Suhbattasqan: Balerke ELTAI
T.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA, ónertaný, III kýrs
Qazaq beıneleý óneri, ulttyq kórkem mádenıettiń bir bóligi. Al, osy qazaq beıneleý ónerine óz eńbegin aıamaı tógip júrgen qyl qalam sheberlerimiz kóp-aq. Solardyń biri Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasy "keskindeme" kafedrasynyń meńgerýshisi, professor, QR Kórkemsýret akademııasynyń akademıgi Turǵynbaı Bolat Syrlashuly. Iá, búgingi suhbatymyz qazaq beıneleý ónerine jańa lep alyp kelgen Bolat Syrlashulymen bolmaq.
- «Óner - bilim berem deseń basyna, Ber oqýǵa balalardy jasynan» - dep, Júsip Balasaǵunı aıtyp ketkendeı, ónerge baýlý úshin kóp ata-ana balasyn jastaıynan tárbıelep jatady. Sizdiń osy óner atty ómirge kelýińizge ata-anańyzdyń yqpaly qanshalyqty boldy?
- Iá, kóp óner adamdary solaı ata-anasynyń kómegimen kelip te jatqan shyǵar osy bir qaınap jatqan qazanǵa, alaıda meniń beıneleý ónerine bas suǵýyma ata-anamnyń eshqandaı da yqpaly bolǵan joq desem de bolady. Jalpy, ol kisiler meniń qaı salada bolmasyn adam bolyp qalyptasýymdy, óz mamandyǵymnyń adal mamany bolýymdy qalady jáne soǵan qaraı yqpal jasady. Ol kisiler árdaıym «qaı salada bolmasyn otbasyńa, týyp-ósken jerińe, ultyńa ózindik úlesińdi qosyp, órkendep damýyna óz septigińdi tıgiz» - dep, aıtyp otyratyn. Al, beıneleý ónerine kishkentaıymnan qyzyqtym, ásirese ákemniń beınesin jazýdan sharshamaıtynmyn. Bir kúni aýylǵa ózimniń jerlesim Qazaqstan Respýblıkasynyń óner qaıratkeri Amangeldi Tursynov kelip meniń keskindemege degen talpynysymdy kórip «senen jaqsy sýretshi shyǵady» - dedi. Ol kezde Amangeldi stýdent edi, solaı meniń qalaǵa kelip oqýyma kómektesip, alǵashqy ustazym boldy.
- Jalpy, sizdiń 1981 jyly Á.Qasteev atyndaǵy Shymkent kórkemsýret ýchılıesin, al 1989 jyly T.Júrgenov atyndaǵy Almaty memlekettik teatr jáne kórkemsýret ınstıtýtyn bitirgenińiz belgili. Al, shyǵarmashylyǵyńyzdyń bastaýy bolǵan qandaı da bir úlken jaǵdaıdy aıtyp bere alasyz ba?
- Men oqýdy bitirgen soń araǵa az ǵana ýaqyt salyp T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasyna muǵalim bolyp jumysqa ornalastym. Stýdentterge dáris berýmen ǵana shektelmeı ónerdegi ózimniń baǵytymdy izdene bastadym. 1990 jyldar elde daǵdarys bolyp jatqan zaman edi ǵoı barlyq óner adamdary jeke kásippen aınalysyp qyl qalamynan qashyqtap qalǵan shaq bolatyn.
Al, óner adamy bolǵan soń shyǵarmashylyq izdenis nemese shyǵarmashylyq órleý árdaıym bolý kerek. Sondaı bir eń alǵashqy órleý 1993 jyly bolǵan edi. Dál sol jyly, biz dosym Turlybek ekeýmiz Qazaqstan Sýretshiler Odaǵynyń kórme zalyna ózimizdiń jeke shyǵarmashylyq kórmemizdi uıymdastyrdyq. Men keskindemelik týyndylardy dosym qoldanbalyq jumystaryn qoıǵan bolatynbyz.
- Daǵdarys zamany dep jatyrmyz, ol kezde jeke kórme ashý bir erlikpen teń dep oılaımyn. Tipti, dál qazirgi ýaqytta da jeke kórme ashý ońaı sharýa emestigi anyq. Daǵdarys zamanynda, elimiz óz táýelsizdigin endi ǵana alǵan ýaqytta siderge jeke kórme ótkizý qanshalyqty qıynǵa soqty?
- Iá, halyq qınalǵan, qarajat joq tipti, keıbir jandar isherge as tappaı jatqan edi. Qazirgi zamandaǵydaı qosymsha qarajat kózi joq, tek qana bir jalaqyǵa qarap, jumys istep júrgen ýaqyt boldy ǵoı. Al, biz dosymyz ekeýmiz kórmege aqsha tabý maqsatynda zergerlik ónermen aınalystyq. Negizi men oqýǵa kelgende keskindemege deıin bir jyl metall mamandyǵyn oqyǵan edim. Sebebi, men kelgen jyly keskindeme mamandyǵyna konkýrs óte qıyn boldy. Solaı, metaldyń qyr-syryn bir jyl ishinde birshama úırenip shyqtym. Sol úırengenimniń arqasynda, dosym ekeýmiz kúnde keshkisin kishkene ǵana sheberhanamyzǵa kelip, áshekeı-buıymdar jasap, ótkizip, sodan túsken qarajatty jınap, jeke kórme ashqan jaıymyz bar. Sol jyldary alǵash Sýretshiler Odaǵyna aqsha berip, jeke kórmemizdi ótkizgen bizder edik. Aldyńǵy aǵa býyn ókilderi bizdiń jasap jatqan jumysymyzǵa qýanyp, batasyn bergen bolatyn.
- Bolat Syrlashuly, sheberhana demekshi qazirgi tańda ózińizdiń jeke sheberhanańyzydy qalyptastyrdyńyz, onda bolashaq qyl qalam sheberlerin daıyndaısyzdar. Osy jaıynda aıtyp ketseńiz...
- Iá, bul aıtyp otyrǵan sheberhana osy T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akadeımııasynyń qabyrǵasynda qalanǵan. Munda úshinshi kýrstan joǵary qaraı stýdentterdi daıarlaımyz. Monýmentaldy keskindemeniń qyr–syryn úıretip, balalardy ulttyq mekteptiń boıaýyna baýlyımyz.
- Al, endi ózińizdiń jeke shyǵarmashylyǵyńyzǵa keler bolsaq, týyndylaryńyzdan biz árdaıym fılosofııalyq oıdy kóremiz. Siz kórermendi fılosofııalyq oılaýǵa jeteleısiz. Kórermenge oı salardaı bir týyndy jazbas buryn kóp izdenip, ádebıet oqısyz ba?
- Men óz basym, kóp ádebı kitap oqyǵandy unatamyn. Árdaıym jaqsy kitaptar bolsa taýyp alyp oqyp júremin. Kóbine fılosofııalyq jáne dinı kitaptardy oqımyn. Dinniń ózi bir úlken fılosofııa, dindi túsiný adamnyń fılosofııalyq bilimine tikeleı baılanysty. Kóp oqyǵan adam dindi ózinshe túsinedi, al qarapaıym halyq basqasha oımen túsinedi. Sol dindi oqı otyryp ár adam ózine keregin alady. Tárbıeniń túp tamyry – din. Men óz basym kóbine qytaı fılosofııasyn jáne ındııanyń vedalaryn, ıslamǵa deıingi zaratýshtyrany jáne ıslamnyń ózin qarastyryp, oqımyn. Kitap oqymaıtyn bolsaq, oıymyzda eshqandaı qundy dúnıe bolmaıdy. Oıymyzda eshqandaı dúnıe bolmasa biz sýretshiler kórermendi tolǵandyratyn shyǵarma jazyp shyǵara almaımyz dep oılaımyn. Qazirgi jahandaný zamany tek bilimdilerdiń ortasy. Al, sol bilimdi adamdardy ıaǵnı kórmendi ózińe qaratý úshin sende bilimdi bolýyń mindetti. Bul aıtyp otyrǵan bilim osy jan-jaqty izdenisten týyndaıdy. Ol úshin kóptegen kitaptar oqý kerek.
- Shyǵarmshylyǵyzdan shyǵystyq mánerdi baıqaımyz. Alaıda, siz orys realızmin oqyǵansyz. Osy jaıly áńgimelep berseńiz...
- Iá, men orys realızmin oqydym. Alaıda, ol meniń basqa baǵytta izdenip týyndy jazýyma esh kedergisin keltirgen emes. Shyǵystyq mánerde jumys jasaýymnyń sebebi, meniń barynsha eýropadan bólingim kelgendiginde. Keskindeme ónerinde basym kópshiligi eýropaǵa elikteıdi, ol shyndyq. Tipti, úlken aǵalarymyzdan osy mánerde sabaq alyp, sol eýropa men orys realızmin damytýǵa úles qosyp jatqanyn da baıqamaı qaldy. Al, men solarǵa kerisinshe áreket jasaǵym keldi. Ózimizge jaqyn shyǵysytyq mánerde, jyly tústi boıaýymyz arqyly nege týyndy jazbasqa?! Orys realıziminde jumys jasaıtyn sýretshiler tek kúlgin, qara, sur tústerdi qoldanady. Olarǵa sap-sary bolyp shyǵyp turǵan kúnniń ózin dál solaı jazýy qıyndaý. Al, shyǵystyq mánerdiń ereksheligi saryny sary, qyzyldy qyzyl etip aıqyn tústermen beıneleýi, bul bizdiń júregimizge jaqyn bolyp turady árqashan. Múmkin, bir kúnderi eýropanyń keskindeme óneri óz demin basyp, bizdiń shyǵystyq mektepke kóńil bóle bastaıtyn da shyǵar. Olar otyryp mine, Qazaqstannyń shyǵystyq mektebi dep bizden sabaq alar áli. Meniń shyǵystyq mánerde jumys jasaýymnyń basty sebebi de osy. Týyndylarym shyǵys mánerinde salynǵanymen ondaǵy sıýjet qazaqı ıaǵnı men qazaqtyń shyǵystyq mektebin qalyptastyrýǵa tyrysýdamyn.
- Osy shyǵarmalardy kerilgen kenep betine oryndaý barysyndaǵy tehnıkalyq erekshelikterińizdi, ózińizdiń tásilińizdi atap ketseńiz?
- Meniń eshqandaı týyndylarymda bir ǵana qabatty jaǵys bolmaıdy, árdaıym bes-alty qabatty jaǵysty paıdalanamyn. Nege deseńiz, ár jaǵylǵan jaǵys kelesi qabattaǵy boıaýǵa ózindik ereksheligin beredi, ıaǵnı sol arqyly týyndyda ózgeshe kolorıt qalyptasyp shyǵady. Meniń jazǵan týyndylarym uzaq ýaqytty alady. Eshqashan ol qysqa ýaqyt ishinde bitip qalmaıdy.
- Sondaı erekshe týyndylardyń biri «Qubylys». Osy týyndyńyz arqyly kórermenge ne aıtqynyz keldi nemese nege tárbıelegińiz keldi?
- Iá, onda tek jalǵyz jumyrtqa keskindelgen. Shyǵarmany oryndamas buryn men jalpy ómir jaıly oılanǵan bolatynmyn. Al, kerilgen kenepten oryn alǵan jalǵyz jumyrtqa arqyly men adamnyń ómirge kelýi men qaıta ketýin kórsetkim keldi. Adam balasy bolsyn meıli ol janýar nemese jándik bolsyn búgin bar erteń joq. Sol qamshynyń ushyndaı qysqa ómirdi kórermenge túsindirgim keldi. Negizi halyq týyndyǵa qarap qandaı oı túıse de ol árıne óz erki. Alaıda, sapaly dúnıeni kórermenge jetkizý ol bizdiń mindet.
- Aldaǵy ýaqytta kórme ashý oıyńyzda bar ma?
- Jeke kórme berý árbir sýretshiniń mindeti dep oılamyn. Aldymyzdaǵy kúz aılarynda ózimniń tyń shyǵarmalarymdy kórermenge usynamyn degen oıym bar. Onda sońǵy jazylǵan on bes shaqty jumystarym bolady dep otyrmyz endi, qudaı qalasa.
- Endi sońǵy sózińizdi, jastarǵa arnalǵan lebizińizben aıaqtasańyz.
- Qazirgi jahandaný zamanyndaǵy jastar óte bilimdi bolǵandyqtan, olarda tyń josparlar men jarqyn maqsattary bar. Olardyń boıynda qazaq eline, jerine degen súıispenshilik pen qurmet bar. Sondyqtan, bolar qazirgi qazaq óneriniń ulttyq naqyshta boıalyp jatqany. Men qazirgi qazaq jastarǵa kóńilim tolyp, qýanatynym – ultymyz, dinimiz, tilimiz dep ultjandy bolyp kele jatyr. Jastar elimizdiń bolashaǵy dep qyzmet jasap jatyr. Al, sender mundaı ult jandy bolmasańdar, endi damyp kele jatqan elimizge óte qıyn bolar edi. Senderdiń osyndaı qaısar minezderińmen qazaq eli de, qazaq óneri de ózdigimen qalyptasady. Keleshek urpaqqa ólmes óner qaldyrý úshin de ultjandy bolý kerekpiz.
- Búgingi ashyq suhbatynyzǵa raqmet. Ónerińiz órge júze bersin. Sizge tek shyǵarmashylyq tabystar tileımiz!!!
- Sizderge de kóp raqmet!!!
