Óner eń aldymen oıdyń kórkem beınege ulasýy. Ekranda paıda bolǵan kórkem beıne neǵurlym aıqyn, ári naqty bolsa, soǵurlym ondaǵy kórermenge jetkizilmekshi oıdyń maqsaty da aıqynyraq baıqalmaqshy. Ekrandyq kórkem shyǵarmanyń ereksheligi – onyń estetıkalyq tartymdylyǵy. Estetıkalyq turǵydan jańa satyǵa kóterilgen jetpisinshi – sekseninshi jyldar tusyndaǵy balalar fılmderiniń tárbıelik múmkindikteri joǵary baǵalanady.

1970-80 jyldar tusynda qazaq ulttyq kınosynyń negizin qalaǵan balalar kınosynyń atasy Abdolla Qarsaqbaev jáne balalar taqyrybyna kóp fılmder qoıǵan Shárip Beısembaevtyń shyǵarmashylyqtaryndaǵy balalar taqyrybyna túsirilgen sátti fılmder jetpisinshi-sekseninshi jyldar tusynda Qanymbek Qasymbekovtyń, Serik Raıbaevtyń, Ásııa Súleevanyń, Talǵat Temenovtyń fılmderinde óz jalǵasyn tabady. 1972 jyly Satybaldy Narymbetovtyń senarııi boıynsha túsirilgen “Shoq pen Sher” (rej. Qanymbek Qasymbekov) Franııada ótken Halyqaralyq kınofestıvalde “Kúmis nımfa” júldesine ıe bolady. Al, Amanbek Álpıevtyń “Súırik” (1984) fılmi Moskvada ótken HIV Halyqaralyq kınofestıvalde kúmis júldege, odan da ózge kóptegen kınofestıvalderde aıtýly júldelerge ıe bolady. Shyn máninde, osy kezeńde túsirilgen balalar kınosy birinen keıin biri shyǵarmashylyq tabystarǵa ıe bolyp otyrdy dep aıtýǵa bolady. 1977 jyly túsirilgen “Alty jasar Alpamys” (rej. A.Qarsaqbaev) fılmi Rıgada ótken Búkilodaqtyq kınofestıvalde eń tańdaýly balalar fılmi retinde birinshi júldeni jeńip aldy.

1970 jyldar kezeńinde jalpy keńes kezeńi kınematografııasynyń aldyna qoıǵan negizgi maqsattaǵy baǵyttarynyń biri – urpaq tárbıesin ekrandyq týyndylar arqyly jalǵastyrýdyń múmkindikterin meılinshe tolyq meńgerý. Balalar taqyrybyndaǵy kınoshyǵarmalardyń estetıkalyq tárbıe turǵysynan asa joǵary dárejede bolý qajettiligi kıno salasyndaǵy sýretkerlerdi jańa izdenisterge, jańa múmkindikterge jeteledi. Ekrandyq týyndynyń bala taqyryby turǵysynan alǵandaǵy múmkindikteri shetsiz-sheksiz. Kınoshyǵarmaǵa arqaý bolar taqyryptar - ómirdiń bala keıipkerge qatysty taqyryptary ár qyrynan alǵanda jalǵasa beredi. Sondaı múmkindikterdiń biri – tabıǵat pen bala keıipker baılanysy.

Adam tabıǵattyń bir bólshegi, onyń ortamen qarym-qatynasy balalar qabyldaýy turǵysynan alynǵan jaǵdaıda, kıno salasyndaǵy múmkindikterdiń jańa kózderi ashylady. Bala keıipker óz betinshe tabıǵı, ári shynaıylylyǵymen erekshelense, ekinshiden onyń tabıǵatqa kózqarasy da tabıǵı qubylys bolyp esepteledi. Bala kórermen (nemese,keıipker) tabıǵatty, jan-janýardy janyndaı jaqsy kóredi. Alaıda, tabıǵatty tek jaqsy kórý azdyq etedi.

Tabıǵat aıasyndaǵy adam balasynyń orny men qarym-qatynasy sııaqty kúrdeli qubylysqa beıimdelý asa qıyn. Kez kelgen adam balasy óziniń tórt aıaqty “dosyn” dál tapqysy keledi. Nege ekenin ózi de áli tolyq túsinbeýi múmkin, biraq óziniń erkinen tys sol “dosymen” (ol-ıt, buzaý, qulyn, mysyq, tasbaqa, qaz bolýy múmkin) kózge kórinbes óte názik rýhanı birlikte bolady. Osyndaı rýhanı birliktiń aıqyn mysaly Qanybek Qasymbekovtyń “Shoq pen Sher” jáne Ásııa Súleevanyń “Aýylym kóktebeniń bókterinde” fılmderi. Joǵaryda aıtylǵan adam men tabıǵat arasyndaǵy tereń birliktiń bala janymen berlgendigin kórkemdik shyǵarma turǵysynan naqty osy fılmder mysalynda talqylaýǵa múmkindigimiz bar.

«Shoq pen Sher» (rej.Qanymbek Qasymbekov) kórkemsýretti fılmi 1972 jyly ekranǵa shyqty jáne sol kezdiń ózinde tek kórermenniń ǵana emes, kıno mamandarynyń da asa joǵary baǵasyna ıe bolǵan bul týyndy búgingi kúnge deıin óz kórermenin tabýda.

Alǵashqy kadrlardan-aq bala keıipkerler arqyly kórermen birden tabıǵattyń ásem qushaǵyna enedi.

Balalar aýyldyń alma baǵyna urlyqqa túsip jatyr. Keıipker men oqıǵa óter ortanyń alǵashqy sıpaty aýyl syrtynyń ásem kórinisimen taǵy birqatar epızodtar arqyly naqtylana túsedi. Kún boıy keń dalanyń tórinde aýnap-qýnap, úılerine sharshap keletin balalardyń ishinen bas keıipkerlerimiz Sher (T.Úkimov) men Ǵalymjan ( Q.Ýálıev) “erekshelenip” shyǵady. Bul ekeýi jas shamalarynyń aıyrmashylyǵyna qaramastan ózara erekshe dos. Bir-birimen únemi jaqyn júredi. Sher qııalshyl, Ǵalymjan – kitapqumar. Ekeýiniń bastary qosyla qalsa, áńgimeleri- áli dúnıege kelmegen qulyn. Býaz bıeniń torsıǵan qarnyn sıpap, Ǵalymjan bolashaq qulynnyń qandaı bolatynyna sıpat berip úlgiredi. Jazǵy demalystarynda kúni boıy aýyl arasyndaǵy kóshe shańyn aspanǵa kóterip júrgen basqa balalardan aıyrmashylyǵy – eki dostyń ómirinde bolashaqtan úmit bar. Onyń aty – Shoq. Qulyny jaryq dúnıeniń esigin ashqanyn Ǵalymjan estı sala egin dalasynda júrgen Sherdiń aýylyna qaraı oqsha zýlaıdy. Ǵalymjannyń sońynan ilesken basqa balalar da qýanyshty habardy Sherge jetkizýge asyq. Kelesi kadrlarda búkil bala Sherdiń qulynyn sylap-sıpap erekshe bir sezimde máz-máıram bolyp, ony qorshap alǵan. Aıaǵynan tik tura bastaǵan kúnnen Sher men Ǵalymjan Shoqtyń janynan bir eli qadam baspaıdy. Kúni boıy qulynmen keń dala tórinde emin-erkin asyr salady. Sherdiń qulynymen asyr salǵan kadrlardan kórermenge keń dalanyń ásem tabıǵaty erekshe sıpatymen jetkiziledi. Ásem tabıǵat kórinisteri kadr syrtyndaǵy ulttyq áýezdi mýzyka tili arqyly tereńirek órnekteledi. Alys plandarmen qamtylǵan Shoq pen Sherdiń taý bókterleri arasyndaǵy asyr salǵan kórinisteri arqyly adam men tabıǵattyń tutastyǵy tolyq mazmunymen ashyla túsedi. Ǵalymjan da Shoqty erekshe jaqsy kóredi. Sondyqtan da shyǵar Shoqty suraýsyz bulaq basyna apara jatqan jerinen kórip qalǵan Sherdiń muny ıterip tastap, qulynyn jetelep ketken tustaǵy sııaqty keıbir dóreki minezderin asa kóńiline almaıdy. Shoq ómirge kelgeli, aýyl balalarynyń árqaısysynda bir-bir tórtaıaqty dos paıda bolady. Árkim óz dosyn jetelep, aýyl shetindegi ózen boıyna jınalady. Bireýinde eliktiń laǵy, ekinshisinde buzaý. Ne kerek, áıteýir bári óziniń dosyn maqtap áýre bolyp jatqandary. Aýyldyń aty aýyl, mápelep baǵyp-qaǵyp jatqan qulynǵa aýyl arasynyń burqyraǵan shańynan góri taýdyń samal aýasy, shúıgin shóbi qajet ekendigin moıyndaǵan Sher ony maldaǵy tabynǵa qosýǵa qarsy bolmaıdy. Óz qolymen aparyp qosady. Arada biraz ýaqyt ótkende kishkentaı ǵana qulyn óte ásem tulparǵa aınalady. Basqa jaqqa qonys aýdarmaq bolǵan jylqyshy Shoqty óz ıelerine ákelip beredi. Endigi ýaqytta Sher men Ǵalymjan ómirinde asa ǵajaıyp kúnder bastalady. Sher óziniń tulparyn báıgege qatystyrýǵa daıyndyq júrgize bastaıdy. Báıgege qosylǵan Shoqtyń ústinen abaısyzda aıaǵy taıyp qulap ketken Sher aýrýhanadan biraq shyǵady. Sol ýaqyt arasynda onyń aǵasy Tastan (Nurqanat Jaqypbaev) Shoqty satyp, aqshasyna motoıkl satyp alady. Jazylyp shyqqan Sherdi úıine motoıklge otyrǵyzyp alyp qaıtady. Aǵasynyń motoıkline Sher óte qýanady, sebebi ol onyń qandaı aqshaǵa kelgenin áli bilmeıdi. Úıine jete salysymen atyn izdeı bastaıdy. Barlyq jaǵdaı túsinikti bolǵan tusta, Sherdiń qaıǵysynda shek bolmaıdy. Endi ol tosyn sheshim qabyldaıdy. Tańerteńnen atyn izdeýge jolǵa shyqpaqshy. Ǵalymjandy alǵysy kelmeıdi. Alaıda, oǵan asa narazy bolǵan Ǵalymjan óz betinshe avtobýspen jolǵa shyǵady. Aýyl shetindegi jol aıyryǵynda bul avtobýsqa Sher de otyrady. Sóıtip ekeýi Almatyǵa birge ketedi. Qalaǵa kelgende balanyń aty bala, bir sátke bolsa da, qaıǵylarynan arylyp, qala ishin emin erkin aralaı bastaıdy. Parkke barady, balmuzdaq jeıdi. Karýselge otyrady. Tús qaıta olar Almaty mańyndaǵy bir sovhozdan Shoqtyń izine túsedi. Tulpary kózine ottaı basylǵan Sher áı-shaıǵa qaramastan atyn jetelep ákete beredi. Bir atqa mingesken eki “urynyń” izine birneshe qýǵynshy túsedi. Qýǵynshylar balalardy tek aýyldaryna jetken tusta ǵana qýyp jete alady. Aýyl arasyndaǵy ý-shýdyń sońy Shoqtyń Sherge qaıtarylýymen támámdalady. Balalardyń qýanyshynda shek joq.

Fılmdi kórermen jáne kıno mamandary asa joǵary baǵalady. Rejısser Qanymbek Qasymbekovtyń “Shoq pen Sher” fılmi 1972 jyly Monte-Karlo (Franııa) Halyqaralyq kınofestıvaline qatysyp, “Kúmis Nımfa” júldesin jeńip alady.

«Áýezdi aral qupııasy» (1980, rej.Serik Raıbaev) kórkemsýretti fılmi bala janynyń tazalyǵy men qııalynyń ushqyrlyǵyn dáleldeıtin jáne dostyq, adamgershilik sezimderine baýlıtyn taqyrypty qozǵaıdy. Bala janynyń qupııaǵa degen tynymsyz «tartylysy» olardyń tabıǵatyna tán qubylys. «Áýezdi aral qupııasy» fılminiń keıipkerleri de sondaı qupııanyń syryn ashpaqshy bolady. Fılm sıýjetine ózek bolyp otyrǵan oqıǵa - Qaısardyń atasynyń únemi aıtyp júretin araldaǵy eski qala jaıyndaǵy áńgimesi edi. Bir kezde qulpyrǵan qala, endi ıesiz tas qorǵandarǵa aınalǵan, mine bular sol qalanyń ornyn tappaqshy-mys...

Úsh bala - kapıtan Beket (T.Qarsaqbaev), boman Qaısar (O.Mamutov), arhımed Nurlan (E.Tólepbaev) jasyryn túrde joryqqa jınala bastaıdy. Olardyń áńgimesin abaısyzda estip qalǵan Aınurdy qyz bolsa da (D.Qarmanova) bular endi ózderimen birge joryqqa almasqa amaldary qalmaıdy, basqasha jaǵdaıda qyzdy jolatpaýshy edi, ázirge qupııalaryna «qaýip» tónip tur.

Motorly qaıyqqa jaıǵasyp, tún jamylyp tórt bala teńiz ortasyndaǵy qupııa aralǵa attanyp ketedi. Tań shýaǵy sáýlelenip atyp kele jatqan tusta aralǵa jetýge shaq qalǵan balalardyń qýanyshtarynda shek joq. Alaıda, olardyń qýanyshtary uzaqqa sozylmady, aýa raıy kenet buzylyp, teńizdiń adýyn tolqynyna tap kelgen balalar dem arasynda malmandaı sý bolady. Tońyp, sharshap-shaldyǵyp jetti-aý áıteýir ózderi ańsaǵan qupııa araldaryna.

Aralǵa jetisimen, bastapqyda ne maqsatpen kelgenderin bir sátke umytyp, balalar sýǵa shomyla bastaıdy, ózderimen ózderi máz-máıram.

Kesh bata bularǵa izdeý salǵan adamdardyń aıqaıy jetedi, demderin ishterine tartyp, tyǵylyp qalǵan balalardy eshkim taba almaıdy. Kelesi kúni tań atysymen bular endi kelgen «jumystaryna» kirisedi. Beket bas bolyp, qalǵandary ony qostap, eski qalanyń ornyn izdeı bastaıdy.

Ár barhannyń betin bir arshyp, kúni boıy «qazba jumystarmen» aınalysqan balalar ábden sharshaıdy, qaryndary da ashty. Joryqqa jınalǵanda alǵan tamaqtary eki táýlikke ázer degende jetedi. Úshinshi kúni bular endi sol aralda bosyp júrgen taý tekelerdi ustap «júrek jalǵamaqshy» bolady, bireýin ustaıdy da, alaıda, ony soıyp jeýge dátteri barmaıdy. Bolymsyz nárseden kıkiljiń týyp, tórteýi eki topqa jiktelip qalady. Qansha áreket qylsa da, kapıtan bulardy ózine basy bútin baǵyndyra almady. Osy tórt-bes táýlik arasynda balalardyń dostyǵy shyn máninde synǵa tústi. Bular birneshe ret daýlasyp, birneshe ret qaıta tatýlasty. Kimniń mineziniń qandaı ekendigi dál osy joryqta aıqyndaldy. Kapıtan Beket óziniń qorqaq emes ekendigin dáleldegisi keledi, sondyqtan da tún ortasynda araldaǵy tereń qudyqty zerttemekshi bolady. Oǵan Qaısar da, Nurlan da ileskileri kelmeıdi, dálirek aıtsaq, dátteri barmaıdy. Al, Aınur bolsa, Beketti jalǵyz jibergisi kelmeı, onyń ursyp-jekigenine qaramastan, arqanyn qoltyqtap kapıtannyń sońynan eredi. Ár dybystan sekem alyp, aınalasyna jaltańdap kele jatqan Beket óziniń qorqyp kele jatqanyn Aınurǵa sezdirmeýge tyrysyp baǵady. Arqanmen syrǵyp qudyqtyń ortan beline kelgende Beket ondaǵy úıirmelegen kóp jylandy kóredi, jan daýysy shyǵa aıqaı salady. Aınur dem arasynda Beketti qudyqtan shyǵaryp alady, jylandar da bulardyń sońynan «zymyrap» keledi. Aralda qaptap ketken jylannan qutylýdyń bir ǵana amaly, teńizge ketý kerek. «Júzbe aral» (qoldan qurastyrylǵan jasandy qaıyq) ústinde buqqan tórt «saıahatshyny» vertolet kelip qutqaryp alady. Mine, endi olar qupııaly aralǵa aspan tórinen úńilip keledi. Qalaı ǵana baıqamaǵan! Mine, araldaǵy qala orny bıikten ǵana kórinedi eken, al olar bolsa, eski qalany jerdiń astynan izdep, sonsha áýre bolǵan eken ǵoı... Olar armandaryna jetti, «qaýipti aralǵa» jetip, qala ornyn joǵarydan bolsa da kórip qaldy.

Buǵan deıin derekti kıno salasynda shyǵarmashylyǵyn shyńdaǵan rejısser Ásııa Súleevanyń balalar taqyrybyndaǵy alǵashqy kórkem týyndysy jáne óte sátti týyndysy «Aýylym kóktóbeniń bókterinde» fılmi. Bul fılm 1986 jyly Tashkent qalasynda ótken Azııa, Afrıka jáne Latyn Amerıkasy elderiniń Halyqaralyq kınofestıvalinde arnaıy dıplomdy, sonymen qatar KSRO Jastar komıtetiniń júldesin ıelenedi. Osy jyly Almatyda ótken Búkilodaqtyq XIX kınofestıvalinde balalar kınosy baǵdarlamasy boıynsha birinshi júldeni ıelendi.

Oqıǵa óter orta keıipker dúnıesi arqyly asa tartymdy berilgen. Fılmniń alǵashqy kadrlarynan-aq bas keıipker Armannyń (Sanjar Jaqsylyqov) qııalyndaǵy ásem kórinistermen tabıǵat aıasyna barlaý jasalynady. Aspanda qalyqtap búrkit ushyp júr. Ol Armannyń búrkiti. Ásem taýdyń bókterinde appaq shaǵaladaı shashyraǵan kıiz úıler. Bul Armannyń aýyly. Aýyl mańynda jaıbaraqat jaıylǵan qoılar. Bular da Armannyń qoılary.

Taýdaǵy aýylda toı bolyp jatyr. Osy qoıly aýyldan bıyl mektepke úsh bala barady. Murat, Medet, Arman. Aýyl basshylary shopandar toıyna ákelgen syılyqtarynan balalarǵa portfel úlestirip jatyp, sovhoz dırektory «Káne, qaısysyń kim bolasyń?- dep surap qalady. Murat: men akademık bolam deıdi, Medet: men kosmonavt bolam deıdi. Al Arman: men shopan bolam deıdi. Armannyń álemi keń dala tóri. Endigi jerde ol qalada ınternatta oqıdy. Jas muǵalıma apaılary birinshi klasqa kelgen búldirshinderge bar yqylasyn salady, ártúrli qyzyqty kitaptar oqıdy, murajaılarǵa aparady. Osynyń bárine qaramastan Keń tabıǵat aıasynan kelgen Arman úshin qalanyń «tar keńistigi» sonshalyqty azapty bolyp kórinedi. Kópke deıin ınternat ómirine úırene almaı qınalady. Onyń ústine bul jerden «jırenýine» mekteptiń sharýashylyq meńgerýshisi Gýbaıdýlla (D.Ahımov) da óz úlesin qosady. Eki keıipkerdiń ara-qatynasy arqyly jalpy úlken men kishi arasyndaǵy qarym-qatynasqa kóp kóńil bólingen. Arman Gýbaıdýllannyń kishkene qyzy Áselmen tanysady. Ekeýiniń áńgimesine qulaq túrip kóreıik: «Sen qaıda turasyń?- degen Áseldiń suraǵy qoıyla salysymen Arman sarnap qoıa beredi: «Men taýda turamyn. Bizdiń aýyl óte ádemi. Meniń taýda boz atym bar. Eki ıtim bar, olardyń aty Aq Tós jáne Aqtaban. Al, meniń qoılarym sııaqty qoı eshkimde, esh jerde joq!!! Armannyń osy bir sezimi qandaı qarqynmen berilgen deseńizshi! Balanyń tabıǵatqa degen súıispenshiligi basqalardy da qamtıdy. Gýbaıdýllanyń sý jańa mashınasyna erkinen tys «bolymsyz zaqym» keltirgen Arman ınternattan qashýǵa májbúr bolady. Aýylyna jetken tusta búkil álem jarqyrap saırap júre beredi. Óziniń ıti, óziniń qoılary, óziniń búrkiti, tipti keń dala tósindegi tarıhı tas eskertkishter de Armandiki. Biraq, keń dalamen, apasynyń ystyq qushaǵymen qaýyshqan baqytty sáti ilezde tarqap shyǵa keledi. Armannyń ákesi óte qatal adam. Ulynyń ne búldirgenin birden seze qoıdy. Gýbaıdýllanyń búlingen mashınasynyń jóndeý aqysyna bir qoıyn jetelep, balasyn qaıta mektepke ákeledi. Ákesiniń aıtqanyna amalsyz kónip, Arman mektepke oralady. Alaıda, ertesine-aq, ákesi qaıtyp ketkennen soń Gýbaıdýllanyń baılap qoıǵan qoıyn sheship alyp, kóktóbeniń bókterindegi aýylyna bet alady. Jeteginde qoıy, árıne, Armandy esh avtobýs otyrǵyzbady. Ol múdirmesten jaıaý jolǵa shyǵady. Kompozıtor T.Qajǵalıevtyń fılmge arnaıy jazǵan mýzykasy, ásirese, osy kadrlarda balanyń kóńil-kúıi men onyń keń tabıǵat aıasyna asyqqan sezimin meılinshe tolyq jetkize bilgen. Jol-jónekeı Arman shopandar aýylyna túneıdi. Dala tósinde ashyq aspanǵa qarap jatyp taǵy da talaı oılarǵa ketedi...

Úıine qaıtyp kelgen Armandy kórgende ákesiniń ashýynda shek bolmaıdy. Bul joly sháıin de ishkizbesten qaıtaryp jiberedi. Armannyń apasy ákesine: balaǵa sonsha ursa bergenshe, qalaǵa baryp Gýbaıdýllamen jaqsylap sóılesseńshi, nege sonsha bizdiń balaǵa shúılikti eken deıdi. Ákesi qalaǵa keldi. Balasyn ertip qydyrmaqshy bolady. Gýbaıdýlla bul kezde mektepten ketip, park ishindegi meıramhanada mýzykant bolyp jumys isteıdi eken. Armannyń ákesi ony sózge tartpaqshy bolady, keshirim suraıdy. Bir qoıdyń ornyna úsh qoı alyp kelgenin aıtady. Ol qoılardy bergizbeımin dep Arman byj-tyj bolady. Sóıtip yǵy-jyǵynyń aıaǵy tóbelespen bitip, Arman men onyń ákesin mılıııa alyp ketedi. Túnniń bir ýaǵyna deıin júrgen bala ábden sharshap, oryndyqta qalǵyp ketedi. Onyń túsine Gýbaıdýlla kiredi. Munyń túsi boıynsha Gýbaıdýlla Armannyń qalaýymen jazaǵa kesiledi. Ol budan jalynyp-jalbarynyp keshirim suraıdy.

«Meniń atym Qoja» fılminde bas keıipker Qojanyń ózin jábirleýshi «jaýlarynan» tek túsinde ǵana ósh alýǵa múmkindigi bar bolatyn. Bul fılmde Arman da Gýbaıdýllamen osylaı «esep aıyrysady». Fılm sońyna qaraı Arman men Gýbaıdýlla ortaq til tapqan sııaqty. Ol endi mashınasyn mektep aýlasyna qoımaıtyn boldy.

Fılmde ashyq keıipkerlik tartystan góri jeke keıipkerdiń qabyldaý ereksheligi men onyń armanshyl tabıǵaty kóbirek sóz bolady. Eger balalar fılminiń basty maqsaty – jas urpaqqa estetıkalyq tálim berer múmkindikteri desek, Qanymbek Qasymbekovtyń «Shoq pen sher» jáne Ásııa Súleevanyń «Aýylym kóktóbeniń bókterinde» fılmderinde osy basty baǵyt ulttyq ereshelikpen asa sheber úılesimdilik tapqan.

Rejısserlik qadamy sekseninshi jyldardyń ekinshi jartysyna kelgenimen de, jańa tolqyn rejıssýrasynan erekshe aıyrmashylyǵy, Talǵat Temenov shyǵarmashylyǵyndaǵy, ásirese, rejısserdyń balalar taqyrybyndaǵy týyndylary mazmundyq ereksheligi, ulttyq tanym jáne keıipkeriniń ishki dúnıe tereńdiginiń ashylý múmkindikteri turǵysynan alǵanda aldyńǵy býyn Abdolla Qarsaqbaev, Shárip Beısenbaevtyń jáne orta býyn rejıssýrasyndaǵy balalar taqyrybynyń sheberleri Qanymbek Qasymbekov, Ásııa Súleeva shyǵarmashylyqtarymen tikeleı baılanysty.

Kınorejısser Talǵat Temenovtyń ekrandaǵy keıipkerleri balalar jáne olardyń balalyq áleminiń ózindik erekshelikteri bar. Bala qashan da bala. Jetpisinshi jyldar kınosyndaǵy bala keıipker men sekseninshi jyldardaǵy bala keıipkerdiń aıyrmashylyǵy bar ma? Bir kezeńniń urpaqtary ekinshi kezeń urpaqtarynan erekshelenedi deýdiń ózi daý týdyratyn suraq. Ras, qazirgi jastar 70-jyldar jastarynan basqasha. Olardyń tanymy da, ómirge kózqarasy da bir-birne múldem uqsamaıdy. Eki kezeń kınoshyǵarmasynyń da zertteý obektisi jeke adamnyń (bizdiń mysalymyzda ol-bala keıipker) ishki jan-dúnıesi bolsa, ondaı jaǵdaıda óner týyndysyna negizgi arqaý bolatyny – adamnyń rýhanı dúnıesi ekendiginde daý joq. Naǵyz kórkem týyndy – bir ǵana kezeń urpaǵyna arnalmaıdy. Qazirgi zaman fılmderinde beriletin jastardyń beınelik sıpaty balalar taqyrybyna qatysy olardyń taza kórkemdik ereksheliginen baıqalady.

Talǵat Temenovtyń balalar taqyrybyndaǵy fılmderi rejısser shyǵarmashylyǵynda erekshe atap ótýdi qajet etetin qubylys bolyp otyr. Ár fılmde jeke qyrynan aıqyndalatyn balalyqtyń ǵajaıyp álemi óziniń tabıǵı kórinisterimen tylsym ushtasyp, jas kórermenniń kókeıine tereń boılaıtyn qasıetke ıe bolady.

Rejısserdyń «Qaıdasyń, Chapaı?» (1984) fılminde balalardyń ásem álemi meılinshe názik sezimmen berilgen. Bas keıipker Samat (A.Halyqov) aýyl balalarynyń ishinde shetteý júretin erekshe bala. Balalardyń Chapaı oıyndary shyn máninde olardyń bir-birine degen qarym-qatynastaryn tolyǵyraq aıqyndaıdy. Chapaıdyń óz otrıady bar. Qol astyndaǵy nókerlerine arnaıy tapsyrmalar berilgen. Bári de berilgen tapsyrmaǵa asa tııanaqty qaraıdy. Ásirese, Chapaıdyń barlaýshysy óte tyńǵylyqty. Bala keıipkerlerdiń aıtqan sózderi kórermendi jaıbaraqat qaldyra almaıdy. Kimniń qaıda ketkeni, kim kimmen sóılesip qoıdy, kimniń sıyry urlandy, kim araq ishti, ne kerek, aýyl arasyndaǵy barlyq bolǵan oqıǵa Chapaıdyń barlaýshysynyń nazaryna iligedi. Chapaıdyń aıaq asty jaǵdaıy qıyndap ketti. Barlaýshynyń málimdemesi boıynsha onyń dosy Petka sheshesimen kórshi aýylǵa qydyryp ketipti, dál jaýapty shabýyl aldynda. Mundaı satqyndyqty Chapaı Petkadan kútpegen eken... Amal joq. Petkany qaıta saılaýǵa týra keledi. Endigi Petka – Samat boldy. Samat óziniń jańa róline berilgendigi sonshalyq, qaı jerde oıyn, qaı jerde shyn bolyp jatqanyn ajyrata almaıtyndaı jaǵdaıda dýshar boldy. Biraq ony ózi sonshalyqty berile qyzmet etken Chapaı dosy aldap ketti... Bul endi tek oıyn ǵana emes, bul bala álemi...ondaǵy jan-jaqty qamtylatyn sana-sezimdegi kúrdelilik.

Balalardyń ózara qarym-qatynasy jáne bala men eresekter arasyndaǵy kúrdeli qatynasty tolǵaıtyn Talǵat Temenovtyń «Toro» (1987j) kórkemsýretti fılmi akterlyq sheshim jáne dramatýrgııalyq shıelenis turǵysynan asa utymdy shyqqan týyndy bolyp baǵalanady. Bas keıipker janynyń kúrdeli proesi kórermendi únemi joǵary sezim deńgeıinde ustap turady.

Eski-qusqy jınap, az da bolsa saýda-sattyqpen aqsha jasaıtyn ógeı ákesiniń qolynda turyp jatqan Samatty aýyl balalary Toro dep atap ketken. Olaı dep atalyp ketkeniniń ózinshe bir syry bar. Aýyldaǵy jalǵyz patefon osy Samattyń ákesinde. Kúni boıy bir tynym tappaı, erteńdi kesh jybyrlap úı sharýasymen aınalyp júrgen qarshadaı Samattyń eń bir baqytty sáti – patefonmen án tyńdaıtyn sátteri. Bul mınýttar arasynda Samattyń oı-qııaly álemdi tegis sharlap, alysqa ǵajaıyp sapar shegedi. Burysh-buryshta jınalǵan eski dúnıeniń ishinen tabylǵan eski plastınkany Samat kóziniń qarashyǵyndaı saqtap júr. Dem alyp otyrǵan tátti kezeńderinde ol «Karmennen» toreadordyń arııasyn tyńdaýdan jalyqpaıdy. Onyń bul qylyǵyna qyzyqqan aýyl balalary Samatqa Toronyń atyn laıyqtap alǵan túrleri bar. Ógeı ákesi buny anda-mynda jumsap, bir sátke bolsa da bos otyrǵyzbaýǵa tyrysyp baǵady. Samat bolsa, bir ýaqyt balalarmen dop tepkisi keledi... Kelesi kadrlarda, soǵystan keıingi aýyr turmys sıpatyna qaramastan (jalpy fılm qurylymynda buǵan asa nazar aýdarylmaıdy) balalardyń óz qyzyqtary ózderinde. Eki topqa jiktelip alǵan olar fýtbol oıynyn zer sala salmaqpen berile oınaıdy. Eki jaqtan birdeı ortaǵa aqsha salynýy kerek (70 som). Toronyń dostary buǵan salmaq salady. Aýyldaǵy aqshasy bar adamdardyń biri – seniń ákeń deıdi olar, eger sen qutqarmasań, biz qurydyq. Eki saǵatqa 70 som ákelip berseń, biz jeńispen ol aqshany qaıtaryp alamyz, sen bildirtpeı ornyna qoıa salasyń. Iá, aıtýǵa jeńil, árıne. Toronyń qınalǵanyn kórseńiz! Dostaryn da renjitkisi kelmeıdi, ógeı ákesinen de qorqady. «Senseńdershi, balalar,- dep bastady sózin Toro, daýysy óte aıanyshty shyqty. Balalar muny muqııat tyńdap tur. «Men aqshany ala almaımyn. Sender bilmeısińder ǵoı onyń qandaı adam ekenin. Meni kúnde soqqyǵa jyǵady. Jazyqsyz ákemdi qaralaıdy. Eger meniń aqsha alǵanymdy bilip qoısa, ol meni óltiredi. Esterińde me, qysta men birneshe kún mektepke bara almaı qalǵanym. Sonda men odan taıaq jep, kózim kógerip úıden shyǵa almaı jatqanmyn». Balalardyń bári tegis Toronyń aıtqanyna sendi, aıanyshpen qarady...renjigen joq olar, árıne.

Bala keıipkerlerdiń tereń dúnıesi olardyń bir-birimen qarym-qatynasy arqyly óte shynaıy ári názik sezimmen berilgen. Bir-birine degen qaıyrymdylyq, keshirimdilik, dostyqtyń tereń mazmuny – osynyń bári «Toro» fılmi arqyly kórermenge jetkizilip otyr. «Aqshany ala almaımyn»- dese de, Toro ózi túnimen dóńbekship shyǵady. Ertesine balalardyń jarysqa túser jerine qolyndaǵy jetpis somyn qysyp ustap, júregi alyp-ushyp jetedi. «Ákeldim! Ol úıge saǵat tórtte keledi, úlgiremiz ǵoı?»- dep bir jaǵy aıanyshty, bir jaǵy jalbaryna qaraıdy Toro. Dostary buǵan dán rıza. Oıyn bastalǵan sátten balalardyń kádimgi balalyqqa tán dúnıesine Toromen birge kórermen de súńgip júre beredi... Ol úshin endi bul dúnıede ógeı ákesi de joq, eki saǵatqa ǵana sandyqtan alynǵan aqshanyń azaby da joq. Ol bala bolyp dop qýyp júr. Aıaǵyn baıqaýsyzda shyǵaryp alyp, oıynnan shettep qalǵan Torony qatygez ómirge zyryldap ótip jatqan saǵattyń sońǵy mınýttary qaıta oraltady. Oǵan qosa esek jetektegen balanyń: «Toro, seniń ákeńdi dúken aldynan jańa ǵana kórdim. Ol seni izdedi» degeni qosylyp, Torda múldem es qalmady. Oıyn bolsa, áli aıaqtalar emes. Onyń jany murnynyń ushyna keldi... Toronyń bul qınalysyn dostary da sezińdi, biraq amal joq, oıyn erejesin buzýǵa bolmaıdy. Qaqpaǵa 11-metrlik aıyp doby soǵylmaıynsha, oıyn tarqamaýǵa tıis. Iri, orta plandardyń jıi almasýy arqyly Toronyń ishki arpalysy meılinshe aıqyn berilgen. Onymen birge kórermen de «asyǵyp otyrady».

Buǵan deıin qysqametrajdy fılmderi arqyly rejısser retinde tanymal bolyp qalǵan Talǵat Temenovtyń tolyqmetrajdy «Adamdar arasyndaǵy bóltirik» (1988j) fılmi balalar janrynda túsirilgenimen de, bala men eresekter arasyndaǵy asa kúrdeli qarym-qatynasty zertteýge baǵyttalǵan tereń fılosofııalyq kúrdeli shyǵarma.

Fılmniń alǵashqy kadrlary ájesi (Bıken Rımova) men nemeresiniń (Aıqyn Halyqov) zırat basynda otyrǵan kórinisimen bastalady. Ájesi Samatqa zırat basynda sóıleýge bolmaıtyny jaıynda eskertý jasap qoıady. Fılmniń ón boıynda osy sııaqty tárbıelik maǵynada aıtylatyn áje eskertýleri jıi keltiriledi. Sol arqyly eresek pen bala arasyndaǵy kúrdeli qarym-qatynas sıpat alady. Ájesiniń aıtqandaryn Samat árqashan muqııat oryndaı qoımaıdy. Bir basyna jeterlik qıqarlyq bala minezinen kórinip qalyp jatady. Qart ájeniń nemeresine ýaǵyzdaǵan aqyl sózderi arqyly jalpy úlken men kishi arasyndaǵy qarym-qatynas «baılanys jibi» tereńge tamyr jaıyp, sonysymen kórermenge ulttyq taǵylym turǵysynan ónegelik sıpatta berilgen. Ájesi men nemeresi arasyndaǵy «keıipkerlik tartys» qazirgi zamannyń shynaıy sýretteri arqyly tereńdetiledi. Keshki aýyl. Óristen mal qaıtty. Aýyl balalary dop qýyp, asyr salyp kóshe shańyn aspanǵa kóterip júr. Osyndaı jaıbaraqat kórinistermen kúndelikti úırenshikti tirshilik tynysy sýretteledi. Kópke deıin oqıǵaǵa kirispe panoramalyq kamera qozǵalysymen áli de bolsa táptishtele túsedi. Bas keıipkerdiń sıpaty onyń basqa keıipkerlermen aralasýy arqyly birtindep qana naqtylana bastaıdy. Ásem tabıǵat kórinisterimen órnektelgen kelesi kadrlarda Samat dosymen birge taý-tas arasynda sarymsaq jınap júr. Samat áldenege ashýlanyp júr. Ózine de, ózgege de sóz monology arqyly minezdeme berip qoıady. Aıdaladaǵy taý arasynda «jaýlarynan» óshin alǵysy kelip, eshkim estimeıtin jerlerde yshqyna aıqaılap alady. Osyndaı ádispen yzalaryn burqyldatyp syrtqa shyǵaryp alǵan soń, eki dos áli sol ıyqtary «zil-batpan» qalpy úılerine qaraı bet alady. Alaıda, qansha sharshasa da, Samattyń qyraǵy kózi qýraǵan butalar qalqasynda kózge áreń túsetin qasqyr apanyn baıqap qalady. Músápir kúıge túsken bóltirikti alaryn aldy-aý, endi ony qaı jerge jasyrarlaryn bilmeı bastary ábden qatady... Bóltirikti alǵashynda óz úıine ákelgen Samat ájesiniń urys sózderin estı júrip, bóltirikti úıdiń tóbesine shyǵarmaqshy bolady. Ájesiniń ashýy bóltirikti kórgende tipti órshı túsedi. Birazǵa deıin asa kóterilip baryp ashýlary tarqaǵan sátte ájesi men nemeresi arasynda qaıtadan mamyrjaı qarym-qatynas ornaıdy. Fılmde san-alýan ári kúrdeli harakterler barshylyq jáne olar óz erekshelikterine qosa, oqıǵanyń órbitilýi barysynda bas keıipker minezindegi rejısser tarpynan qajetti degen detaldardy keı jerinde asyryp, keı jerinde báseńsitip, naqtylaı túsýge kómektesedi. Sondaı keıipkerdiń biri Asanbek (Nurjuman Yqtymbaev). Ańshy Asanbek beınesi kúrdeliligimen, múmkin, tipti, osy fılm kóleminde Samattyń da, óziniń de minezindegi erekshelikterdiń syrt orta áserinen paıda bolǵan jaqtaryn baıqatatyn asa aýyr salmaqty kórsetip tur deýge bolady. Kez kelgen beınelik kórinistik qatar (mindetti túrde birkelki sımvolıkalyq beınede bolýy shart emes) kadraralyq nemese bir kadr ishinde birneshe ret qaıtalanǵan bolsa, onyń ústine keıipkerlerdiń dıalogtyq qatynastary kóleminde mazmundyq turǵydan tolyqtyrylar bolsa, ondaı jaǵdaıda beınelik qatardyń rejısser tarapynan kórermenge aıtar oıynyń mazmundyq salmaǵyn tereńdetý maqsatynda jasalynǵan áreketi dep qabyldaý qajet. «Adamdar arasyndaǵy bóltirik» fılmindegi rejısser tarapynan alǵashqy kadrlardan bastap aıtylatyn negizgi oıdyń tolyq mazmundyq sheshimi adam men tabıǵat arasyndaǵy qarym-qatynas tóńireginde órbitiledi. Tek sol negizgi mazmunǵa keler «súrleýlerdiń» baǵyttary birneshe taraptardan bastaý alady. Myna bir epızod osy aıtylǵan tujyrymdardyń dáleli bola alady. Aýyl shetine uzap shyǵyp ketken Samat kenet bastalǵan qatty jaýyn astynda qalady. Ol óziniń orys tiliniń muǵalımasy ekeýi quıyndaı jaýǵan qara jaýynnan pana bola qoımaǵan «besedkanyń» ishinde ár nárseni sóz qylyp otyr. Osy bir epızodtardaǵy asa úılesimdi berilgen «keń dúnıe» kórinisi áńgimelesip otyrǵan ekeýdiń aldy-artyn orap ári-beri aıdalǵan túıelerdiń beınelik sheshiminde tolyqtyrylady. Bul az bolǵandaı, eki keıipker arasyndaǵy sózdik dıalog mazmunyna kóńil aýdaraıyq: «Bular (túıeler) qaıda ketip bara jatyr?»-dep suraıdy muǵalıma. Samattyń jaýaby: «Ketip bara jatqan joq, olardy adamdar aıdap bara jatyr». Onyń bul jaýaby dáleldi bolsyn degendeı, syrt pishinderi óte aıanyshty tobyr túıeniń bos shabystary olardyń aıqaı-shýlarymen janamalaı kórsetiledi. Bul atalyp otyrǵan salystyrmalylyq dárejede berilgen beınelik qatar fılmniń negizgi tarmaǵy – adamnyń tabıǵatqa áseriniń qanshalyqty kúshtiligin basyra kórsetip tur.

Ertegi negizinde alynǵan balalar kınosy

Qaı halyqtyń bolmasyn zattyq, rýhanı mádenıetiniń jınalý, jarııalaý, zerttelý tarıhyn dál myna ýaqyttan bastalady dep tap basyp aıtý qıyn. Halyqtyq mádenıet qanshalyqty kóne bolsa, onyń zerttelý tarıhy da sonshalyqty tereńge tartady. Ertegi – halyq aýyz ádebıetiniń eń kóne janrlarynyń biri. Qazaq kınosynyń tarıhynda ertegi nusqadan ekrandaý qubylysy, ókinishke oraı asa kóp tájirıbe jınaqtaı qoıǵan joq. Halyq aýyz ádebıetiniń injý-marjany ertegige degen kınematografısterdiń yqylasy tek sekseninshi jyldardyń orta sheninen bergi ýaqytta biraz artqan sııaqty. Aýyz ádebıetiniń ertegi janrynan osy jyldary ekrandalǵan birqatar fılmder kórermen nazaryna usynyldy.

Qazaq kınosynyń tarıhynda ertegi janrynyń bastaý alýy rejısser Vıktor Pusyrmanovtyń shyǵarmashylyǵymen tikeleı baılanysty. Kınodaǵy shyǵarmashylyǵy jetpisinshi jyldar tusyna sáıkes kelgen Vıktor Pusyrmanovtyń alǵashqy fılmi «Aq arýana» (1973) fılosofııalyq drama mánerinde túsirilgen. Bul fılmde basty taqyryp adamdar arasyndaǵy kúrdeli qarym-qatynas tóńireginde órbitiledi. Fılmderiniń kópshiligi áleýmettik daǵdarystar men qoǵamdaǵy ózgerister tóńireginde bolǵanymen de, rejısser Vıktor Pusyrmanovtyń shyǵarmashylyǵyn qazaq kınosyndaǵy ertegi janrynyń basy dep baǵalaýǵa basty sebep- rejısserdyń sátti shyqqan ertegi fılmderi bolyp otyr. «Toǵyzynshy uldan saqtan» (1984), «Qaısar» (1991) úzdik fılmderi osynyń dáleli.

Vıktor Pýsyrmanov

Kınorejısser, KSRO Kınematografıster Odaǵynyń múshesi (1980j), teatr jáne kıno rejısseri, pedagog, QazKSR eńbek sińirgen óner qaıratkeri.

1937 jyly 20 maýsymda Astrahan qalasynda dúnıege kelgen. Qazaq Memlekettik Konservatorııasynyń teatr fakýltetin rejıssýra mamandyǵy boıynsha 1964 jyly bitirip shyǵady. Óskemen qalasyndaǵy oblystyq teatrynda úsh spektakl qoıady, budan keıin ol eki jyl kóleminde Almatydaǵy M.Áýezov atyndaǵy akademııalyq drama teatrynda qyzmette bolady. 1967-69 jyldar aralyǵynda Moskvadaǵy Kishi teatrda jáne "Mosfılm" kınostýdııasynda stajırovkada bolyp, sheberligin shyńdady. Al, 1968-1976 jyldar aralyǵynda Ǵ.Músirepov atyndaǵy Qazaq memlekettik akademııalyq jastar men balalar teatrynyń bas rejıssery. 1969 jyldan "Qazaqfılm" stýdııasynda qoıýshy-rejısser retinde qyzmet etip, birneshe kórkem fılmder qoıǵan.

Rejısserdyń ertegi janrynda túsirgen «Toǵyzynshy uldan saqtan» kórkemsýretti fılmi «Qazaqfılm» kınostýdııasynan 1984 jyly jaryq kórdi. Senarıı avtory – O.Bondarenko. Operatory- A.Ashrapov, sýretshisi - S.Romanov, fılmge mýzyka jazǵan-kompozıtor T.Mynbaev.

Rolderde: Q.Nurqadilov, N.Jantórın, L.Jumalıeva, J.Qudaıbergenova, B.Aıýhanov, D.Ahımov, A.Moldabekov, D.Tilendıeva, Á.Ómirzaqova.

«Toǵyzynshy uldan saqtan» fılmi qazaq halyq ertegisiniń jelisimen túsirilgen. Tabynshy Erjan qarttyń toǵyz uly bolady. Eń kenjesiniń aty Erkenje. Barlyq ertegilerge tán mindetti túrde keltiriletin qarama-qaıshy keıipkerlik tartystyń túrleri osy fılmde tolyq qamtylǵan. Zulymdyqtyń sımvoly- sıqyrshy Tasbol Erkenjeniń segiz birdeı baýyryn jáne ákesin sıqyrlyǵynyń arqasynda qastandyqpen tas músinderge aınaldyryp jiberedi... Kópke deıin sheshe baıǵus eń sońǵy ulynan aırylyp qalam ba degen qorqynysh sezimmen istiń mán-jaıyn Erkenjege aıtpaıdy. Aılasyn taýyp, sheshesinen bar shyndyqty bilip alǵan Erkenje aǵalaryn jáne ákesin qutqarý maqsatynda jolǵa jınala bastaıdy... Erkenjeniń basynan talaı qaterli kezeńder ótedi. Alaıda, jas batyrdyń er júrektigi ony talaı ólim qaýpinen alyp shyǵady. Aqyr sońynda eń qaterli jaýymen shaıqasqa túsken Erkenje jeńiske jetedi. Sóıtip baýyrlary men ákesin qutqaryp alady.

Sátti bastalǵan ertegi janrynyń ekrandyq kórinisi qazaq kınosynyń tarıhynda sekseninshi jyldar sońynda keń etek jaıa bastaıdy. Budan bylaıǵy ýaqytta basqa da rejısserlardyń shyǵarmashylyǵynda ertegi–fılmder oryn alady.

Rejısser Vıktor Chýgýnovtyń «Aısulý týraly ańyz» (1987) fılmi ertegi janrynyń ádemi dástúrin jalǵastyrǵan sátti týyndylardyń biri retinde baǵalanady.

Taǵdyrdyń talǵamymen aıdaı ásem Aısulý (Sáýle Jomartova) kedeıden shyqqan tegine qaramastan, jas ta, asa kórikti han saraıyna zańdy nekemen kiredi. Óziniń súıiktisi Taýekel hannyń adal sezimine sengendikten de bolar, Aısulý han saraıynyń ishinde bolyp jatqan ártúrli alyp-qashpa áńgimelerden aýlaq júredi. Óleń shyǵarady, tabıǵatty súıedi. Alaıda, ómir dál Aısulý oılaǵandaı tek qana shýaqty kún sáýlelerinen ǵana turmaıdy... Aısulýdyń da baqytyna qara bult tóne bastaıdy. Fılm ertegi janrynda túsirilgen. Shyǵarma qurylymynda negizgi sıýjettik tarmaq birneshe ertegi jelisinen qurastyrylǵan. Keıbir kitabı qıssalardyń, mysal retinde «Muńlyq-Zarlyq» dastanynyń sıýjettik bir tarmaǵy (dúnıege jańa kelgen egiz náresteni kúshiktermen almastyrý hıkaıasy) Aısulýdyń han saraıyndaǵy ornynyń sonshalyqty ornyqsyz ekendiginiń dáleli retinde negizgi tarmaqqa meılinshe nanymdy túrde qııýlastyrylady. Fılm avtorlary ertegi mazmunyndaǵy oqıǵalar jelisin órbitýde kıno tiliniń zańdylyqtaryn ornymen paıdalanýǵa tyrysqan. Oqıǵalardyń júıeli damýyna kınoshyǵarma mazmunyna engizilgen erekshe formalar, ásirese folklorlyq órnekteý múmkindikteriniń úılesimdiligi ulttyq tanym sıpatyn aıqyndaıdy. Akter oıynynyń mańyzdy elementteriniń biri kostıýmdik sheshim bolsa, ertegi janrynda túsirilgen «Aısulý týraly ańyz» fılmindegi kıim úlgileri qazaqtyń ulttyq komponentteri sheńberinen erkin shyǵyp, jalpy shyǵys kıim úlgileriniń jınaqtalǵan formalaryn qabyldaǵan.

Ertegi qurylymyndaǵy kezeńdik sıpat ondaǵy keıipkerler áleminiń kúrdeli qarym-qatynasy arqyly sheber úılesim tabady. Fılmniń bas keıipkeri Aısulý kópshilik kórinisterde biryńǵaı lırıkalyq planda kórinedi. Avtorlardyń aldyna qoıǵan maqsaty da sol bolýy kerek, bas keıipkerdi qorshaǵan basqa da keıipkerler Aısulýdyń tabıǵı náziktigin onan ármen tereńdetýge kóp úles qosyp tur. Qarashash (Raısa Muhamedııarova) jigerli de, ótkir keıipker, bir ókinishtisi ol óziniń osy qasıetterin tek jamandyq is-áreketterge ǵana baǵyttaıdy. Aısulýdyń aǵasy Jaqsykeldi (Keńes Nurlanov) beınesi harakter ereksheligi turǵysynan asa nanymdy shyqqan rolderdiń biri bolyp otyr. Jaqsykeldi qaıyrymdylyq pen izettiliktiń sımvoly ispettes, akterdiń oıynynan únemi jaqsylyqtyń nyshandary ǵana sıpat berip otyrady. Osy atalyp otyrǵan ekrandyq obrazdar aýmaǵynda bas keıipkerdiń biri bolyp esepteletin hannyń beınesi (Saǵı Áshimov) sál solǵyndaý shyqqandyǵy baıqalady. Sóz órnegimen berýge bolmaıtyn tustarda akter oıynynyń plastıkasy arqyly keltiriletin beınelik sheshimder dál han obrazyn ashýda óte az paıdalanylǵan, sıýjettik tarmaqtardyń almasýlary toǵysynda hannyń roli kómeskilenip kete barady, sondyqtan da bolar, tutas alǵanda, fılmdegi negizgi oqıǵa jelisinde hannyń maqsat-múddesi, onyń jan-dúnıesindegi tebirenisi asa tereń ashyla qoımaǵan.

Ertegi-fılm oqıǵasy qashan da bolsa baqytty sarynda aıaqtalady. «Aısulý týraly ańyz» fılmi de bul zańdylyqty saqtaǵan. Fılm avtorlary halyqtyń keleshekke degen zor úmitin, rýhanı qajettiliginen týyndaǵan negizgi maqsattaryn oryndy taba bilgen.

«Haorg». «Qazaqfılm», 1987 j, túrli-tústi, televızııalyq fılm.

Elsiz dalada jápireıgen jalǵyz úı. Bul dala qulandaryn baqylaıtyn qoryqshylardyń mekeni. Toǵyz-on jas shamasyndaǵy Medet kópten beri ertedegi ańyz áńgimeler oqyp áýestenip júr. Ásirese jadynda ábden jattalyp qalǵan grektiń erte dúnıe ańyzdaryndaǵy jartylaı adam, jartylaı at beınesindegi tosyn «keıipkerlerdiń» kitap betterindegi sýretterin tamashalap tańyrqaýdy ádetke aınaldyryp bara jatyr... Sondaı bir kúnderdiń biri ol óziniń tym kóp otyryp qalǵanyn da sezbepti. Úı syrtynan qasqyrdyń ulyǵanyna sonshalyqty uqsas tosyn dybys estilgen tusta ǵana kitaptyń qyzyǵyna sonshalyqty batyp ketken Medet tún bolǵanyn endi baıqaıdy. Ákesiniń qarýǵa tıispe degenine qaramastan, myltyqty ala sala dalaǵa júgirip shyǵady. Túń qarańǵysyn jamylyp kelip qalǵan qorqaýlardy kózi kóre qoımasa da, shamasy osy tusta dep, myltyǵynyń shúrippesin basyp qalady....da esinen tanyp qulap túsedi... Kelesi sátte bunyń kóz aldyna aı jaryǵynyń álsiz sáýlesimen asa bıik kóringen dál ózi ańyzda oqyǵan jartylaı adam beınesindegi «eles» keledi. Ol adamsha Medetke til qatady. «Meniń atym Rýar. Sen meni ólimnen qutqardyń! Mynaý saǵan», - dep ádemi sybyzǵyny usynady. Budan bylaı ekeýiniń arasynda úzilmes kózge kórinbeıtin dostyq ornaıdy. Bir-eki kún denesi qyzyp, sandyraqtap esin áreń jınaǵan Medet óz-ózine endi kele bastaǵanda, kóp qulandarmen birge ózine sonshalyqty jaqyn bolyp kóringen erekshe «bireýin» sanamen emes, sezimmen tanyǵandaı bolady. Sýy sýalyp, shóbi qýraı bastaǵan «Barsa-Kelmes» qoryǵynan Almaty tóńiregindegi basqa qoryqqa jasaqtalǵan jabaıy qulandardyń barlyǵy derlik záýlim-záýlim aǵash jáshikterge «qamalǵan». Solardyń ishinen «óz qulany» Haorgty taýyp alady. Qamalǵan torynan qutqaryp alaıyn dese, shamasy kelmeıdi. Bar bilgeni sol mashınalardyń bireýine jarmasyp birge kete barady. Jol jónekeı talaı qıynshylyqtardy kóredi. Balanyń alǵash Haorgty kórgen kúnnen kókiregine erekshe qabilet bitedi. Sol ereksheliktiń arqasynda Medet jol-jónekeı kezdesip jatqan tarıhı eskertkishter-tas músinder tusynan janamalaı ótip bara jatqan tusta sol tastaǵy tańbalardyń sýretimen beriletin «zaman» sıpatyndaǵy oqıǵalar jıyntyǵyn naǵyz ómirdegideı kózben kóre alatyn jaǵdaıǵa dýshar boldy. Jol saparynda Medet sondaı tas eskertkishterdiń birnesheýin kórip, balanyń sezimindegi qabyldanǵan oqıǵalardy kórermen «tiri sýretter» arqyly baıqaýǵa múmkindik alady. Erte zaman oqıǵasy támámdalyp, Medet qaıta búgingi kúnge oralǵan sátterdiń birinde samoletke tıelip jatqan qulandardyń ústinen túsedi. Onyń qatysy boldy ma, álde joq pa, ne kerek, Qulan aǵash tordy buzyp-jaryp keń dala tósine qaıta sińip joq bolady. Oǵan Medet tek qýandy. Shetsiz-sheksiz qum dalanyń tórinde jaıaý-jalpy sharshap kele jatqan Medetke tas músinderdiń tańbalyq sýretteri tirilip kelip, jolyna kedergi jasaıdy. Budan bylaı Medet qolyndaǵy sybyzǵy oınasa, qulan jetip keletin boldy. Sonshalyqty uzaq joldyń taǵy bir beketinde Medet naǵyz qaraqshy-buzaqylarǵa kezdesip qalady. Alpamsadaı-alpamsadaı jigitter Medettiń qolyndaǵy sybyzǵyny tartyp alyp, ózderi oınaı bastaıdy... Osylardyń ishinde bireýi sybyzǵyǵa erekshe nazar aýdarady. Medetti izdep artynan ákesi de jetedi. Sybyzǵysynyń «qaldyǵyn» áreń jıip-terip bala ákesimen úıge qaıtpaqshy. Qulan keń dalada,- degen oı onyń janyn jaınaltqan syńaıy bar. Úıine jetken áke men bala qańyrap qalǵan jurtqa keledi... Endi ony jaralanǵan qulan kútip jatyr... «Sen keshiktiń...»- men endi qaıtyp aıaǵymnan turmaımyn deıdi adamǵa aınalǵan qulan. Aýyr jaraqatyna qaramastan bala men ákege ózderiniń bir zamanda adam keıpinde bolǵanyn, qandaı jaǵdaıda ne sebepti qulanǵa aınalǵandaryn aıtyp beredi...

Fılm qurylymyndaǵy beriletin erte dúnıe tarıhynyń derekteri men búgingi kún sıpatynyń qatar alynýy rejısser sıpattaýynda jalpy jer betindegi tirshilik ıeleriniń arasyndaǵy tabıǵı baılanystyń názik te bolsa, asa tereń ekendigi. Adam men ony qorshaǵan orta, tolyp jatqan qaqtyǵystar tek adamdardyń qulanǵa aınalýyna emes, jalpy tirshilik ataýlynyń mańyzyn joǵaltatyndyǵyna asa nazar aýdarady.

Arada biraz ýaqyt salyp, rejısser Vıktor Pusyrmanov ertegi janryna qaıta oralady. 1991 jyly ekranǵa Vıktor Pusyrmanovtyń «Qaısar» fılmi shyǵady. Fılmdi materıaldy-tehnıkalyq jaǵynan qarjylandyrýǵa «Mıras» shyǵarmashylyq birlestigi at salysady. Senarıı avtorlary - V.Pýsyrmanov, A.Berkovıch, operatory- A.Berkovıch, sýretshileri - V.Lednev, V.Trapeznıkov, dybys rejıssery - G.Muqataeva

Ertegi janrynda túsirilgen bul fılmniń negizgi maqsaty adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas kúrdeliliginen týyndaıtyn sebepterdiń jeke keıipker minezine, onyń qalyptasýyna áser ete alar sıqyrynyń tabıǵatyn ashý. Ásirese, keıipkerler arasyndaǵy asa názik sezimderi aq nıet pen qara kúshtiń salystyrmaly deńgeıinde kúsheıtiledi. Shyǵarmanyń qurylymdyq negizine qazaq jáne basqa da shyǵys halyqtarynyń ańyz áńgimeleriniń jelisi keńinen paıdalanylǵan. Oqıǵa óte jyldam qarqynda ótedi, sonysymen de kórermendi emin-erkin baýrap alady. Mýzykanyń ásem sıqyrly álemi, keń qulashty dekoraııa, tabıǵı ortada ótetin oqıǵalar júıesi bas roldegi akterlardyń ásem de sulý faktýrasyna úılesip, fılmdi sonshalyqty tartymdy etedi.

Basty rolderde: A.Asenov, A.Garaeva, A.Djalyev, M.Azımbaev, J.Baıjanbaev, B.Aıýhanov, J.Qýanysheva, D.Ahımov, G.Rahımbaeva.

«Qaısar» fılmi 1991 jyly Ashhabadta (Túrkmenııa) ótken Halyqaralyq kınofestıvalda birinshi júldeni ıelenedi.