra («Prostıtýtka», «Valerııa») Gresııa Kolmenares («Nıchıa Marııa», «Manýela», «Devýshka po ımenı Sýdba», Katrın Fýlop («Krasıvoe lıchıko», «Drýgım pýtem»), ýrýgvaılyq Arnaldo Andre («Hozıaın ı gospodın», «Nevernyı» «Vınogradar», «Volk»), Andrea del Boka («Antonella», «Chernaıa jemchýjına», «Selesta», «Moıa, tolka moıa») jáne Gýstavo Bermýdes, Gabrıel Korrado sekildi televızııalyq juldyzdardyń arqasynda 1980 jyldardan bastap argentınalyq telenovellalary shyrqaý bıikte boldy. Olardyń qataryna 1990 jyldary Vıvıana Sakkone, Fakýndo Arana, Natalııa Oreıro qosyldy. 1990-2000 jyldary Argentınada túsirilgen túpnusqalyq telenovellalarmen ǵana emes, basqa elderde túsiriletin rımeıkterimen belgili boldy. Mysaly: Reseıde, Ýkraınada «Montekrısto», «LaLola» («Margosha»), «Semeıkı Roldan» («Vse smeshalos v dome»), «Lıýbvı moeı», «Prıtvorıkov» («Korlı ıgry») telenovellaryna rımeık túsirildi. Argentınalyq telenovellalar jalǵyz melodramalyq sıýjettiń úzdiksiz damýy men bas keıipkerdi oınaýshy akterdiń 10 telenovellada turaqty oınaýymen erekshelenedi. Argentınalyqtar úshin telenovellalar óndirýshilerdiń jáne beriletin arnalar arasynda básekede joǵary deńgeıde turý qalypty nárse.
Venesýela – televıdenııa basqa memleketterge qaraǵanda erterek paıda bolǵan memleket. Soǵan baılanysty telenovella sekildi janrdyń damýy da aıqyn nárse. Eń birinshi 1953 jyly «Slýjanka», «Rassledovanıe ınspektora Nıka» atty serıaldar túsirildi. Birinshi prodıýserlik ortalyqtar «Camay», «Colgate-Palmolive» kompanııalarynyń nazarynda boldy, alaıda 1960 jyldardyń ortasynan bastap bul janrǵa ulttyq telearnalar yntaly boldy. Kóp jyldar boıy «Radıo ı televıdenıe Karakasa» jáne «Vınevıson» kompanııalarynyń bir birine básekesiniń nátıjesinde 1970-80 jyldary Venesýelanyń Ulttyq televıdenııasynyń qurylýy júzege asty.
Bul memlekette telenovellanyń basty túri – «qyzǵylt telenovella», alaıda kóp jaǵdaıda ataqty kórkemdik shyǵarmalar ekranızaııalandy, onyń ishinde uly venesýelalyq jazýshy, ári 1940 jyldardaǵy Venesýela prezıdenti Romýlo Galegosanyń «Kanaıma», «Stroptıvyı rab», «Donıa Barbara» romandary ekran betine kóshirildi. 1990 jyldardan bastap qana «shynaıy novellalar» túsirile bastaıdy. Dálirek aıtqanda 1960 jyldardyń ortasynan bastap latynamerıkalyq memleketterdiń ishinen Venesýela alǵash ret halyqaralyq naryqty jaýlap aldy. Belen Dıas, Lýpıta Ferrer, Hýan Karlos Sımankas, Maıra Alehandra, Gabı Espıno, Karolına Tehera, Natalıa Streıngar, Sımon Pestana, Gabrıela Spanık, Mıgel de Leon t.b kóptegen akterler venesýelalyq jáne basqa da elderdiń telenovellalaryna belsendi túrde túsedi.
Meksıkadaǵy telenovellalardy óndirýshi jáne basqa memleketterge shyǵarýshy «Televisa» korporaııasy bolyp tabylady. Alǵashqy telenovella 1958 jyly «Colgate-Palmolive» prodıýserlik kompanııasynyń qatysýymen túsirildi, 1960-70-shi jyldary kóptegen telenovellalar «Akapýlko» jáne «Aýgýsto Elıasa» stýdııasynda túsirilip, keıin olar «Televisa» jetekshiligine qosyldy. Keıbir telenovellalar qatary táýelsiz telearnalarda túsirildi.
Meksıkalyq tarıhynda erekshe oryn alatyn telenovellalar men teleteatrlar «Vınevıson» kompanııasynyń ıeliginde boldy, olar ózderiniń telenovellalaryn tarıhı nemes ádebı sıýjetter negizinde jasady. («Otverjennye» V.Gıýgo romany boıynsha (1973), «Tereza Raken» E.Zolıa romany boıynsha (1977), «Mat» M.Gorkıı romany boıynsha (1980).
1996 jyldan bastap «TV Ateka» telearnasy óziniń telenovellalaryn usyna bastady. 2000 jyly amerıkalyq «Telemýndo» arnasy men «TV Ateka» telearnasyna arnaıy telenovella túsiretin «Argos televıson» prodıýserlik kompanııasy paıda bolady.
Perýde telenovella 1960 jyldardyń basynda paıda boldy da, sol onjyldyqtyń aıaǵynda perýlik telenovellalar álemdi jaýlap aldy. Áıgili «Prosto Marııa» telenovellasynyń ózine Argentına, Meksıka, Venesýela elderinde rımeık túsirildi. Osy kezeńderde Meksıkamen qosylyp birneshe telenovella túsirildi. Sodan keıin telenovellanyń damýy toqyraýǵa ushyrap, tek 1990-shy jyldary ǵana qaıta ıgerile bastady. Amerıkalyq jáne venesýelalyq telekompanııalarmen seriktes bolýy perýlik telenovellanyń halyqaralyq naryqqa shyǵýyna jol ashty. Osy elde alǵash ret «Latınskıı lıýbovnık» atty eń birinshi erotıkalyq telenovella túsirildi.
AQSh-ta telenovellanyń taralýy tarıhy Meksıka, Venesýela, Pýerto-Rıkonyń «Vınevıson» jáne «Telemýndo» sekildi telekompanııalarynyń ónimderine baılanysty. Sondaı telenovellanyń biri Lıbertad Lamarke qatysýymen «Amada» boldy. 1990 jyldary Venesýela, Meksıka, Ispanııa akterleri men prodıýserlik ortalyqtaryn tartý arqasynda osy jáne táýelsiz kompanııalar óziniń telenovellalaryn shyǵara bastady. Ispan tildi taratylymdardyń ortalyǵy Maıamı boldy.
1990 jyldyń basy men ortasynda «Capitalvision» ıspandyq «TVE» kompanııasymen qosylyp Maıamıde «Chertenka», «Gvadalýpe», «Marıelenany» túsirdi. Sol jyldary «Televisa» telenovellany birden eki nusqasyn túsiretin arnaıy jobany júzege asyrdy. Onyń biri – meksıkalyq jáne sheteldik naryqqa, ekinshisi – AQSh-taǵy aǵylshyn jáne ıspantildi aýdıtorııaǵa arnalǵan telenovellalar boldy. Solardyń ishinde «Vınovnost», «Navsegda», «Imperııa», «Ten» atty telenovellalary túsirildi.
1990-2000 jyldary Maıamıde ornalasqan «FonoVideo» prodıýserlik ortalyǵy venesýelalyq «Vınevıson» telekompanııasy qosylyp «Revansh», «Sekret lıýbvı», «Dıkaıa koshka», «Mıatejnyı angel» atty megajobalardy iske asyrdy. Keıinnen «FonoVideo» óziniń óndiristik bazasyn meksıkalyq «Televisa» kompanııasyna paıdalanýǵa berdi, endi meksıkalyq telenovellardyń keıbiri AQSh-ta túsiriledi. «Argos televıson» kompanııasy «Telemýndo» úshin telenovellalar túsirdi, «Telemýndo» sonymen birge Argentına, Kolýmbııa, Brazılııa telekompanııalarymen seriktes.
Reseıde uzaq ýaqyt boıy telenovellalardyń ornyn televıdenııanyń tapsyrysymen túsirilgen kópserıaly kórkemdik fılmder basyp turdy. Bundaı ónimniń sapasy jáne shyǵyny joǵary bolǵanymen, bul keńestik televıdenııa úshin qıyndyq týdyrǵan joq.
Keńestik Odaq qulaǵannan soń televıdenııanyń bedeliniń joǵarylyǵyna, úlken jarnamalyq múmkindikteri mol bolǵanyna qaramastan televızııa efırin latynamerıkalyq telenovellalar toltyryp turdy. Tańdaý arzandaý ónimge túsip turdy, alaıda alǵashqy «Rabynıa Izaýra», «Bogatye toje plachýt», «Moıa vtoraıa mama», «Nıkto, krome tebıa» t.b. telenovellalary tegin usynyldy.
Reseıdegi telenovellany óndirýdiń alǵashqy umtylystaryn («Gorıachev ı drýgıe», «Melochı jıznı», «Peterbýrgskıe taıny», «Azbýka lıýbvı») túgel derlik sátti shyqty dep aıtýǵa kelmeıdi, olar óndiristiń dástúrli sharttaryn oryndaı almady. Tek 2002-2003 jyldardan bastap sapaly telenovellalar shyǵa bastady. Olardyń ishinde negizgi óndirýshiler: «AMEDIA» («Ne rodıs krasıvoı», «Bednaıa Nastıa», «Adıýtanty lıýbvı», «Byvshaıa», «Talısman lıýbvı», «Grehı otov», «Dorogaıa Masha Berezına», «Korolı ıgry», «Montekrısto», «Moıa prekrasnaıa nıanıa», «Odna noch lıýbvı», «Tatıanın den». «Trıdatıletnıe»), «TTO» («Karmelıta», «Karmelıta: yganskaıa strast», «Ýndına», «Ýndına2», «Chernaıa bogınıa»), «LEAN-M» («Vse smeshalos v dome», «Dochkı-materı», «Petıa velıkolepnyı», «Sereedkı»), «RWS» («Atlantıda», «Molodye ı zlye»), «KOSTA Fılm» («Kadetstvo», «Ia lechý», «Ranetkı», «Kremlevskıe kýrsanty», «Margosha»), «TELEFORMAT/TELEROMAN» («Prınessa ırka», «Ogon lıýbvı», «Obrýchalnoe kolo»), «STAR Medıa» («Dva lıa Any») telekompanııalary bar.
2000 jyldardan bastap sondaı elderdiń biri «hallıý» atpen belgili bolǵan «káris tolqyny» búkil álemdi sharpydy. Az jyldyń ishinde Azııanyń búkil elderi, Qıyr Shyǵys, Latyn Amerıkasy, Soltústik Amerıka Soltústik Koreıa eliniń televızııalyq serıaldarymen tanysyp shyqty. Soltústik Koreıada televızııalyq teleserıaldar 1970 jyldardan bastap damyǵanmen onyń óndirisi sońǵy jyldary qarqyndy damydy. «Va bank», «Jemchýjına dvora», «Fenıks», «Osen v moem serde», «Zımnıaıa sonata», «Lestnıa v nebo», «Voshıtıtelnaıa devochka Chýn-Hıan», «Koroleva Sondok» t.b. kóptegen serıaldar álem kórermenderiniń súıikti teleserıaldaryna aınaldy. Koreıada teleserıal negizgi eki baǵyttaǵy janrmen damydy: «sabyndy operaǵa» uqsas, latynamerıkalyq teleserıaldarmen salystyrǵanda serııa sany shekteýli, 16-dan bastap 100 serııaǵa deıin «mınıserıal» formatymen, kóbinese melodrama, drama, romantıkalyq komedııa janrynda túsiriledi. Onyń sıýjetteri otbasy jaıly, týystar arasyndaǵy qaqtyǵystar, mahabbat «úshburyshy» jaıly bolady. Kelesi negizgi janr – tarıhı drama, Koreıa tarıhynyń negizinde oqıǵalarynyń shytyrmandylyǵymen erekshelenip, olarǵa kúrdeli kostıýmder men dekoraııa, jekpe-jek, qylyshpen tóbeles, salt júris sekildi arnaıy effektiler tán.
Keıbir memleketterge bul ekrandyq óner teleserıal retinde keshirek damı bastady. Sonyń ishinde 1980-1990 jyldardan bastap Domınıkan respýblıkasy, Kolýmbııa, Grekııa, Italııa, Izraıl, Rýmynııa, Slovenııa, Túrkııa, Ýkraına, Ońtústik Koreıa, Qytaı, Iaponııa, 2000 jyldardan bastap Belgııa, Bolgarııa, Germanııa, Polsha, Serbııa, Slovakııa, Slovenııa, Horvatııa, Chehııa, Indııa jáne televızııa óneri endi damyp kele jatqan birqatar elderde latynamerıkalyq serıaldardyń yqpalymen alǵashqy teleóndiristerin shyǵaryp, qarqyndy damı bastady.
Telenovellanyń teleserıaldardyń basqa túrlerine qaraǵanda ózindik erekshelikteri bar. «Sabyndy operanyń» basym kópshiligi belgisiz ýaqytqa deıin uzaq túsirile berýi múmkin. Olardyń reıtıngisi kóp jaǵdaıda jarnamadan túsken paıda deńgeıimen aıqyndalady. Al, telenovella óndirisi josparly túrde júzege asyrylady. Arnaıy senarıı jazylady. Bas keıipkerler, sıýjettiń órbitilýi jáne jalpy serıaldyń túsirilý merzimi de naqty belgilenedi (3 aıdan 8 aıǵa deıin sozylýy múmkin). «Sabyndy operaǵa» qaraǵanda telenovella túsirilimderi pavılondy sırek paıdalanady, oqıǵa barysy qala kóshelerinde, qoǵamdyq jerlerde, tabıǵat aıasynda ótedi. Árbir serııasynda keıipkerler áreketi men sıýjet ózindik jeke oqıǵamen damıtyn teleserıaldarǵa qaraǵanda telenovellada barlyq uzaqtyǵynda bir ǵana bas sıýjet bolady da, qosalqy keıipkerlerdiń oqıǵasy sodan órbitilip shyǵady. Telenovella oqıǵalary ýaqyt jaǵdaılaryna baılanysty 2-3 fazaǵa, keıde 5 fazaǵa deıin bólinedi, birinshi bólimde jalǵassyz aldyńǵy tarıh – bas keıipkerdiń ata-analarynyń ómiri, onyń balalyq shaǵy nemese jastyq shaǵy baıandalady, ekinshi bólimde sıýjet damıdy. Oqıǵanyń mańyzdy bóliminen birneshe kún, nemese aı, jyl ótkennen keıin fınaly shyǵady. Ádette telenovella romantıkalyq melodrama janrynda túsiriledi, aptasyna 5-6 ret shyǵady jáne 22 mınýttan 52 mınýtqa sozylatyn uzaqtyqta 100-200 serııa bolady. 1950-60-shy jyldary 30 mınýt, tipti 15 mınýtka deıin 30 serııaǵa deıin túsiriletin bolǵan. Budan uzaqtaý telenovellalar 1970-shi jyldary 650-700 serııalarǵa deıin kóbinese Argentınada túsirildi. Qazirgi zamanǵy nemis telenovellalary 1000 serııaǵa deıin barady.
Zamanaýı telenovellalardy janr boıynsha naqty jiktep berýge bolmaıdy. Kórermender nazaryn ustap otyrý úshin senarıster detektıvti, mıstıkalyq, shyndyqtan alys jelide jazady. Telenovellanyń kórkemdik erekshelikterin jalpy serıal formatynyń asa damyǵan baǵyty - meksıkalyq telenovellalar mysalynda qarastyrýǵa bolady.
Keń taraǵan dástúrli sıýjettik mánerdegi «qyzǵylt telenovella» oqıǵasy bas keıipker (boıjetken) tóńireginde órbitiledi. Taǵdyry aýyr qyzdyń basynan talaı qıynshylyqtar ótedi. Serıaldyń bastapqy satysynda ol ákesin, ne sheshesin joǵaltady, mindetti túrde aýqatty jas jigitke ǵashyq bolady, sosyn telenovellanyń oqıǵasy órbitilgen tusta jaǵymsyz keıipkerlerdiń bári onyń sońyna túsedi («Bogatye toje plachýt», «Dıkaıa Roza», «Belında»). Oqıǵa jaqsy aıaqtalady. Ádilettilik ornaıdy.
Telehıkaıanyń «dıdaktıkalyq telenovella» túri jetpisinshi jyldar tusynda paıda boldy. Bul baǵyttaǵy sıpattalatyn sıýjettik oqıǵa ýaqyty Meksıka qoǵamyndaǵy aýyspaly kezeńge sáıkes keledi. Oqıǵa damytý barysynda qoǵamdaǵy eń ózekti máseleler qamtylady. Áleýmettik jaǵynan qorǵansyz bolyp keletin kedeı sharýalardyń ómiri sıpattalady («Davaıte vmeste»).
«Tarıhı-romantıkalyq telenovella» oqıǵasy memlekettiń qalyptasýynda, qoǵam ómirinde oryn alǵan belgili bir tarıhı derekterge negizdeledi. Meksıkalyq «tarıhı-romantıkalyq telenovellalar» jelisine negiz bolǵan tarıhı oqıǵalar: kópjylǵy ústem tap kolonııasynyń qulaýy («Martın Garatýza»), táýelsizdik jolyndaǵy halyqtyq kúres («Ekıpaj»), túrli saıası kúshterdiń qaqtyǵysy («Istınnaıa lıýbov», «Ia pokýpaıý etý jenıný»), meksıkalyq revalıýııa («Svadba nenavıstı»), Meksıkanyń azattyǵy jolyndaǵy halyq batyrlary týraly («Orlınyı polet», «Pýtevodnaıa zvezda», «Voenachalnıkı», «Doroga slavy»).
Tarıhı derekterge súıenip, oıdan shyǵarylǵan oqıǵany órbitýge negizdelgen telenovellalar da («Dıkoe serde», «yganskaıa lıýbov») kórermen nazaryna ilikti.
Meksıkalyq telehıkaıalar tarıhynda mańyzdy oryn alǵan «balalar telenovellasy» óndirisi búgingi kúnge deıin mańyzdy janrlar qatarynda joǵary deńgeıde qabyldanyp otyr. Aty aıtyp turǵandaı «balalar telenovellasyna» negiz bolǵan oqıǵalar balalar ómirinen alynady. Osy taqyryptaǵy alǵashqy telehıkaıalardyń biri «Igrýshechnyı mır» 1974-77 jyldary 612 serııa kóleminde túsirildi. Balalar telenovellasy tarıhyndaǵy eń ataqty fılm – «Iskorka» (1982) boldy. Balalar taqyrybyndaǵy telenovella óndirisi sońǵy jyldarda jańa qarqyn ala bastaıdy. Jańa telenovellalar – «Lýchık sveta» (2000-2001), «Lıchıko angela» (2000), «Marııa Belen» (2001), «Rojdestvo bez kona» (2001-2002), «Da zdrastvýıýt detı!» (2002-2003), «Soýchastnıkı spasenııa» (2002), «Veselye rebıata» (2003), «Malyshka Emı» (2004), «Mıssııa spasenııa» (2004-2005), «Pablo ı Andrea» (2005).
Búgingi tańda asa keń taralyp otyrǵan «jastar telenovellasy» - qazirgi zamandaǵy Meksıka jastarynyń ózekti máselelerin talqyǵa salady. («Bezýmıe lıýbvı» (2000), «Pervaıa lıýbov» (2000-2001), «Kak v kıno» (2001-2002), «Igra jıznı» (2001-2002), «Klass 406» (2002-2003), «Akademııa lıýbvı» (2003-2004), «Stan zvezdoı!» (2003), «Mıatejnıkı» (2004-2006), «Lola» (2007-2008), «Pochtovyı ındeks» (2007-2008), «Devchýshkı» (2007), «Hameleony (2009), «Leto lıýbvı» (2009).
Eń kóp taraǵan taqyryptyń taǵy biri - «shoý-bız telenovellalary» sońǵy jyldarda paıda boldy. Mundaǵy bas keıipkerler - belgili top-model, ánshi nemese basqa da shoý-bıznes ókilderi bolyp keledi. Mundaǵy sıýjettik tarmaqtyń órbitilýi negizinen «jastar telenovellasyna» uqsas bolyp keledi. Alaıda, basty aıyrmashylyǵy – jastar arasyndaǵy qarym-qatynasty basa sýretteý emes, kóńil jadyratar kúshti áserge basa nazar aýdarady, kóp serııalary ataqty oryndaýshylardyń konertterinen turady. Osyǵan uqsas «Kak v kıno» atty telenovella boldy, onda «reseılik pop-mýzyka patshasy» keıpinde Fılıp Kırkorov túsken bolatyn.
Janrlardyń toǵysýy nátıjesinde telenovellanyń jańa túrleri paıda bola bastaıdy. Osyndaı túrlenýdiń aıqyn mysaldary bolyp tabylatyn - «dramedı» - drama men komedııa birlesken, latynamerıkalyq telenovellalardyń rımeıkteriniń negizinde sońǵy jyldarda ǵana paıda boldy («Velıkolepnyı Hýan», «Moıa lıýbov», «Ne rodıs krasıvoı»). «Mıstıkalyq telenovella» - sıýjeti qupııa oqıǵalardyń aınalasynda órbıdi. («Koldovstvo» (1983), «Volchıa» (1998). «Detektıvti telenovella» - qylmeskerdiń is-áreketi tek aıaǵynda ǵana ashylatyn, basym bóligi detektıvti jelide ótedi («Volchıa staıa» (1986-87), «Hrýstalnaıa ımperııa» (1994-95), «Navsegda» (1996), «Macheha» (2005-2007). «Realıstik telenovella» - alǵashqylardyń biri bolyp «Nıchego lıchnogo» (1996-97) telenovellasy boldy, ataqtylarynyń biri «Svet jenskıh glaz» (1997-2003).
Radıonovelladan bastaý alǵan telehıkaıa óndirisi shyǵarmashylyq izdenis arqyly kúrdelený ústinde, túrli tehnologııalyq múmkindikterdi keń paıdalanyp jan-jaqty damý baǵytynda. Búgingi tańda damýynyń jańa satylaryna kóterilgen telehıkaıalardyń jańa túrleri paıda bola bastady: net-novell – telenovellanyń klassıkalyq ádebı negizinde nemese Internetti qoldanýshylarǵa saı arnaıy daıyndalǵan ádebı senarıı boıynsha túsirilgen, keıde net-novella vıdeo jáne aýdıofaıldan turady. Veb-novell – Internette berilý úshin arnaıy daıyndalǵan novella. Cell-novell – uıaly telefondarda berilý úshin arnaıy daıyndalǵan novella.
Qazirgi zaman telenaryǵynda televıdenııa kınoǵa qaraǵanda ónerden alystaý, iri kásiptiń bir túri bolyp sanalady. Televıdenııamen baılanysy bar kez kelgen kompanııanyń basty maqsaty paıda tabý.
Televıdenııa ındýstrııasynda úsh negizgi qatysýshy bar:
- Telearnalar – olar dıstrıbıýtorlar bolyp tabylady, ıaǵnı ónimdi kórermenge jetkizýshi. Efırlik arnalar óz sıgnaldaryn tolqynnyń kómegimen tegin beredi. Ondaı arnalardy kórý úshin teledıdar men antenna ǵana qajet. Efırlikten basqa kórermen kórý úshin kabeldik operatorǵa qosylýy tıis júzdegen kabeldi jáne spýtnıkti arnalar bar;
- Prodıýserlik kompanııalar – olar serıalǵa prodıýserlik etedi jáne shyǵarady. Ádette olar serıaldyń túsirilimin tolyqtaı qarjylandyra almaıtyn, biraq tabysty shoýlardy jasap, shyǵara alatyn shyǵarmashylyq kúshi bar shaǵyn kompanııalar;
- Stýdııalar – olar serıaldardyń óndirisin qarjylandyrady jáne serıaldardy kommerııalyq paıdalaný quqyǵyn ıelenýshi bolyp tabylady. Dál osy stýdııalar telearnalarda serıaldardy kórsetý úshin satý jumysymen aınalysady.
Televızııasy joǵary damyǵan memleketterde júzdegen arnalar, birneshe úlken stýdııalar, kóptegen óndiristik kompanııalar jumys isteıdi. Solardyń ishinde búkil álemdik televızııalyq naryqqa úlken áser etetin Amerıka Qurama Shtattarynyń eń iri jeti medıakonglomeraty kóptegen efırlik jáne kabeldi arnalardy, stýdııalar men prodıýserlik kompanııalardy basqarady. Bul konernder –« CBS Corporation», «General Electric», «News Corporation», «Time Warner», «Walt Disney Co.», «Sony Corporation» jáne «Viacom». Osy konernder kınoındýstrııasynda negizgi oıynshylar bolyp tabylady. Arnalar stýdııalardan ónimniń kórsetilim quqyǵyn satyp alatyny belgili. Efırlik arnalar óziniń sıgnalyn tegin taratady, ıaǵnı kórermen serıal jáne basqa baǵdarlamalardy kórgeni úshin aqsha tólemeıdi. Sondyqtan efırlik arnalardyń negizgi kirisi jarnama bolyp tabylady, al jarnama ataqty shoýdan da qymbat turady. Standartty «saǵattyq» serııa 40-45 mınýt, al qalǵan saǵattyń ýaqyty jarnama berilýmen ótedi.
Naryq - halqy birdeı televızııalyq sıgnal qabyldaıtyn geografııalyq aımaq. Ár naryqta telesıgnaldyń tehnıkalyq berilisin óz naryǵynda júzege asyratyn birneshe lokaldi televızııalyq stanııalar jumys isteıdi. Efırlik arnalar lokaldi stanııalardan efırlik ýaqytty satyp alady. Demek, ár efırlik arnalardyń sıgnaly barlyq elge tolyqtaı lokaldi stanııalardyń toraby arqyly beriledi. Satyp alynǵan arnalardyń ýaqytynan stanııa aqy alady.
Efırlik arnalar baǵdarlamalaýdy táýlik boıyna tek qana birneshe saǵat taratady. Qalǵan ýaqytty lokaldi stanııa ózdiginen toltyrýǵa májbúr bolady. Ózindik jergilikti taratylym - stýdııalar úshin taptyrmas tabys kózi. Ár efırlik kúndi sol ýaqytta teledıdar qosqandardyń jalpy sanyna jáne túrli maqsatty aýdıtorııanyń ártúrli deńgeıine qaraı kezeńderge bólýge bolady.
Tańerteń - 5:00-den bastap 9:00-ge deıin – jumysqa jınalǵan úlkender úshin jańalyq baǵdarlamalar jáne mektepke jınalǵan balalarǵa arnalǵan baǵdarlamalar. Teledıdar qosýshylar sany asa kóp emes, biraq aýdıtorııa únemi aınalymda (bireýler jumysqa ketse, bireýler endi uıqysynan turyp jatady) bolady. Osy aınalymnyń arqasynda jarnama qymbattaý turǵandyqtan kúnniń birden bir kiris kirgizer bóligi, biraq kontent baǵasy tómen. Kúndizgi ýaqyt - 9:00-den 16:00-ge deıin teledıdar qosýshylardyń eń tómen deńgeıi. Bul kezde tok-shoý men úı bıkelerine arnalǵan «sabyndy operalar» beriledi. Keshqurym - 16:00-den 19:00-ge deıin jergilikti jańalyqtar men jumystan oralǵan úlkender úshin serıaldar. Praımtaım aldy - 19:00-den 20:00-ge deıin kóńil kótererlik shoýlar men serıaldardyń qaıtalanýy. Praımtaım - 20:00-den 23:00-ge deıin (jeksenbi saıyn 19:00-den 23:00-ge deıin) – teledıdar qosýshylardyń deńgeıi óte joǵary. Kóbisi jumystan oralyp, balalar sabaqtaryn oryndap, barlyq otbasy keshki as iship, teledıdar aldynda demalýǵa jınalady. Bul ýaqytta eń qymbat kontent – komedııa men dramalardyń jańa serıalary, qymbat realıtı-shoý jáne arnaıy shyǵarylymdar kórsetedi. Keshki jańalyqtar – 23:00-ten 23:35-ke deıin – keshki jáne jergilikti jańalyqtardyń shyǵarylymy. Keshtiń sońy - 23:35-ten 2:00-ge deıin – tok-shoý, ásirese komedııalyq, kıno jáne qaıtalaýlardy kórsetedi. Tún - 2:00-den 5:00-deıin – qaıtalaýlar, kıno jáne úlkenderge arnalǵan aqyly baǵdarlamalar.
Stýdııalar serıal óndirisin qarjylandyryp, kóbinese materıaldyq baza usynatynyn (túsirý alańy, qural-jabdyqtar jáne t.b), serıal quqyǵyna ıe bolatyny belgili. Stýdııalardyń negizgi kirisi tapsyrys beretin arnalarǵa serıal satylymynan túsedi dep oılaý zańdy bop kórineri anyq. Biraq olaı emes. Birinshiden, stýdııa serıaldy arnalarǵa satpaıdy, serıal kórsetiliminiń quqyǵyn ǵana satady. Tipti arnalarda onyń qaıtalanýyna qosymsha azdap tóleıdi. Ekinshiden, stýdııa arnalarǵa serıaldy ózindik qunynan tómen baǵamen usynady. Mysaly, birkezeńdik dramanyń bir serııasynyń ortasha shyǵyny 2,5 mıllıon dollar bolsa, onyń arnadan kórsetiliminen alatyn aqysy 1,8 mıllıon dollar bolady. Stýdııa ár óndirilgen serııadan aqshasyn joǵaltady. Negizgi kiristi stýdııalar tapsyrys bergen arnalardan serıaldyń alǵashqy efırinen bastap-aq ala bastaıdy. Tabysty serıaldar efırge alǵashqy shyqqanynan keıin de kóptegen jyldar boıy stýdııaǵa kiris kirgizýin jalǵastyra beredi de mýltımıllıondy ındýstrııaǵa aınalady. Sondyqtan da serıaldy óndirý barysynda onyń tek búgin ǵana emes, bolashaqta da hıt bolý múmkindikterin oılaıdy.
Endi serıaldyń qalaı kiris tabatyn joldaryn qarastyrsaq, onyń negizgi kirisi – dástúrli sındıkaııa, kabeldi sındıkaııa, DVD satylymdary, serıaldardyń shetelge satylymy jáne merchandaızıng. Dástúrli sındıkaııa (efırlik sındıkaııa) – stýdııa kirisiniń dástúrli bastaýy. Dástúrli sındıkaııa - jergilikti stanııalarǵa arnalǵan serıaldyń qaıtalap kórsetý quqyǵyn satý. Efırlik arnalar jergilikti stanııalardyń efırin tolyqtaı toltyra almaıdy, kestede birnárselermen toltyrý qajet bos oryndar qalyp qoıady. Ádette jergilikti stanııa ár kúni bir serıaldy qaıtalap kórsete beredi. Aptasyna bir ret emes, kún saıyn serıal ótetindikten dástúrli sındıkaııa ádette birden serıaldy kóp mólsherde satady. Alǵashynda bul ıfrlar 100 serııadan tómen bolmady. 100 serııa – bul tórt nemese bes standartty kezeń, sondyqtan serıaldar dástúrli sındıkaııadan kiristi efırge shyqqannan birneshe jyldan keıin ala bastaıdy. Kabeldi sındıkaııa – kabeldi televıdenııanyń qarqyndy damýymen baılanysty sındıkaııanyń jańa túri. Tek birneshe kabeldi arnalar ǵana óziniń serıaldaryn túsiredi, biraq olar efırdi toltyra almaıdy. Sondyqtan kabeldi arnalar kóbinese serıaldardy qaıtalap kórsetý quqyǵyn satyp alady. Kabeldi sındıkaııa dástúrli sındıkaııadan negizinen aptasyna bir serııadan kórsetýimen erekshelenedi, sondyqtan olar serııalardy azdap satyp ala alady. Sonymen birge sońǵy ýaqyttary kóptegen hıtti serıaldar birinshi efırge shyqqannan birneshe kúnnen keıin kabeldi sındıkaııaǵa túsedi. Kabeldi sındıkaııa – eshqashan efırlik sındıkaııaǵa túspeıtin serıaldardan paıda tabýǵa bolatyn múmkindikter alady.
Zamanaýı serıaldyń kádýilgi úlgisi – eń aldymen kabeldi sındıkaııa, sosyn birneshe jyldan keıin efırlik sındıkaııa.
DVD satylymdary men onlaın-kórsetilimder - olardyń kólemi jyl saıyn kóterilgenmen báribir olar teńizge quıǵan tamshydaı. Jalǵaspaly sıýjetti serıaldardyń tanymaldylyǵy serıaldardyń DVD-de satylymyn kúrt kóbeıtti. Aqyly júkteý arqyly nemese onlaın-kórsetilim arqyly serıaldardyń ınternette taratylýy – kóbisiniń aýzynda júrgen sándi tendenııa. Biraq olar áli naryqqa óz úlesin qosyp úlgergen joq.
Búgingi kúni onlaın-kórsetilim negizinde serıaldy jarnamalaýdyń bir quraly retinde paıdalanyp otyr. Kóptegen jalǵaspaly sıýjetti serıaldardyń reıtıngi onlaınǵa qol jetkizgennen keıin kóterilip otyr. Halyqaralyq satylymdarda, sheteldik arnalar men stýdııalarda serıaldar, sondaı-aq olardyń formaty nemese senarıılary kóptep satylady. Dástúrli komedııalar ıýmor qabyldaýlary qıyn bolǵandyqtan shetelge nashar satylady. Sondyqtan kóbinese olardyń formaty usynylady.
Merchendaızıng – serıal tańbasy bar sývenır men taýarlar. Bul kiristiń bastamasynyń baıqaýsyz bolatyny sonsha, serıal jasap jasap jatqanda tipten mán bermeıdi. Onlaın-kórsetilimder men merchendaızıng kiristen góri qosymsha jarnama quraly qyzmetin atqarady. Kólemdi kiriske ıe bolý úshin serıal eń birinshi tapsyrys berýshi arnanyń efırindegi tusaýkeser kórsetiliminde sátti bolýy tıis. Arnalardyń ózi serıaldarǵa tapsyrys berýshi bolǵandyqtan onyń qurylýy men shyǵarmashylyq damýyna áser etedi. Arnalardyń lıenzııalyq tólemi stýdııanyń negizgi kirisi bolyp tabylmaıdy, tipti ol serıal túsiriliminiń shyǵynyn da óteı almaıdy. Dástúrli sındıkaııalarda, ásirese dástúrli sıtkomdar men bólekti damýdaǵy dramalar sátti ótedi. Kabeldi sındıkaııa, basqa memleketterge jáne DVD satylym – jalǵaspaly sıýjetti dramalar men standartty emes zamanaýı komedııalar úshin kiristiń mańyzdy bastaýy bolyp tabylady. Arna kestesin keste bólimi qurady. Ol úshin kóbinese kesteniń úsh túrin qoldanady: kúndelikti – jaqyn kúnderdiń kestesi 100% toltyrylady, aptalyq keste jarty jyl alda 60% toltyrylady, al jyldyq keste kelesi jyldyń 40% toltyrylady.
Arna menedjmentiniń negizgi maqsaty – baǵdarlamalaý, ıaǵnı belgili kontentpen taımslottardy toltyrý. Baǵdarlamalaý alty negizgi fýnkııadan turady: óńdeý, kúndelikti baǵdarlamalaý, zertteýler, kesteniń qurylýy, marketıng jáne ıgerý. Ár fýnkııany bólek bólimder atqarady, osynyń barlyǵyn arna prezıdenti qadaǵalap otyrady. Óńdeý bólimi arna úshin jańa jobalardy óńdeýmen, qurýmen aınalysady. Ádette olar drama, komedııa, realıtı-shoý, arnaıy shyǵarylym jáne telefılm bólimderine bólinedi.
Kúndelikti baǵdarlamalaý bólimi efırden oryn alǵan serıaldarmen aınalysady. Bólimniń mindeti serıal damýyn baqylaý, serıal men arnanyń basqa bólimder arasynda deldaldyq fýnkııasy. Zertteý bólimi kim qandaı serıal, qandaı ýaqytta kóretinin anyqtaıdy. Osy aqparattardyń kómegimen arna serıal óziniń maqsatty aýdıtorııaǵa jete alatynyn jáne osy nemese basqa serıaldarda jarnama berýshilerden qansha aqy alýǵa bolatynyn anyqtaıdy. Keıde arnalar serıaldy básekelesteri úshin baǵdarlamalyq bloktyń bóligi retinde paıdalanady. Kólemi kishkentaı kabeldi arnalar da osy ádisti jıi qoldanady nemese ózderiniń serıaldaryn basqa kólemdi arnada uqsas taqyryptaǵy shoý ótip jatqan ýaqytqa qoıady, olardyń oıynsha kólemdi arnanyń keıbir aýdıtorııasynyń bóligi ózderine qosylady. Biraq kóbinese arnalar kontr-baǵdarlamalaýdy paıdalanady: olar taımslotqa qamtylmaǵan aýdıtorııaǵa baǵyttalǵan serıaldy qoıýǵa tyrysady.
Keste jasaýshy bólim arnaǵa qandaı serıaldar jetispeıtinin, qandaı bloktyń orny bos qalyp, ony nemen toltyrý kerektigin biledi. Olar óńdeý bólimine jıi usynystar aıtady.
Marketıng pen ıgerý bóliminiń qyzmetine jarnamalyq alańdardy satyp alý, posterler, treılerler jáne basqa da materıaldar daıyndaý kiredi. Televıdenııanyń álemdik naryǵynda reıtıng júıesi ónimderdiń sáttiligin anyqtap, barlyǵyn sheshedi. Televızııalyq aýdıtorııany ázirge dál ólsheý múmkin bolmaı tur. Qazirgi ýaqytta aýdıtorııany ólsheıtin qol jetimdi tásili – statıstıkalyq baǵalaý bolyp otyr. AQSh-ta televızııalyq aýdıtorııanyń baǵamyn anyqtaıtyn «Nielsen Media Research» kompanııasy jumys isteıdi. «Nielsen» qazirgi ýaqytta tańdaýdaǵy 25 000 úı bıkelerin baqylaıdy jáne olar jyl saıyn ulǵaıyp otyrady. «Nielsen» qajettilerin jınaý úshin negizgi úsh tásildi qoldanady: «Local People Meters (LPMs)» - «adamdyq» esepteýishter. Olar teledıdarǵa jalǵanyp, ne kórip otyrǵanyn ǵana emes, kim kórip otyrǵanyn baqylaıdy. Ol úshin teledıdar qosar aldynda alystan basqarý tetiginen ár januıa múshesi laıyqty knopkasyn basýy tıis. Mundaı eseptegishter aýdıtorııa jaıly, onyń jynysyn, jasyn, kiris jáne ulty jaıly naqty málimetter alýǵa kómektesedi. Biraq olar óte qymbat, sondyqtar olar óte úlken televızııalyq naryqta ǵana qoldanylady.
«Set Meters» – televızııalyq eseptegishter. Olar teledıdar kórip otyrǵany anyqtaıdy, biraq kim kórip otyrǵanyn anyqtaı almaıdy. Ol ortasha jáne kólemsiz televızııalyq naryqta keń taraǵan esepteýish túrleri.
Kúndelikter – kádimgi qaǵaz kúndelikter. Qazirgi tehnologııalyq álemde aýdıtorııany ólsheý úshin mańyzdy rol atqarady. «LPMs» sekildi ony kim, ne kórip otyrǵanyn anyqtaýǵa bolady, eger elektrondy esepteýish ár mınýt saıyn túsirip otyrsa, qaǵaz kúndelik 15 mınýt saıyn túsiredi.
«Nielsen» kompanııasy kún saıyn málimetter jınaıdy jáne ádettegideı tańerteńgi ýaqytta aýdıtorııa jaıly aqparat beredi.
Kórermen sanynyń ólsheýdiń absolıýtti birliginen basqa eki birshama ólshem birligi bar - reıtıng jáne úles. Reıtıng – eldegi teledıdary bar, sol ýaqytta teledıdar kórgen, kórmegenine baılanyssyz jalpy serıal kórýshi adam sanymen baılanysty. Basqa sózben aıtqanda reıtıng – osy baǵdarlamany kórýi múmkin kórermen paıyzy. Mysaly, elde 150 mıllıon adam teledıdar ıelenýshi. Olardyń 16 mıllıony H serıalyn kórdi. Demek, H serıalynyń reıtıngi 16/150*100% =10,66% qurady.
Úles – sol ýaqytta teledıdar kórýshilerdiń ishinde serıal kórýshilerdiń jalpy adam sanyna baılanysy. H serıaly 16 mıllıon adam jınady, elde sol ýaqytta 100 mıllıon adam teledıdar tamashalady. Sonda H serıalynyń úlesi myna formýla boıynsha 16/100*100%=16% bolyp sanalady. Teledıdar ıelenýshilerden góri teledıdar kórýshiler árqashan az, úles árqashan reıtıngten kóp bolady.
Jarnama berýshilerdi negizinen serıal kórýshilerdiń sanyna baılanysty tek reıtıng qana qyzyqtyrady. Alaıda úles arnalarǵa túrli taımslottardaǵy serıal potenııalyn salystyrýǵa kómektesedi.
Barlyq kórermen sanynyń reıtıngi men úlesi jalpy aýdıtorııamen eseptelmeıdi, kórermenderdiń belgili demografııalyq kategorııalary úshin eseptelgen. Jas mólsherinen basqa demografııalyq kategorııa ult, jynys, kiris belgilerinen de baıqaıdy.
1948 jyly shyǵys Pensılvanııadaǵy Mahoýnı Sıtı qalashyǵynda Djon Ýolson qıyndyqqa tap boldy. Ol elektrotaýarlar dúkeniniń ıesi bolatyn, sol jyldary búkil eldi televızııalyq «aýrý» jaılaǵanmen ol birde bir teledıdar sata almady. Qalashyq alysta ornalasyp, jan jaǵyn taý qorshap turdy. Sondyqtan Fıladelfııada ornalasqan stanııanyń sıgnaly jetpedi. Dúken sóresinde turǵan búkil teledıdar shýdan basqa eshteńe kórsetpedi. Sonda Ýolson antennany jaqyn taýlardyń birine qoıyp, sodan tómen kabeldi qalaǵa tartty. Endi onyń sóresindegi teledıdar sıgnaldy jaqsy qabyldady. Ýolson onymen toqtamady, ol endi teledıdarmen birge kabelge qosylýdy da sata bastady. Sóıtip Djon Ýolson kabeldi televıdenıe oılap tapty.
Búgingi kúni kabeldi televıdenııa tek qana telesıgnal jetkizý tásili ǵana bolyp qoıǵan joq. Kabel arqyly taratylatyn myńdaǵan arnalar paıda boldy. Odan basqa kabelge spýtnıktik arnalar qosyldy.
Kabeldi televıdenııanyń sharyqtap damýyna baılanysty efırlik arnalardyń aýdıtorııasy jyl ótken saıyn tómendep barady. Kabeldi arnalardyń efırlikten aıyrmashylyǵy ózderiniń torlaryn baǵdarlamalaý túrlerine baılanysty. Efırlik arnalar kóldeneń baǵdarlamalaýdy paıdalanady, olar belgili bir aýdıtorııanyń kóńilin aýdarýǵa tyrysady nemese kólemdi aýdıtorııaǵa ár apta saıyn belgili taımslotty qoıady.
Kabeldi arnalar kerisinshe tik baǵdarlamalaýdy paıdalanady: ár arna óziniń anyq maqsatty aýdıtorııasyn tańdaıdy jáne ózderiniń efırin kez kelgen maqsatty aýdıtorııa kez kelgen ýaqytta qosyp qyzyqqan nársesin kóre alatyn kontenttermen toltyrýǵa tyrysady.
Kabeldi arnalar óz kórermenine kontentti kabel arqyly qoıady, biraq olar óristetýmen aınalyspaıdy. Olardy kabeldi operatorlar arqyly jasaıdy. Kabeldi operatorlar kabeldi arnalardan olardyń kontentin taratý quqyǵyn satyp alady jáne kabeldi arnalar tutynýshylarǵa kóp arnalardyń jınaǵy túrinde satady. Kabeldi arnalar ár kórermennen lıenzııalyq tólem alady, al tólem mólsheri arna reıtıngine baılanysty.
Ádette kabeldi serıaldar shyǵarmashylyq turǵysynan efırlikke qaraǵanda sátti bolyp keledi. Kabeldi arnalar aıasy tar maqsatty aýdıtorııaǵa baǵyttalsa, efırlik birden báriniń kóńilinen shyqqysy keledi. Sondyqtan kabeldi arnalar birtekti emes kóbinese jaǵymsyz keıipkerli serıaldar jasaýǵa múmkindigi bar. Al efırlik serıaldarda bas keıipkerlerdiń kemshilikter bolsa da mindetti túrde jaman qasıetterin jaýyp ketetin abyroıly qasıeti bolady. Kabeldi arnalarda efırlik arnalar bara almaıtyn taqyryptardy qozǵaıdy. Efırlik arnalar enzýranyń bolǵandyǵynan ǵana emes, olar provokaııaǵa bara almaıdy, olar qaýipti taqyryp arqyly aýdıtorııanyń kóp bóligin shoshytyp alýdan qorqady, al kabeldi arna qoryqpaıdy, óıtkeni oǵan keń aýdıtorııa kerek emes.
