Cuhbattasqan: Erden Kabdrashıdov
T.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA, kınoteledramatýrgııa, III kýrs
Djonnı Deppti Bertonnyń alter egosy dep jatady?..
Menińshe, Tım Berton men Djonnı Depp kózqarastary men oı-nıetteri úılesken, qııal baılyǵy, kókirek óresi uqsas adamdar. Qııal-ǵajaıyp ertegi keıipkerlerin eske túsiretin ekeýi, men úshin bir bútinniń birin-biri tolyqtyryp turatyn eki jartysy sekildi. Osy turǵydan alyp qaraǵanda, Djonnı Depp Tım Bertonnyń aınadaǵy kórinisi ispettes.
Kabınetinde jumys istep otyrǵan Tımniń ústinen oıda-joqta kamera ustaǵan jýrnalıster kirip kelgen rolık paıda boldy. Sol kezde onyń túri dál qazir atylatyn adamdikindeı ózgerip shyǵa kelgen eken. Bul nemen baılanysty dep oılaısyz?
Tım Bertonnyń baspasóz betterinde jarııalanǵan suhbattaryn oqı otyryp, onyń bala kezden bolmysy bólek bolyp óskenin baıqaýǵa bolady. Kópshilik ishinde otyrǵannan góri ońasha qalyp, óz qııalyna erkindik bergendi qalaıtyn ol, ózine tanys emes adamdardyń janynda yńǵaısyz sezinetindigi jaıly kóp aıtady. Jan-jaǵynda júrgen adamdar mazalamas úshin esi aýysqan adamnyń keıipine enip, óz-ózimen daýystap sóılesedi eken. «Aqyl-esi saý emes adamdarǵa kópshilik jolamaýǵa tyrysady. Bul meniń olardan oılap tapqan qorǵanyshym» deıdi ol. Bul kóbinese, ıntrovertterge tán qasıet. Osy turǵyda tóbeden qar túskendeı, oıda joq jerden qoldaryna kamera ustaǵan bir top adamnyń kirip kelýi Tım Bertondy ólimmen júzdeskendeı qorqynyshty kúıge bóleýi ábden múmkin.
Tım Bertonnyń fılmderindegi basty keıipkerler qorshaǵan ortadan bólektengen, óz álemderinde ómir súrýdi ádetke aınaldyrǵan keıipkerler, dál osyndaı keıipkerlerdiń bolýynyń sebebi nede dep oılaısyz?
Keıipkerdi jasaýshy avtor. Al, kez-kelgen avtor óz bolmysyna tán nárseni ǵana sýretteıdi. Osy turǵyda Tım Berton rejısser bolyp, Djonnı Depp somdaǵan keıipkerlerdiń ózgeshe bolýlary múmkin emes edi. Jalpy, Bertonnyń keıipkerleriniń qaısysyn alyp qarasańyz da, «Qaıshy qoldy Edýard» (Edward Scissorhands) fılmindegi Edýard sııaqty bárin jaqsy kórip, qushaqtaǵysy keletin jandar. Biraq, Edýardtan qarapaıym halyq ózderin alshaq ustaǵandy jón kóredi. Sebebi, qarapaıym adamdarǵa uqsamaıtyn qaıshy qoldy Edýard qushaqtaǵan jan jaraqat alyp qalýy múmkin.
Bertonnyń biz kórip júrgen tylsym kúshke ıe keıipkerlerdi kórsetýi men olardy túsinýi de ózgeshe. Tım ol adamdarǵa berilgen kúshti aýrý retinde qarastyratyn sekildi. Onyń «Mıss Perıgrınniń erekshe qasıetterge ıe balalar úıi» («Miss Peregrine's Home for Peculiar Children») fılmindegi balalardyń maqsaty álemdi qutqaryp, jaman adamdardyń bárin jeńý emes, aldymen ózderin qabyldaý jáne álemge beıimdelý sııaqty. Bul jóninde oıyńyz qalaı?
Oıyńyzben tolyqqandy kelisemin. Onyń keıipkerleri basqalardan ózgeshe bolýdy eshqashan qalamaǵan, tylsym kúsh ıesi bolýdy armandamaǵan jandar. Olar ózderin basqalardan joǵary sanamaıdy, kerisinshe ózderin aýrý sezinip, qarapaıym adam bolýdy ańsaıdy. Olardyń kózdegeni zulymdyqty joıyp, álemdi qutqarý emes. Kerisinshe, olar óz-ózderin qabyldap, erekshe qasıetterimen birge ómir súrýge beıimdelip júrgen jandar. Olar bizge úırenshikti álemge ıntellektýaldy nemese fızıkalyq turǵyda damymaı qalǵan, múmkindigi shekteýli jandar tárizdi beıimdelýge májbúr.
Tımniń keıipkerleri kópshiliktiń pikirine qarsy shyǵyp, «joq» degen sózdiń energııasymen jumys isteıtin sııaqty. Onyń «Tańǵajaıyp álemdegi Alıs» («Alice in Wonderland») fılmindegi Alısi qatyp qalǵan tárbıeniń jeteginde ketpegen, jaýynger qyz. Kelisesiz be?
Jalpy, Berton keıipkerleriniń qaısysyn alyp qarasańyz da, kóptiń oıymen kelispeıtin, óz degenimen júretin jandar. Egoıst – óz qalaýynsha ómir súretin adam emes, ózgelerdiń óz qalaýynsha ómir súrgenin qalaıtyn adam. Osy turǵyda bar bolmysymen adamnyń bárin dos sanaıtyn Tım Bertonnyń keıipkerleri eshkimge ózderi sııaqty bolýdy taqpaıdy, mindettemeıdi. Alıs – ózgelerdiń pikirimen kelispeýge qoryqpaıtyn jáne óz menin qorǵaýǵa baryn salatyn batyl qyz.
Onyń eń alǵashqy qysqametrli fılmi 1982 jyly shyqqan «Vınsent» (Vincent) bolatyn. Dál osy kartınadan biz ekspressıonızm estetıkasyna tán elementter: jaryq pen kóleńkeniń qaıshylyǵyn, ózgeshe rakýrstardy, qorqynyshty dybystyq fondardy jáne án aıtqanda nemese dıalog kezinde óte joǵary teatraldy ıntonaııalardy baıqaımyz. Bul elementterdi keıinnen «Qalyńdyqtyń máıiti» («Corpse Bride») fılminen de kórdik. Bertondy ekspressıonıstterdiń qataryna qosar ma edińiz?
Kitap oqyǵanǵa qaraǵanda kıno men teledıdardy jón kórip, basqa balalarmen oınaǵannan góri beıit basynda ýaqyt ótkizgendi qalap ósken tuıyq Tım kishkentaı kezinde qorqynyshty fılmderdi kórgendi unatypty. Ekran aldyndaǵy qubyjyqtar qorqynysh sezimin emes, janashyrlyq sezimin týdyratyn deıdi ol. Nemis ekspressıonızminiń zamanynda balalyq shaǵy ótken ol, árıne Frıdrıh Mýrnaý, Frı Lań (Fritz Lang) qatarly qorqynysh janrynyń ustalary men «saspenstiń» atasy Alfred Hıchkoktyń fılmderin kórip ósken. Osy turǵyda onyń «Qalyńdyqtyń máıiti» jáne senarıin jazǵan «Rojdestvo aldyndaǵy qorqynysh» (The Nightmare Before Christmas) jáne t.b. fılmderindegi óliler álemi sýretteletin fılmderi sonaý «Doktor Kalıgarıdiń kabınetinen» («Das Cabinet des Dr. Caligari») bastaý alǵan ekspressıonızmniń búgingi kórinisi dep aıtýǵa da bolady.
Siz úshin Tım Berton mýltıplıkator ma álde kınorejısser me?
Tım Berton men úshin aq pen qaranyń, shynaıy ómir men qııal áleminiń, balalyq pen danalyqtyń sheńberin óshirgen qaıtalanbas daryn ıesi!
