Samǵar Rahym qazirgi tańda belsendi jumys istep júrgen talantty kınorejısserlerdiń qataryndaǵy ónerpaz. 2019 jyly Qazaq ulttyq óner akademııasyn Dámir Manabaıdyń sheberhanasynan bitirdi. Samǵardyń «Malybaıdaǵy oqıǵa», «Dıkıe dnı», «Dıplommen aýylǵa», «Karantın kúndeligi» fılmderi festıvalderden júlde alyp júrgen jumystar. Bıyl Ulttyq kınony qoldaý memlekettik ortalyǵy uıymdastyrǵan jobalar pıtchıńiniń «Qysqametrli fılmder» sekııasynda «Kóshe aqyny» senarıimen úzdik shyǵyp, fılmdi jaryqqa shyǵarýǵa múmkindik aldy. Suhbat rejısser daıyndyq jasap júrgen «Qazaqfılm» kınostýdııasynda jasaldy.
Kınostýdııaǵa kelgen saıyn maǵan, syrttan kelgen adamǵa, bul jer sýyq bop kórinedi. Sen ózińdi munda qalaı sezinesiń?
Kınostýdııaǵa kóp kelmeımin. Ishinde júrseń, munda kóbine telearnalardyń jobalary, beıneklıpter túsirilip jatqanyn baıqaısyń. Al, «Qazaqfılm» kınostýdııa retinde mardymdy jumys istep jatpaǵan sııaqty. «Istep jatyrmyz» degenderimen, nátıjesin qaraǵanda kóp eshteńe joq. Ne halyqqa kórsetip jatqan joq, ne festıvaldan júlde almaıdy. «Rýhanııatymyzdy kóteremiz» deıdi, ony rýhanııaty bıik adamdar istep jatyr ma, ol da túsiniksiz. Munda júrgen sebebim, «Qazaqfılm» arqyly halyqtyń aqshasyna qysqametrajdy fılmimdi túsirgeli júrmin. Soǵan jaýap berýim kerek. Ózime de jyly sezilmeıdi.
Túsiriletin qysqametrli fılmiń «Kóshe aqyny» dep atalady. Pıtchıńnen túsingenim boıynsha, fılmde áke men bala arasyndaǵy mahabbatpen qosa, eki urpaq arasyndaǵy alshaqtyqty kórsetkiń keldi. Senarıde jas balanyń «Áke, senderdiń ýaqyttaryń ótti, endigi zaman bizdiki» degen replıkasy bar eken. Bul jastar tarapynan úlkenderge degen qarsylyq pa?
Meniń oıymsha, barlyq salada myqty mamandar jastarǵa ózderi jol berýi kerek. Ol kınoǵa da qatysty. «Men isteımin» degen nárse úlkender tarapynan áli bar.
Fılmniń ıdeıasy qaıdan keldi?
Elimizde kóp adam ulttyq mádenıetimizden alshaqtaǵysy kelmeıdi. «Kezinde qazaqtar qandaı edik!» degen uranmen júr. Onymen qosa, «sender bylaı júrýleriń kerek» dep jastardy qınaıdy. Al jastar jańarǵysy, jańa nárseni qabyldaǵysy keledi. Qalaǵan ómirin súrgisi keledi. Bizdiń ákelerimizdiń ómiri ultpen, dinmen, jan dúnıelik mahabbatpen qalyptasqan edi. Al bizdiń ómirde kóp nárse mánin joıǵan. Ult ta, din de, mahabbat ta basqasha. Mánsiz ómirden mán shyǵarǵymyz keledi. Kóp nárseler zamanǵa qaraı ıkemdelýi kerek. Osy qaıshylyqtardy fılm arqyly jetkizsem deımin. Menińshe, jastar ótkendi sabaq retinde qabyldap, bilim kókjıegin keńeıtip, tehnologııany ıgerip, óz baǵytymen damýy kerek. Ulttyq minezdi, mádenıetimizdi saqtaı otyryp, jańa dáýirdiń jańa jastaryn qurýymyz kerek.
Jas kınorejısserler, bizdiń qatarlastarymyz «Kıno degen ishki sezimderińmen bólisý» degenge alyp keledi. Bul oıǵa kelisesiń be?
Jeke adamnyń ónerine qarsy emespin, olardy jeteleıtin ishki ego. Men olardyń kózqarastaryna súısinemin, fılmderinen lázzat alamyn, olardyń oılaryn túsingim keledi. Menińshe, kıno – óner men óndiristiń qosyndysy. «Kıno meniń jeke oıym» degendi aıtýdan aýlaqpyn. Kınoda ár mamannyń orny bólek, tutas óndiris.
Fılmderińde áleýmettik-saıası taqyryptarǵa erkin barasyń. Buǵan ósken ortańnyń áseri bar ma?
Qytaıdyń Qulja qalasynda týdym. Ákemniń jalǵyz hobbıi - kıno kórý bolatyn. Qaladaǵy barlyq DVD dıskterdi ákelip, kıno kóretinbiz. 19 jasymda Almatyǵa kelgenimde, aınalamdaǵylar «Bir elden bir elge kelip tursyń, endi seniń armanyń, maqsatyń bolý kerek qoı. Armanyńdy qýalamasań nege keldiń?» dedi. Armanym kıno túsirý boldy.
Fılmdegi oılar eki eldegi saıasatty, halyqty, aqshaǵa degen qarym-qatynasty salystyrý arqyly shyqqan dep bilemin. «Dıplommen aýylǵa» fılmin túsirerde elimizdegi saıası ahýal janyma batty. Syrttaı baqylaýshy retinde kóp nársege ishim kúıdi. «Munda bulaı bop jatyr» dep ashyq aıtý bizge kelmeıdi, sondyqtan, saıası astardy jasyryp, ázil-qaljyńǵa aınaldyrdyq. Kórermen túsindi me, bilmeımin.
Jas rejısserlerge qoldaý bar ma?
Elimizde ónerdegi jastarǵa jaǵdaı jasalǵan. Úkimettiń jasap otyrǵan saıasaty durys. Biraq, sol ónerpazdar men úkimettiń ortasynda júrgen ash qasqyrlardyń arqasynda biz ózimizge tıesili nárseni ala almaı qalyp jatamyz. Solardyń kesirinen ósý, damý joq.
Akademııadaǵy jyldar ómirge, ónerge degen kózqarasyńdy ózgertti me?
Akademııadaǵy bilimi ushan-teńiz adamdarmen tildesýim 20-30 kitapty aqtarǵannan paıdaly boldy. Dámir Manabaı, Ásııa Baıǵojına, Dárejan Ómirbaevtardyń aıtqan aqyl-keńesteri men kórsetken baǵyttary kózqarasymdy ózgertti. Akademııaǵa túskenge deıin basqa edim, bitirgen soń basqa adam bop shyqtym. Ony tipti, úıdegi qaryndasym da aıtady: «Buryn sizben sóıleskim kelmeıtin» dep.
Dámir aǵa Manabaı «Kınodaǵy eń mańyzdy – senarıı» deıdi. Sen de sol qaǵıdany ustanasyń ba?
Iá. Jaqsy senarıdi jaman rejısserge berseń jaqsy fılm shyǵady. Al jaman senarıdi myqty rejısserge berseń jaqsy fılm shyǵýy ekitalaı.
Senarıdi óziń jazasyń...
Ózim jazamyn degende, ádebı shyǵarmalarǵa kóp júginem. Birde Qytaıdaǵy asharshylyq týraly «Shúı Sángýannyń (许三观) qan satýy» degen kitapty oqyǵanym bar edi. Otbasy ash jatyr. Ákesi «Men qazir aýyzben tamaq jasaımyn, sender durystap tyńdańdar da, qulaqpen ǵana jeńder. Aýyzben jeseńder toımaısyńdar» deıdi. Oqyp otyryp, bir kózim kúlip, bir kózim jylap otyrǵandaı sezimde boldym. Karantın kezinde «Qazir bes adamnyń bireýi ash jatyr», «Et jemegeli eki jyl boldy», «Kóp balaly anamyn, tamaǵymyz joq» degenderdi kórgende bul jaǵdaılar maǵan qatty áser etti. Kitaptaǵy ákeniń aýyzben tamaq jasap beretin kórinisi esime orala berdi. «Karantın kúndeligi» fılmimde bul jáıtti karantın kezindegi qazaq otbasyna alyp keldim.
Oqıǵany alǵanyńmen, ony kóshire salmaı, bizdiń áleýmettik jaǵdaı men ýaqytqa saı etip kórsettiń. Biraq «Dıkıe dnı» fılmiń Ýong Kar-ýaıdyń attas fılmine tikeleı ıtata. Azııa kınosyna degen erekshe yqylasyń baıqalady. Qazir de solaı ma?
«Dıkıe dnıdi» túsirgenge deıin Kar-ýaıdy qaıta-qaıta kóretinmin, fılmderi keremet unaıtyn. «Karantın kúndeligin» túsirgende Hırokadzý Koreeda fılmderin qaıtalap kórdim. Olardy kóp kórgennen keıin fılmnen alǵan sezimderimmen bóliskim kelgen shyǵar.
Tolyqmetrge daıynsyń ba?
Kommerııalyq fılmdi kóbine halyqtyń aqshasyna túsirgen soń, halyq aldynda jaýap berýiń kerek. Jaýapkershilik kóp. Sol úshin kommerııaǵa daıyn emespin. Al arthaýs fılmge bilimim de, ómirlik tájirıbem de jetpeıdi. Kez-kelgen óner adamy ómirlik tájirıbeden ótkennen keıin, óziniń kózqarasyn qalyptastyrǵannan keıin arthaýs fılm shyǵarýǵa quqy bar dep oılaımyn. Sol sebepti ekeýine de daıyn emespin.
Qazirgi kúnde qazaq kınosynda arthaýs jáne kommerııalyq fılmderdiń shekarasy birte-birte joıylyp keledi. Osy baǵytta jumys istep júrgen Farhat Sháripovti aıtýǵa bolady. Meniń oıymsha, sen de osy baǵytqa qaraı júrip kelesiń.
Shynymdy aıtsam, mende qazir baǵyt ta, stıl de, oı da joq. Meniń qazirgi mıssııam – úırený. Ár nársege eksperıment jasap, ózimdi izdeý.
Fılm túsirgende kórermen qabyldaýyna mán beresiń be?
Kóp mán beremin. Kórermenge emoııa syılaǵym keledi. Sol sebepti de, fılmderimniń ishinde kórermenge baǵyttalyp jasalǵan tustar barshylyq.
Qazaq kınosynyń bolashaǵyn qalaı elestetesiń?
Biz qazir arthaýs bolsyn, kommerııalyq kınoda bolsyn bir baǵytpen emes, jan-jaqty damýymyz kerek. Bizge konkýrenııa men jastardyń energııasy jetispeıdi. Baqtalastyqpen damý kerek. Sondaı-aq, bizdegi rejısserler «Qazaqfılmnen» bıýdjet alsa, kókten túsken aqsha sııaqty qaraıdy da, «festıvalǵa barsaq, ataǵymyzdy shyǵarsaq» dep ózderiniń fılmderin túsirip ketedi. Ol halyqtyń aqshasy ǵoı. Sondyqtan, halyqqa qaıtarymy bolý kerek. Aıtar oıyń bolsa, ony rýhanııatty kóterýge qoldan. Al jeke stýdııalardyń ekranǵa alyp keletini «KVN». Ázil-ysqaq teatrlardy jaqsy operatorlyq jumyspen túsirseń de, halyq oǵan kúledi. Onyń eshqandaı qıyndyǵy joq. Arzan kúlki qurdymǵa ákelýi múmkin. Al ony qurtý úshin jańa tolqyn kerek. Jaqsy óner, jaqsy bilimmen konkýrenııa bolsa, qoqysty ysyryp shyǵara alamyz. Men de sondaı jańa bir tolqynmen shyqqym keledi. Osy jolda jumys istep kele jatqan birshama rejısserler bar. Bireýleri avtorlyq kınonyń baǵytymen, ekinshileri sapaly kommerııamen jumys istep júrgender. Eki baǵyttyń toǵysqan jerinde ózgeris bolatyn sekildi.
Ne tolǵandyrady?
Bolashaqta kıno joq bop kete me degen nárse tolǵandyrady. Kıno kóretin adam azaıyp, ony jasaýshylar shette qalyp qoıatyn sekildi. Qazirgi kezde vıdeohostıńder arqyly belgili kınematografıstiń jarty ǵumyrlyq shyǵarmashylyǵyn bir saǵattyń ishinde kórip, túsinýge bolady. Kórermen fılmderdi kórmese de, mazmunyn túsingennen, ary qaraı ony sezinýge yntasy ashylmaıtyn sııaqty. Shynaıy óner emes, tehnologııalar adamdy qyzyqtyryp bara jatyr. Kompıýterlik oıyndar kınodan da jyldam qarqynmen damýda. Qazirdiń ózinde oıynnyń sıýjeti kınodan qyzyq, sebebi onyń ishinde óziń ómir súresiń, óziń áreket etesiń. Osy rette, kıno ólip bara jatqan sııaqty. Eki-úsh jyldyń ishinde ne shyǵatynyn bilmeımiz.
Qaıtpek kerek?
Kúlkimen júrgende adam oılandyratyn, tolǵandyratyn dúnıesiz júre beredi. Aqparat óz aldyna, al sezimdi izdep tabý tipten bólek. Qudaı sezimdi, júrekti, mıdy bergen soń, olardy sezinip, keń tynystaýdy úırený kerek. Asyǵyp bilimdi bolýdyń keregi ne, odan da ár nárseni sezineıik. Sezindiretin kıno túsireıik, shyǵarma jazaıyq, sýret salaıyq. Sol sebepti, mol aqparatty qabyldasam da, sezimdi ózim izdep tapqym keledi.
Oılaryńmen bóliskeniń úshin rahmet, Samǵar! Aldaǵy jumystaryńa sáttilik!
