Kınematograf týraly jalpy túsinikter

Kınematograf – grek tilinen alynǵan sóz tirkesi: kinematoc – qozǵalys, grapho -  beıneleý, jazý, tutas alǵanda «qozǵalysty beıneleý» degen maǵynany beredi. Bul uǵymnyń franýz tilindegi  alǵashqy qoldanylymy  «sınematograf» degen atpen  fılmder óndirisiniń tutas júıesin (túsirilýi jáne taratylýy) bildiretin boldy. Ekrandyq shyǵarmanyń óndiristik  satylaryn júzege asyra alatyn  kórkemdik tásilderi men kompleksti tehnıkalyq qurylym jıyntyǵy  kıno óneriniń damý tarıhynda talaı ózgeristerge ushyrady.

Kınematograftyń tehnıkalyq erekshelikteriniń  negizderi qatarynda:

1. qozǵalystaǵy obektiniń fazalaryn qamtý jáne kınoplenkaǵa túsirý (júıeli túrde almasyp otyratyn  fotokórinisterdiń jyldamdyǵyn arttyrý arqyly nemese kınokórinistik kadrlardy túsirý);
2. plenkaǵa túsirilgen kórinisterdiń  úlken ekranǵa proekııalanýy;

Osy múmkindikterdiń júzege asyrylýy  kınematograftyń  ózindik erekshe kommýnıkatıvtik prınıpi bolyp tabylady.

Kınematografııa – fılmder óndirisin jáne daıyn kınoónimderin  proekııalaý tehnıkasymen arnaıy jabdyqtalǵan  mekemelerde (kıno kórsetiletin zaldar, kınoteatrlar)  kórsetý tásilderin júzege asyratyn sala bolyp tabylady. Kınematografııanyń  damý satylarynda mádenıet pen ekonomıka salalarynyń damý zańdylyqtary teń dárejede qamtylady. Fılmder óndirisi  kınostýdııalarda, fılm kórsetý  kınoteatrlarda, telearnalarda, jyljymaly kınoqondyrǵylar arqyly ashyq alańdarda júzege asyrylady.

Kıno óneri – kınematografııanyń tehnıkalyq negizderinde  qalyptasqan kórkem shyǵarmashylyqtyń bir túri. Ekran óneri (aýdıovızýaldi kommýnıkaııa túrleriniń bári – teledıdar, beınetaspalar, beınedıskiler t.b.) ýaqyt ólshemi men keńistiktegi ónerdiń barlyq resýrstaryn qamtıdy. Ekrandyq shyǵarma – kollektıvti ónerdiń nátıjesi, onyń sapasyna túsirý tobyna engen shyǵarmashylyq tulǵalardyń ár deńgeıdegi óz tarapynan qosqan úlesteri bolady. Shyǵarmashylyq  turǵydan alǵanda kıno óniminiń jetistiginde negizgi rol rejısserǵa baılanysty.

Kıno óneriniń paıda bolýy qoǵam damýyndaǵy kórkem-mádenı shyǵarmashylyq tarıhynyń zańdy kezeńi bolyp tabylady. Ádebıettiń, teatr jáne beıneleý óneriniń, mýzykanyń sýretteý tásilderin qamtı otyryp, kıno óneri arqyly kórkem shyǵarmashylyqtyń jańa sýretteý formalary tabyldy. Tarıhı turǵydan alǵanda  kıno óneriniń paıda bolýy kınematograftyń (tehnıkalyq óndiris júıesi maǵynasynda) bastapqy kezeńine sáıkes keledi. 19-ǵasyrdyń sońynda kórsetile bastaǵan alǵashqy kınoseanstardyń  sapasy jaǵynan tómen deńgeıde bolǵandyǵyna qaramastan  kıno óneriniń túrlenýiniń mysaly bola alady.

Tehnıkalyq kınematograftaǵy alǵashqy talpynystar

XIX-ǵasyrdyń ekinshi jartysynda  álemniń túkpir-túkpirinde, ǵylymnyń tehnıkalyq aǵymy sál damyǵan kez kelgen eldiń tarıhynda beınelik kórinisterdi  proekııalaýǵa degen talpynys ushqyn ala bastaıdy. Jańalyq ashýǵa  umtylǵan  ónertapqyshtar men konstrýktorlardyń  oılap tapqan alǵashqy apparattary synaqtan ótkizilip jatty. Sondaı apparattardyń kópshiligi London, Peterbýrg, Parıj, Berlın  qalalarynda tirkeldi. Amerıkandyq teoretıkter (mysaly, tanymal teoretık Terrı Remsı) kıno óneriniń damýynyń bastapqy satysynda  Tomas Alva Edısonnyń eńbegin zor baǵalaıdy.  Nemis kınotarıhshylary Maks Skladanovskııdiń esimin atasa,  aǵylshyn kınotarıhshylary Robert Ýılıam Poldyń esimin ataıdy. Franýzdar Lýı Lıýmerdi birinshi qoıady.

Alǵashqy synaqqa túsken proekııalyq apparattardyń kópshiligi tehnıkalyq kórsetkishteri jaǵynan óte tómen deńgeıde boldy. Ónertapqyshtardyń birqatar jobalary sátsizdikke ushyrap jatty. Solardyń qatarynda polıak ónertapqyshy K.Prýshınskııdiń pleograf apparaty (1894j), orys ónertapqyshy I.Tımchenkonyń  proekııalyq apparaty (1893j) boldy. Qarjylyq jaǵynan birshama qoldaý  alǵan  ónertapqysh Tomas Edıson 1894 jyly óndiriske qosylǵan proekııalyq apparatynyń kınetaskoptyq varıantyn kúrdelendirýge asyǵa qoımady.

Osy oraıda joǵaryda atalǵan ónertapqyshtar qatarynan proekııalyq apparattaryn tehnıkalyq kúrdelendirý satylarynan ótkizý arqyly alǵashqy tolyqqandy kınokórinisterdiń  jaryq kórýine sebepker bolǵan aǵaıyndy Lıýmerlerdiń esimin erekshe ataýǵa  bolady.

Lıýmer jáne Meles

Lýı Lıýmer 1864 jyly 5 qazanda fotograftyń januıasynda dúnıege keldi.  Mektep qabyrǵasynan hımııa jáne fızıka  pánderine qyzyǵýshylyǵy zor boldy. Ol óziniń alǵashqy tájirıbelik jańalyǵyn (fotoemýlsııanyń sezmtaldyǵyn arttyrý) on bes  jasynda oılap tabady. Mektepten keıin hımııa salasyndaǵy tájirıbelerin jalǵastyrý maqsatynda jeke laboratorııa ashady. Aınaldyrǵan 3-4 jyl kóleminde aǵaıyndy Lýı jáne Ogıýst Lıýmerler fotomaterıaldar hımııasy tóńireginde  birneshe jańalyqtar ashady. Fotoqaǵaz fabrıkasynyń  ıegeri, iri kásipker ákesiniń (Antýan Lıýmer) qoldaýymen  fotoplastınka shyǵaratyn fabrıka ashýǵa múmkindik alady.  1894 jyly ol Tomas Edısonnyń kınetoskobymen tanysady. Osy kezden bastap Lýı Lıýmer sýretti beınelerdiń qozǵalysyna kóbirek kóńil bóle bastaıdy. Ol Edısonnyń kınetoskop prınıpterin  Reınonyń «optıkalyq teatr» prınıpterimen biriktire otyryp, nátıjesinde qozǵalystaǵy sýretterdiń  optıkalyq proekııalyq kórinisterin oılap tabady.  1894 jyldyń sońynda greıferli mehanızmmen qamtamasyz etilgen proekııalyq apparat daıyn bolady. Bul apparattyń jaryq kórýine tehnıkalyq kúrdelendirý jaǵynan kóp kómek kórsetken ınjener J.Karpante boldy. 1895 jyldyń basynda  aǵaıyndy Lıýmerler alǵashqy kórinisterin túsire bastaıdy. Parıj qalasynyń  Kapýıno býlvarynda ornalasqan «Gran kafe» baǵyndaǵy  1895 jyldyń 28 jeltoqsan kúni alǵashqy kınoseans júzege asyryldy. 20-mınýttyq «Programma Lıýmera» atty alǵashqy kınoseans baǵdarlamasyna «Zavtrak mladena», «Vyhod rabochıh s zavoda», «Prıbytıe poezda na stanııý Lıa Sıota», «Dvıjenıe peshehodov na  parıjskoı ýlıe», «Morskaıa progýlka», «Zolotaıa rybka» t.b. birneshe sıýjetter enedi.

Alǵashqy kınoseanstardyń kópshilik arasynda taralymy arqyly  bedeli artqan saıyn aǵaıyndy Lıýmerlerdiń bul iske degen qyzyǵýshylyǵy da artady, olar endigi sıýjetterine jańa taqyryptar izdeı bastaıdy. Operatorlyq tásilderdi meńgerý úshin arnaıy kýrs uıymdastyrylady. Aǵaıyndy Lıýmerler jáne fırmanyń tapsyrysymen qyzmetke alynǵan Promıo, Mesgısh sııaqty reporter-operatorlar dúnıeniń tórt buryshyn aralap, qyzyqty sıýjetter izdeıdi.  «Lıýmer baǵdarlamasynyń» («Polıtyı polıvalıkten» basqa) barlyq fılmderi derekti reportaj túrinde boldy.

Aǵaıyndy Lıýmerlerdiń  kınobaǵdarlamasy ishinde «Polıtyı polıvalık» fılmi bolashaq kórkemsýretti fılmder tarıhyna jol ashty.

Jorj Meles shyǵarmashylyǵymen kınematograftyń jańa múmkindikteri de bastalady.

Jorj Meles – 1861 jyly 8-jeltoqsanda dúnıege keldi.  Bala jasynan sýret salýmen áýestengen ol mektep bitirgennen keıin kórkemsýret akademııasyna oqýǵa túsedi. 1896 jyldan bastap «Montreı» kınostýdııasynda kınonyń jańa tehnıkasy kómegimen ıllıýzıondyq mánerde túsirilgen alǵashqy fılmderi («Ischeznovenıe damy», «Zamok dıavola», «Seans  prevraenıı», «Partııa v karty») jaryq kóredi. Budan keıin Meles ertegi janryna bet burady: «Zolýshka» (1899), «Krasnaıa shapochka» (1901), «Sınıaıa boroda»(1901).  Jorj Melestiń 1902-1906 jyldar aralyǵynda jaryq kórgen fılmderi   fantastıka taqyrybynda boldy. Kıno tarıhynda J.Melestiń úlesi kınotrıýk elementteriniń engizilýimen baılanystyrylady. Túsirý tásilderiniń ishinde kadrdy toqtatý, eki jáne kópjaqty ekspozıııa, túsirý jyldamdyǵynyń ózgertilýi (ýskorennaıa ı zamedlennaıa semka) sııaqty ádisterdi oılap tapty.  Jorj Melestiń barlyq derlik fılmderi qoldan boıalǵan túrli-tústi kórinisterden turady.  Onyń «Pýteshestvıe na Lýný» (1902) fılminde  kınotrıýkter kórinisteri  maket jáne sahnalyq mızansenalardy qosalqy sýretteý elementteri retinde paıdalanýmen  tereńdetiledi.

Fantastıkalyq fılmderiniń kópshiliginde («Pýteshestvıe cherez nevozmojnoe»-1904, «Chetyresta shýtok dıavola»-1906) parodııa, satıra, mıstıka elementteri oryn alǵan.  J.Meles kınoǵa kelgen shyǵarmashylyq jyldarynda 4000-ǵa jýyq fılm túsirdi. Ǵylym jetistikteri jáne tehnıkanyń jańa múmkindikterimen kıno óndirisi salasynda básekeles fırmalar paıda bolady. 1912 jyldan bastap Jorj Melestiń kınostýdııasy fılmder óndirisin toqtatty.