Suqbattasqan: Beıbit Álkeeva
T.Q.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA, "Teatrtaný" III kýrs stýdenti
Jaqyn kúnderi Almaty qalasynda «Otkrovenıe» atty V Halyqaralyq oryndaýshylyq óner festıvali bastaldy. Qazaqstandyq birneshe teatr laboratorııalary, memlekettik jáne jeke teatrlar, sonymen qatar birqatar sheteldik ónerpazdar óz qoıylymdaryn kórermen nazaryna usynýda. Festıvaldiń alǵashqy tórt kúninde qazaqstandyq teatr eńbekkerleriniń jasaǵan dúnıelerin tamashaladyq. Festıvaldiń shymyldyǵyn «Jas Sahna» teatrynyń «Zverınye ıstorıı» qoıylymy ashsa, ekinshi kúni Memlekettik qýyrshaq teatrynyń «Ana júregi», Azamat Satybaldy «28theatre» teatrynyń «Voıek» qoıylymdaryn kórdik.
Festıvaldiń otandyq baǵdarlamasyna qatysqan «StartDrama» zerthanalyq teatrynyń «86» dep atalatyn qoıylymy boldy. M.Áýezov atyndaǵy memlekettik akademııalyq drama teatrynyń kishi zalynda oınalǵan spektakl rejısseri Qyzyljar qalasyndaǵy Soltústik Qazaqstan oblystyq S.Muqanov atyndaǵy sazdy drama teatrynyń rejısseri – Farhat Moldaǵalıev. Respýblıkalyq teatr festıvalderinde boı kórsetip, el nazaryna ilige bastaǵan jas rejısserdiń «86» qoıylymy kópshiliktiń kóńilinen shyqty. Qurylǵanyna bes aı ǵana ýaqyt bolǵan zerthanalyq teatrymen jasaǵan alǵashqy jumysynda F.Moldaǵalıev birneshe janrlardyń basyn biriktirip, «Saundrama» janrynda jańa eksperımenttik spektakl jasaýǵa tyrysqan. Teatr ónerine tyń serpilis jasaǵysy keletin sahnagerdiń ózinen suhbat alyp, birqatar suraqtarymyzǵa jaýap alýdyń da sáti túsken edi.
«Búgingi jas rejısserler býyny» jaıynda sóz bolǵanda aty alǵashqy atalatyndardyń qataryndasyz. Jalpy teatr óneriniń mamandary da bastamalaryńyzdy joǵary baǵalaıdy. Bul qansha ýaqyt jumsalǵan eńbektiń nátıjesi?
Birinshiden, az ǵana jasap jatqan eńbegimdi baǵalap, qoldaý kórsetetin tulǵalardyń baryna qýanamyn. Moıyndaǵany emes, úmit artqandary dep bilemin. Rejıssýrada mynadaı ýaqyt eńbek ettim deýge bolmaıtyn shyǵar, stýdenttik kezden festıvalderge qatysyp ózimdi damytýǵa tyrystym. Úlkenderdiń senim artqany shyǵarmashylyq serpilis jasaýǵa úlken kómek bolady. Búginde atym atalyp jatsa ol meniń teatrǵa degen nıetim tazalyǵynan dep oılaımyn. Kúndiz-túni jumys jasaýdan, oılaǵan dúnıemdi kórsetý úshin eńbektenýden sharshaǵan emespin. Degenmen, rejısserlik jumystarym jaıynda kóp adamdaryń jaqsy baǵa beretinderin sezemin. Sol úshin bir sát te toqtap qalǵym kelmeıdi. Sebebi, senim artyp, maqtaý sóz estý jaqsy bolǵanymen, oǵan laıyq bolý odan da qıynyraq. Bul eki ese jaýapkershilikti talap etedi. Sondyqtan, «Men osyǵan laıyqtymyn ba?» degen suraq árdaıym kókeıimde júredi.
Zerthanalyq (laboratorııalyq) teatr jaıynda áńgime órbitsek. Mundaı teatr ózińizge senim artatyndardyń úmitin aqtaý úshin ashyldy ma, álde ózińiz jumys istep júrgen S.Muqanov atyndaǵy sazdy drama teatrynda sahnalaı almaǵan dúnıelerdi kórsetý maqsatynda ómirge keldi me?
Ekinshi nusqa durys sekildi. Belgili bir adamdarǵa ózimdi dáleldeý maqsatym emes. Birinshi orynǵa, árıne, S.Muqanov teatryn qoıamyn. Al, laboratorııa – meniń ekinshi tynysym. Zerthanalyq teatrda oıymda júrgen dúnıelerdi sahnalaýǵa múmkindik bar. Eń bastysy, zerthanalyq teatr óz júrek qalaýymen keletin akterlerden quralady. Olarda ónerdi jasaýǵa degen qulshynys basym. Akterler túni boıy daıyndalýǵa, oılarymen ashyq bólisýge daıyn. Olar jasaǵan jumystaryn mindetsinbeıdi jáne eńbekteri úshin eshnárse talap etpeıdi. Men de tegin jumys isteımin, akterler de. Sol sebepti, munda naǵyz shyǵarmashylyq proess, izdenis oryn alady. Teatrdy tek bir oblystyq, qalalyq deńgeıde emes, álemdik deńgeıdegi izdenis ortalyǵyna aınaldyrǵymyz keledi. Shet eldik ónerpazdardy shaqyrǵym keledi. Almatydan rejısserlerdi shaqyryp jumys jasaǵym keledi. Bir ǵana dúnıeniń tóńireginde, oıyma kelgen nárselerdi jasaı berip emes, dramatýrgtermen tikeleı baılanys jasap pikir-talas, ashyq oı bólisip, erekshe týyndylardy sahnaǵa shyǵarǵymyz keledi. Burynnan oıymda jeke teatrym bolsa eken degen arman júretin. «StartDrama» sol armannyń alǵashqy baspaldaǵy ǵana. Muny áli damytý kerek, úlken jumystar jasaý kerek. Bul S.Muqanov atyndaǵy teatrda maǵan erkindik berilmeıdi degen sóz emes. Tek, laboratorııa «jumys» degennen góri jan raqaty, jumystan tys kezde ýaqyt taýyp súıikti isińmen aınalysatyn oryn.
Sizdiń oıyńyzsha shyǵarmashylyq erkindik syılaıtyn osyndaı zerthanalyq teatrlardyń sanynyń kóbeıýi qanshalyqty durys? Sizdiń túsinigińizde laboratorııa qandaı bolýy tıis?
Kóp bolǵany durys, árıne. Biraq, árnárseni laboratorııa dep jan-jaqtaryna qaramaı asha berýge taǵy bolmaıdy. Meniń túsinigimdegi laboratorııa – shynymen zerthanalyq oryn bolýy kerek. Hımıkterdiń zerthanasyna kiresiń ǵoı, olarda eki suıyqtyqty bir-birine qosyp aralastyryp kórip jatady. Biri ǵajaıyp paıdaly dúnıe bolyp jańalyqqa aınalsa, biri jarylyp jaramsyz bolyp jatady. Mine, teatr laboratorııasy da osyndaı úlken zertteýlerden turatyn orynǵa aınalýy kerek. Al, biz «StartDrama»-ny jaı ǵana sahnalaǵym kelgen dúnıelerdi qoıý úshin kerek dep asha saldyq desem úlken aǵattyq bolar edi. Jańasha tyń baǵyttardy baıqap kórgimiz keledi. Tek qoıylymdar ǵana emes, jańa jobalar jasaǵymyz keledi. Máselen, kelesi spektakldi pesanyń avtorymen birge jumys jasaý arqyly júzege asyrǵymyz keledi. Qalaǵanyńdy alyp, qoıa salý emes, tikeleı ortaq baılanys bolatyn shyǵarmashylyq ortany qalyptastyrýdy maqsat etemiz. Meniń ǵana jumysym emes, akterdiń de, dramatrýgtiń de, kompozıtor men horeorgraftyń da sahnada turǵanyn qalaımyn. Sonda ǵana zerthanalyq ortalyqqa aınalady.
Teatrdyń shymyldyǵyn «86» qoıylymymen túrdińizder. Bul rejısserlik jumysyńyzdyń alǵashqysy emes ekenin bilemiz. Osyndaı taqyryppen premera jasaý ultjandylyq sezimniń basym bolýynan týyndaǵan dúnıe me, álde kórermendi qyzyqtyrý maqsatynda sahnalandy ma? Bul qoıylymnyń tutas nusqasy óz ishińizde qansha ýaqytta pisip jetildi?
«86» qoıylymy jaıynda buryndary oılaıtynmyn. 1986 jylǵy beıbit sherýdiń tarıhyn kóp oqydym jáne meni shyǵarmashylyq tadam retinde 86 jylǵy tarıhı oqıǵanyń máni áli de durys, tolyqqandy ashylmaı kele jatqandyǵy qynjyltatyn, Jeltoqsan oqıǵasyna degen ústirt kózqarastardyń sebepteri jıi mazalaıtyn. Osy oqıǵaǵa qatysty, bar jaǵynan qamtylǵan qoıylymdar joq ekenin bilemin. Táýelsiz memlekettiń azamaty retinde oqıǵa jelisin, onyń týyndaý jáne ótý barysyna arnalǵan kórkem dúnıe jasaýdy árqashan oılaıtynmyn. Al sahnaǵa shyǵarý týraly naqty oı ótken jyldyń jaz mezgilinde keldi. Bul qoıylymmen birge zerthanalyq teatrdyń ashylýy bir ýaqytqa sáıkes keldi. Ekeýi de keshe oılap, búgin jasalǵan dúnıeler emes. Uzaq ýaqyt daıyndyq nátıjesinde Allanyń qalaýymen bir mezgilge toǵysty. Zerthanalyq teatr ashylý qarsańynda S.Muqanov teatrynda mýzykalyq komedııa sahnalaýǵa daıyndyq júrgizip jatqanmyn. Ekeýin qatar alyp júrý fızıkalyq, moraldik turǵyda óte aýyr boldy. Árıne, bireýimen ǵana aınalysýǵa bolatyn edi, biraq, «86» sondaı bir úlken yqylaspen, akterlerdiń de qulshynysymen kúz mezgilinde jaryqqa shyqty. Spektakl tek dramalyq qoıylym retinde tek sózben emes, mýzyka jáne plastıkamen kórkemdeldi. Taǵy bir sebep, teatr ashylardan bir aı buryn Q.Súgirbekov atyndaǵy jas rejısserlerdiń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan festıvalinde óner kórsetýimiz boldy. Festıvalden soń bir jańa dúnıe jasaýǵa degen qulshynys týdy. Osy kúnge deıingi óz eńbekterimizge qanaǵattanbaǵandyq sezim paıda boldy. Sonymen, elge oralǵan soń jańa jumysty bastap kettik.
Teatrǵa «akterlik quram» qalaı tańdalyp alyndy?
Men olardy tańdaǵan joqpyn. Olar meni tańdady deýge saıatyn shyǵar (kúldi). Barlyq teatr akterlerin jınap, osyndaı teatr ashatynymdy habarladym. Ol jerde teatrdan tys spektaklder qoıatynymdy jáne bul dúnıe jumys ýaqytynan tys kezeńde jasalatynyn, ýaqytqa baǵynbaıtynymyz, demalystyń bolmaıtyndyǵyn ashyp aıttym. Osylardy aýyr jumys emes, shyǵarmashylyq izdenis dep qabyldaǵandar dedim. Akterler óz qalaýlarymen teatrǵa keldi.
Kásibı teatr synshylarynyń pikirine qanshalyqty mán beresiz? Álde, «Bitken iske synshy kóp» degen qaǵıdany ustanyp, tek kórermen pikirimen sanasyz ba?
Árıne, kásibı mamandar pikirimen sanasamyn. Osy festıval aıasynda da shet eldik teatrtanýshylardyń biraz pikirin ózime túrtip aldym. Otandyq teatr synshylarynyń da aıtqan eskertýlerin tyńdaýǵa tyrysamyn. Eger, shynymen kemshilikke boı aldyrǵan tustar bolsa qaıtadan repetıııa jasap, ózgertýge daıynmyn. Onyń bári maǵan, akterlerge paıdaly bolmasa zııan emes. Zerthanalyq teatrlarda ózgertýler men tolyqtyrýlardan qashýdyń qajeti joq. «Men rejıssermin» bul meniń óz oıym, eshkimdi tyńdamaımyn deýden aýlaqpyn. Kez-kelgen synı pikir teatrdyń damýy úshin, ıgiligi úshin aıtylyp otyrǵanyn túsinemin. Pikir qoıylymynyń ǵumyry uzaq bolýy úshin aıtylatyndyǵy sózsiz. Sondyqtan, dál sondaı pikirdi kelesi bireýi taǵy aıtpas úshin kemshilikterimizben barynsha jumys jasaımyz. Bizdiń laboratorııamyzǵa paıdasy tıetin dúnıeler úshin men bárine daıynmyn.
Shyǵarmashylyq izdenisińiz toqtap qalmaýy úshin nemen aınalysasyz? Shabytyńyzdy sharyqtatatyn, ózge eshkim bilmeıtin qyryńyz bar ma?
Meniń jan raqatym – mýzykamen jumys jasaý. Ózimniń aspabym bar. Úıde otyryp keıde mýzyka qurastyramyn. Spektaklde qoldanylar áýenderdiń keıbir tustaryn ózim sezinip, qosyp jiberetin kezderim bolady. Keıde oıymdaǵy shatasyp jatqan dúnıelerdi rettep, tynyǵý úshin jaıaý serýendeımin. Biraq, oılaýdy, oılanýdy toqtatqan emespin. Shabyt kez-kelgen ýaqytta keledi dep oılaımyn. Ony kútip otyrýdyń nemese arnaıy ýaqyt bólýdiń qajeti joq.
«StartDrama» zerthanalyq teatrynyń bolashaǵyn bes jyldan keıin qalaı elestetesiz? Rejısser retinde bolashaǵyńyzdy tek osy teatrmen baılanystyrasyz ba, álde shaqyrtýlar kelse ózge teatrlarǵa at basyn burýyńyz múmkin be?
Erteńgi kúnim ne bolatyny jaıly aıta almaımyn. Biraq, maqsatym aıqyn. Osy teatrdy damytyp, joǵarǵy deńgeıge kóterý. Sondyqtan, ózge teatrlarǵa túbegeıli aýysatyn oıym joq. Tek ózim úshin ǵana emes, barlyq shyǵarmashylyq adamynyń ortalyǵy bolýy úshin jumys jasaǵym keledi. Tipti, stýdent jastardyń ózi zerthanadan keregin alyp, ortaq baılanys jasasa dep oılaımyn. Bes jyldan keıin teatrdy óte joǵary deńgeıde bolady dep elestetemin. Jaratqan ıe qazirgi ynta-jigerimizden, nıetimizden aıyrmasa tyń dúnıeler jasaıtynymyzǵa senemin. Al, spektakl qoıýǵa shaqyrtýlar bolyp jatsa bas tartpas edim. Biraq, qalyptasqan teatrlardyń izimen júrip, qaıtalaýǵa urynǵym kelmeıdi. Dál qazirgi oıymda tek osy zerthananyń bolashaǵy, akterlerimizdiń jeke tulǵa retinde qalyptasýyna kýá bolǵym keledi.
Shyǵarmashylyǵyńyzǵa osy kezge deıingi teatr festıvalderi ne berdi? Qazaqstandyq festıvalderge kóńilińiz tola ma?
Jalpy, otandyq festıvalderdiń jıi ótýin quptaımyn. Biraq, bizdiń uıymdastyrýshylardaǵy bir kemshilik eshkimdi renjitpeı qaıtarý degen túsinikte bolýy. Sondyqtan, eshkim daralanbaıdy. Eger, kemshilikter men artyqshylyqtar týra aıtylsa, deńgeıi tómen qoıylymǵa sol dárejedegi baǵasy berilip, kelesi festıvalge eki ese daıyndyqpen keletindeı pikir aıtylýy tıis. Al, bizde kóbine qatysqany úshin raqmet degen sekildi nomınaııalarmen toıdyryp, odan ári shyńdalýǵa, qajyr-jigerińniń, shabytyńnyń qaıralýyna múmkindik bermeıdi. Dál qazir ótip jatqan festıvalden alǵanymyz mol boldy. Máselen, bizdiń akterlerimiz bir úlken seripilispen ketip bara jatyr. Shet memleketten kelgen 20 eksperttiń pikirlerin tyńdap, oı túıip, tipti eýropalyq teatr festıvaline osy qoıylymmen shaqyrtý aldyq. Shyǵarmashylyq ósýge múmkindik beretin teatr festıvalderi kóp bolsa eken dep oılaımyn. Solardyń biri retinde «Sahnadan sálem» teatr festıvalin aıtar edim. Ol jerde eshkimge nomınaııalar bólip bermeıdi, qoıylymdar jaıynda pikir almasý bolyp úlken tájirbıeden ótip qaıttyq.
«Kórermen qabyldamaıtyn spektakl» degen pikirge qanshalyqty kelisesiz? Ondaı qoıylymdar bolýy múmkin be?
Meniń oıymsha, olaı bolýy múmkin emes. Kórermenge bar kináni arta salýdyń qajeti joq. Kórermen kelmeıtin, kórermen qabyldamaıtyn spektakl bolmaıdy. Tek, aıtar oıyńdy ońtaıly túsindirýdiń, oılantýdyń jolyn taba alsań boldy. Mysaly, men eksperıment eken dep qaıdaǵy joq dúnıeni burqyrata bersem ne bolmaq? Aıtqanymdy kórermen túsinbese, oıym oqylmasa meniń kinám. «Effekt dlıa effekta» degennen aýlaq bolýǵa tıispiz. Ar jaǵynda aıtar oıy joq, jarq etken bir effekt jasaý túkke turǵysyz. Men spektakl qoıǵanda kórermender oılanyp shyqsa eken dep tyrysamyn. Kórermender bir jylap alyp, umytyp ketetin ýaqytsha dúnıe emes, sanasynda biraz kún turaqtap qalatyndaı oı týǵyzǵanyn qalaımyn. Tárbıe berý, moral oqý degen meniki emes. Bizdiń maqsat – oı salý. Kórermen deńgeıi men shyǵarmashylyq kórkemdik deńgeıdi teń ustaýymyz qajet.
Qazaq teatr ónerin damytý jolynda qandaı maqsattaryńyz bar?
Qaı elge barsaq ta qazaq degen ulttyń qandaı ekenin, ereksheligin kórsetýimiz kerek. Dramatýrgter joq eken dep qol qýsyryp otyrmaı, qazaq ádebıetindegi qanshama romandardy sahnaǵa laıyqtap shyǵarý maqsatym bar. Meniń maqsatymnyń negizgi baǵyty – ulttyq qundylyqtarymyzdyń ereksheligin, deńgeıin shetelge tanytý. Meniń baǵytym degen sóz zerthanalyq teatrdyń baǵyty degen sóz. Iaǵnı, maqsatymyz da, baǵytymyz da aıqyn. Óner súıer qaýymdy áli talaı jańa týyndylarmen qýantamyz degen senimdemiz, Alla qalasa.
