Sekseninshi jyldar tusynda ádebı shyǵarmadan ekrandaý máselesi tóńireginde «Qazaqfılmniń» senarıı bóliminde kóp usynystar men taldaýlar bolady. Jańa zaman taqyrybyndaǵy ádebıetten ekrandaý máselesi ekinshi planǵa yǵystyrylyp, eń durys jol - tarıhı taqyryptaǵy klassıkalyq ádebı materıaldarmen jumys isteý dep tabylyp, osy tóńirekte ulttyq kıno óndirisinde jańa josparlar jolǵa qoıylady. Beıimbet Maılınniń, Ilııas Jansúgirovtyń, Ábdijámil Núrpeıisovtyń, Sherhan Murtazanyń, Ilııas Esenberlınniń, Ánýar Álimjanovtyń ádebı shyǵarmalary boıynsha fılmder túsiriledi.

Ádebı shyǵarmadan ekrandaýdyń úzdik mysaldaryn osy kezeń aralyǵynda kınorejıssýrada biraz sátti týyndylardy ekranǵa ákelgen rejısser Ázirbaıjan Mámbetovtyń shyǵarmashylyǵynan baıqaýǵa bolady.

Ázirbaıjan Mambetov

Teatr jáne kıno rejısseri, KSRO Halyq ártisi (1974), Qazaq SSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty (1967), KSRO Kınematografıster Odaǵynyń múshesi (1979), professor.

1932 jyly 2 qyrkúıekte Volgograd oblysynyń Pallasovsk aýdanynda dúnıege kelgen. 1952 jyly Almaty teatr jáne kórkemsýret ýchılıesin bitiredi. Lýnacharskıı atyndaǵy Memlekettik teatr ınstıtýtyn bitirgennen keıin, 1957 jyldan bastap M.Áýezov atyndaǵy qazaq drama teatryna rejısserlyq qyzmetke qabyldanady. 1964 jyly «Mosfılm» kınostýdııasynda kınorejıssýra mamandyǵy boıynsha bir jyldyq tájirıbe jınaqtaý kýrsynan ótedi. Uzaq jyldar boıy Qazaq SSR Memlekettik kıno óndirisi birlestigi tóraǵasynyń orynbasary qyzmetinde bolady. 1977-1980 jyldar aralyǵynda «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń dırektory. 1979 jyldan T.Júrgenov atyndaǵy teatr jáne kórkemsýret ınstıtýtynyń professory. 2000-jyly Ázirbaıjan Mámbetovke mádenıet jáne óner salasyndaǵy orasan zor eńbegi úshin «Halyq qaharmany» degen dárejeli ataq beriledi.

Kınodaǵy shyǵarmashylyǵy «Án qanatynda» (1966) kórkemsýretti fılminen bastalǵan rejısser Ázirbaıjan Mámbetovtyń qazaq kınosyna qosqan orasan zor úlesi onyń tarıhı taqyryptaǵy ádebı shyǵarmalardy ekrandaýdaǵy jetistikteri arqyly baǵalanady.

Osy oraıda, ásirese, qazaq kınosynyń altyn qoryna engen rejısser Ázirbaıjan Mámbetovtyń «Qan men ter» (1978, senarıı avtory-A.Mıhalkov-Konchalovskıı, operatory-A.Ashrapov,sýretshisi-I.Qarsaqbaev, mýzykasyn jazǵan-Ǵ.Jubanova) fılmin erekshe aıtýǵa bolady.

Kınoepopeıa mánerinde túsirilgen «Qan men ter» fılminiń mazmunyna arqaý bolǵan oqıǵa Aral teńizi jaǵalaýynda balyqshylar aýylynda revolıýııa dúmpýimen kelgen jańalyqtar jáne osynyń nátıjesinde shıelenisken tap aralyq tartys tóńireginde órbitiledi. Aral óńirinde bolyp jatqan tarıhı oqıǵalar negizgi keıipkerlik tartys astaryn tereńdetýge qosalqy element retinde utymdy paıdalanylady. Úsh basty keıipker ómirinen alynǵan taǵdyr sýretteri fılmdegi basty-basty sıýjettik tarmaqtardy quraıdy. Olardyń árqaısysynyń ózindik harakterlik erekshelikteri bar, alaıda, keıipker minezindegi sol erekshelikti aıqyn sıpattaý ádisteri olardyń bir-birimen qarym-qatynasy arqyly berilýi áldeqaıda nátıjeli bolyp otyr. Kedeı jigit Elaman, ústem tap ókili Táńirbergen jáne sol ekeýiniń arasynda arý qyz Aqbala, mine, osy úsh taǵdyrdyń toǵysýy- fılmdegi negizgi dramatýrgııalyq sheshim retinde alynǵan. Basty rolderdi somdaǵan akterlardyń (Elaman-Á.Moldabekov, Táńirbergen-T.Jamanqulov, Aqbala-G.Shoıbekova) oıynyndaǵy tabıǵılyq keıipkerlik tolǵanys dárejesin asa ústemelep kórsetedi.

Jazýshy Á.Núrpeıisovtyń romany jelisimen túsirilgen «Qan men ter» fılmin ekrandyq shyǵarma zańdylyqtary turǵysynan joǵary baǵalaýǵa bolady. Ádebı nusqadaǵy keıipkerler sıpaty ekrandyq varıantynda birshama ózgeristerge ushyraǵan. Sonyń mysaly retinde bas keıipker Elamannyń obrazyn aıtýǵa bolady. Fılmdegi qyzýqandy revolıýıoner Elaman harakteri jazýshy sıpattaýyndaǵy Elaman minezindegi qarapaıymdylyqtan ada bolǵan. Alaıda, bul shyǵarmanyń kemshiligi emes, kerisinshe, romandaǵy janamalaı ǵana sıpattalatyn tarıhı oqıǵany aldyńǵy planǵa shyǵarý arqyly adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas dramasyn meılinshe tereńdetip otyr.

Fılm kınomamandarynyń joǵary baǵasyn aldy. 1979 jyly Ashhabad qalasynda (Túrkmenııa) ótken XII – Búkilodaqtyq kınofestıvalda «Qan men ter» fılmi tarıhı-revolıýııalyq taqyryptaǵy eń úzdik nomınaııasy boıynsha birinshi júldeni ıelenedi.

Jazýshy Ánýar Álimjanovtyń tarıhı romanynyń jelisimen 1982 jyly ekranǵa Ázirbaıjan Mámbetovtyń «Jaýshy» fılmi shyǵady. Fılmge senarııdi jazǵan –dramatýrg O.Osetınskıı, fılmniń operatory - Á.Qasteev, mýzykasyn jazǵan Ǵazıza Jubanova.

Fılmde sıpattalatyn oqıǵa XVI- XVII – ǵasyrda ótedi. Bul kezeń Jońǵar handyǵynyń qurylyp, birte-birte ústemdik ala bastaǵan tusy bolatyn. Ertis, Jetisý óńirindegi qazaq jerlerin basyp alý qaýpi arta túsedi. ın ımperııasynyń yǵystyrylýynan jańa jaıylymdar men saýda ortalyqtaryna shyǵý joldaryn izdegen jońǵarlyqtar qazaq qaýymdastyqtarynyń arasyndaǵy paıda bolǵan alaýyzdyqty paıdalanýǵa tyrysady. Jergilikti qazaqtar óz jaıylymdarynan ońtústik jáne batys baǵytqa qaraı yǵystyryla bastaıdy. Ekonomıkalyq jáne saıası aýyr jaǵdaıda paıda bolǵan ózara talas-tartystar qazaq handyǵynyń álsireı bastaýyna sebep boldy. Jońǵarlardyń qazaq jerine shapqynshylyǵy birtindep etek ala bastaıdy. Kóptegen qazaqtar Orta Azııaǵa qashty, birsypyrasy Ertis boıyna qonys aýdarady. Maldary men jaıylymdarynan jappaı aırylýy Uly jáne Orta júzdegi sharýashylyq kúızelisiniń edáýir asqynyp ketýine ákelip soqty. Osy aıtylǵan qıynshylyqtan shyǵýdyń bir ǵana joly – Reseımen kelisim-shartqa otyrý. Qazaqstannyń Reseıge qosylýynyń múmkindikteri qarastyrylady. 1731 jyldyń qazan aıynda kelisim-shartqa qol qoıylady. Mine, osy oqıǵalar «Jaýshy» fılminiń negizin quraıdy. Basty rolderde: J.Qudaıbergenov, E.Ismaılova, A.Áshimov, T.Jamanqulov, K.Qojabekov t.b. «Jaýshy» fılmi 1981 jyly Vılnıýs qalasynda(Lıtva) ótken XIV Halyqaralyq kınofestıvalda halyqtar arasyndaǵy dostastyq taqyrybyn ashqany úshin dıplomyn ıelenedi.

M.Sımashkonyń «Emshan» ádebı shyǵarmasy jelisimen túsirilgen «Sultan Beıbarys» (1989, rej.B.Mansýrov) fılmi kórermendi qypshaqtardyń kóne tarıhynyń qoınaýyna áketedi. Bala kúninen alys Egıpetke quldyqqa satylyp ketken jas «qypshaq», eseıe kele aıbarly Sultan Beıbarysqa (Nurmuhan Jantórın) aınalady. Uzaq ómir joldarynda talaı ótkelden ótken ol búginde bıliktiń shyńyna jetip otyr. Alaıda, ol ómir boıy óziniń týǵan elin, qazaqtyń keń dalasyn ańsaýmen bolady. Fılm sońynda Sultan Beıbarys týǵan jerine qaıtyp oralady.

Basty roldi somdaǵany úshin Nurmuhan Jantórın Kalının qalasynda (Rossııa) ótken Ekinshi Búkilodaqtyq «Sozvezdıe-90» kınofestıvalinde bas júldeni ıelenedi.

Akter óziniń sońǵy ıntervıýinde bylaı dep eske túsiredi: «Festıvalǵa qatysqanda biz munshalyqty sáttilikti kútpegen edik. Baıqaýǵa qatysýǵa usynylǵan 68 fılmniń 20 ǵana iriktelip alyndy, onyń ishinde bizdiń «Sultan Beıbarys» ta bar. Festıvalǵa kelgen 250 akter ishinen men jáne Nonna Mordıýkova ekeýimizdi akter mamandyǵyna qosqan orasan zor eńbegi úshin dep bólip-jaryp, arnaıy syılyq tapsyryldy. Bul men úshin orasan qurmet boldy...» («Ia - akter. Ia - chelovek. Vysshee dostıjenıe sozdatelıa», estelikter jınaǵy, Almaty, «Atamura», 1997).

Ádebı shyǵarmadan ekrandaýdyń úzdik mysaly retinde rejısser Bolat Omarovtyń «Aı astyndaǵy úı» (1983) kórkemsýretti fılmin ataýǵa bolady. Bul fılm jazýshy Smaǵul Elýbaevtyń romany jelisimen túsirilgen. Senarıı avtory – Smaǵul Elýbaev, operatory- Ábiltaı Qasteev, mýzykasyn jazǵan- B.Qydyrbekova. Basty rolderde: D.Joljaqsynov, G.Álimbaeva, S.Jumadilov, D.Akımov, B.Rımova

Aı astyndaǵy úı. Aıdaladaǵy aq otaý. Syrtynan qaraǵan adamǵa japan túzge qonys teýip, qalǵyǵan tynyshtyq qushaǵyndaǵy osy úıden eshqandaı tirshilik belgisi baıqalmaıtyn sekildi. Bul oqıǵanyń bergi sıpaty ǵana. Syrt tynyshtyǵy úı ishindegi «alasapyrandy» basa almaıdy. Qaladan kóship kelgen jas semıa myna jaǵdaıǵa (otyn-sý tapshy, jaryq joq) tipten úırene almaı jatyr.

Bas keıipker jas jigit óziniń januıasymen malshy bolýǵa nıet jasaǵan edi. Bir kezde alystap ketken týǵan jerine qandaı sezim jeteginde qaıta oraldy eken, ol áli kórermen úshin beımálim. Sekseninshi jyldarda, ásirese, aýyldan qalaǵa jastardyń aǵylyp jatqany úırenshikti qubylysqa aınalǵan tusta, qala jigitiniń kerisinshe aýylǵa qaraı moıyn burýy, árıne, tosyn jaǵdaı edi. Sondyqtan da bolar, fılmniń bas keıipkeri Dáýitke (D.Joljaqsynov) aýdandyq zootehnıktiń (S.Jumadilov), shofer jigit Áskerbektiń sonshalyqty yntamen kómekteskisi keletindikteri kúdik keltiredi. Shyn máninde, oqıǵa órbigen saıyn, Dáýit qandaı ortaǵa tap bolǵanyn seze bastaıdy. Aýyl, aýdan arasyn jaılaǵan ádiletsizdik, mansapqorlyq pen sheneýnikterdiń júgensizdiginiń qaınaǵan ortasynda Dáýit alasuryp qalady. Bas keıipkerlerdiń tartystyq qarym-qatynastary arqyly oqıǵa tizbegi birte-birte júıelendiriledi.

Bas keıipkeriniń janynyń tazalyǵyn qıynshylyq ortada saqtaı bilgendigi - rejısserdiń osyndaı áleýmettik daǵdarystar sıpatynda adamnyń jeke basyndaǵy erekshelikterdi daralandyrýy bolyp otyr. Bul «Aı astyndaǵy úı» fılminiń birden-bir jeńisi.