Baqyt Nurpeıis
T.Júrgenov
atyndaǵy QazUÓA, «Ónertaný» fakýltetiniń dekany,
ónertaný doktory, professor
Buǵan deıin de London qalasynda
D.Isabekovtiń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan óner festıvali 2014 jyly úlken deńgeıde
ótkizilgeni barshaǵa málim. Ol kezde dramatýrgtiń «Ókpek jolaýshy» pesasy aǵylshyn tilinde qoıylyp, Kembrıdj
ýnıversıtetinde «Gaýhar tas» atty áńgimeler jınaǵynyń tusaýy kesilgen edi. Al, 2015 jyly «Biz soǵysty kórgen joqpyz» atty
kitaby aǵylshyn tilinde jaryq kórdi. Sol jyly Qyzylorda qalasynyń N.Bekejanov atyndaǵy qazaq
drama teatrynyń ujymy «Ókpek jolaýshy» spektaklimen óner kórsetip qaıtqan bolatyn.
Bıylǵy jylǵy is-shara Elbasynyń
«Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda kóterilgen qazaq óneri men
mádenıetin, ádebıetin shetelderge
nasıhattaý máselesimen tyǵyz baılanysyp, Qazaqstan Respýblıkasynyń
Mádenıet jáne Sport mınıstri Arystanbek Muhamedıulynyń tikeleı uıymdastyrýymen
júzege asyryldy. Respýblıkamyzdyń eki birdeı úlken ujymy M.Áýezov atyndaǵy akademııalyq
drama teatry men Koreı akademııalyq mýzykalyq komedııa teatry álemge
áıgili Ulybrıtanııa astanasy Londonǵa barýǵa kóktemnen bastap qyzý daıarlandy. Mejelengen
ýaqyt jetip elýden astam óner qaıratkerleri
Londonǵa attandy. Birden aıtý kerekpiz, bir aptaǵa sozylǵan bul is-shara
qazaq ádebıeti men mádenıetindegi asa mańyzdy oqıǵalarynyń biri bolyp tarıhqa
tańbalandy.
Ulybrıtanııadaǵy Qazaqstan
elshisi Erlan Ydyrysov festıvaldiń ashylýyna arnaıy kelip, otandastaryna sáttilik tiledi. Kelesi sóz alǵan Brıtan-Qazaq qoǵamynyń tóraǵasy Rýpert Gýdman
da qazaqstandyq ónerpazdardyń London qalasynda bastalǵan óner kúnderiniń
tabysty ótýine tilek bildirdi.
Festıvaldi M.Áýezov atyndaǵy
akademııalyq drama teatry E.Obaevtyń
rejıssýrasymen qoıylǵan «Jaýjúrek» spektaklimen ashty. Zamanaýı spektaklderdi
qoıýǵa arnalǵan London teatrlarynyń kópshiliginiń sahnasy shaǵyn bolyp keledi.
(Londondaǵy úlken sahnasy bar teatrlarda tek qana mıýzıklder qoıylady). Ol
sahnada nebári jıyrma shaqty akterdiń oınaýyna múmkindik bar. Al, M.Áýezov atyndaǵy akademııalyq drama teatrynyń
«Jaýjúrek» spektakli úlken sahnada oınalatyn keń tynysty qoıylym. Kishkentaı
sahnada bir kún boıy repetıııa jasaǵan teatr akterleri E.Obaevtyń mol
tájirıbesiniń arqasynda tyǵyryqtan shyǵýdyń barlyq amalyn qarastyryp, spektakl
bastalǵanǵa deıin tynym tapqan joq. Ózge elde óner kórsetýdiń ońaı emestigin
túsingen akterlerdiń barlyǵy da bir kisideı qımyldap, zor jaýapkershilik
tanytty.
Dramada patshalyq Reseı ımperııasynyń Qazaq elin
birtindep otarlaý úrdisi, ıaǵnı alyp ımperııa men óz jerinde qysym kóre
bastaǵan qazaqtyń kereǵar
qarym-qatynasy, qaıshylyqty is-áreketterindegi tartystary Balýan Sholaq beınesi arqyly berilgen. Ol
patshalyq Reseıdiń Qazaqstanǵa kórsetken zorlyq-zombylyǵyna tóze almaıdy. Bul
rólde oınaǵan E.Bilál Balýannyń shyǵarmashylyq qyrymen qatar, eli men
jeriniń azattyǵy úshin eshnárseden qaımyqpaıtyn kúreskerlik qasıetin ashyp
kórsetti. Onyń Balýany seriligimen qosa óte qyzýqandy, ójet, jaýdan yqpaıtyn
batyldyǵymen tánti etti.
Sonymen birge qazaq
dalasynda ústemdik etip otyrǵan S.Troıkıı rólindegi D.Aqmoldanyń oıyny da erekshe este qaldy.
Akter oıynynda talaı qýlyq-sumdyqty basynan ótkizgen, aınalasyna asqan
saqtyqpen qaraıtyn aılaly adamnyń minezi
jan-jaqty ashyldy. Oryndaýshy aldyna kelgen adamnyń ishki oıyn aıtpaı biletin asa
qyraǵylyǵyn, bolashaǵyn boljap, aqylmen
áreket etetin uqyptylyǵyn, jaýyn aıamaıtyn qatygezdigin bet-júzimen, shegelep
sóıleıtin sózderimen, óńmenińnen ótkize qaraıtyn janarymen kórsete aldy.
Spektaklde
oınaǵan akterlerdiń barlyǵy da Pań Nurmaǵambet – A.Bektemir, Ákesi – O.Qyıqymov,
Jarshy – B.Turys, Dolgonosov – A.Satypaldy, Qalampyr –Sh.Asqarova, Balqash –
G.Shyńǵysova, Elızaveta – A.Satypaldıeva, Ekaterına –N.Karabalına, Tatıana –
S.Bakaeva, Aqylbaı – J.Tolǵanbaı, Sútemgen –A.Shaıahmetov, t.b. óz rólderine tereń
boılap jarasymdy akterlik ansambl túzdi.
Ǵalııa qyz
aıtatyn «GaýHartas», Balýan shyrqaıtyn «Qaratorǵaı» ánderi spektakldiń lırıkalyq boıaýyn qalyńdatyp, sulýlyqqa toly
kórkem pafosqa bóledi.
Úlken sahnada
spektakl dekoraııasy ár kórinis saıyn
ózgerip otyrsa, bul joly barlyq oqıǵa bir ǵana dekoraııada oınalyp shyqty.
Osyndaı qıyndyqtardyń bolǵanyna qaramastan, spektakldegi Balýannyń táýelsizdik
jolyndaǵy kúresi men azattyq úshin arpalysy erekshe tolqytty. Ulttyq sanamyz silkinis jasap, jańasha órleý
jolyna túskende bizdiń kim ekenimizdi, ata-babamyzdyń qandaı bolǵandyǵyn, ulan
baıtaq ólkeni qalaı qorǵaǵanyn, bostandyqty qalaı ańsap, qalaı qasterlegenin,
keshegi tektilerdiń urpaǵy ekendigimiz epıkalyq keńdikpen tolǵandy. Sonymen qosa
máńgilik elge aınalý úshin
táýelsizdikti saqtap, eldigimizdi nyǵaıtý basty maqsat bolyp qala beretini spektaklden anyq kórindi.
Zalda otyrǵan
ózge eldiń kórermenderi qazaq tiliniń áýezdiligine, bizdiń akterlerimizdiń
ádemiligine, shynaıy oıyndaryna, platıkalyq ıkemdilikterine, ulttyq úlgide
tigilgen kostıýmderine, olar shyrqaǵan ásem ánge erekshe yqylaspen qol soqty.
Festıval aıasynda D.Isabekovtyń
aǵylshyn tilinde «Aqqý-Jibek» atty pesalar jınaǵy men elektrondy nusqadaǵy
«Áńgimeler jınaǵynyń» tusaý keseri Londonnyń Lordtar palatasynda kesildi. Jetpiske
jýyq ádebıet pen óner qaıratkerleri bas qosqan bul jıynda alǵashqy sóz alǵan
Lord Ýrıglesors ádebı baılanystardyń
mańyzyna toqtalyp, D.Isabekovtyń aǵylshyn tiline aýdarylǵan shyǵarmalarynyń oqyrmandar júreginen oryn
alatynyna shúbá keltirmedi.
Bul keshte jazýshynyń áńgimeleri
men pesalarynan aǵylshyn tilinde úzindiler oqyldy. Odan keıin sóz alǵan D.Isabekovtyń
baıandamasy tyńdaýshylardy zor áserge bóledi.
Jazýshynyń shyǵarmashylyǵy jaıynda ádebıet zertteýshisi Sara
Kopleıdiń mazmundy baıandamasynan keıin lord Ivans pen R.Samelýs jańadan tusaýy
kesilgen kitap týraly pikirlerin ortaǵa saldy. Lordtar palatasyndaǵy
D.Isabekovke kórsetilgen qurmet aıryqsha oıǵa jeteledi. Bizdiń qanshama
aqyn-jazýshylarymyzdyń injý-marjan dúnıeleriniń syrt jaqqa nasıhattalmaýynan kóp utylyp jatqanymyz anyq
sezildi.
Festıvaldiń
kelesi kúni Koreı akademııalyq mýzykalyq
komedııa teatry D.Isabekovtyń «Aktrısa» pesasyn kórsetti. Basty rólde oınaǵan
oryndaýshy A.Pıak óz keıipkeriniń jan dúnıesine tereń boılap, akterlik
sheberligimen tánti etti.
Rejısser E.Kım
bul dramaǵa jańasha oqylym jasaǵan eken. Pesada ónerge bar jan-júregimen
berilgen teatr aktrısasy Aıgúl
Asanova jeke ómirinde joly bolmaı kóp qıyndyqtardy
basynan ótkizedi. Al, bul spektaklde asqan darynymen, eńbeksúıgishtigimen ónerdiń
bıik shyńdaryn baǵyndyrǵan Aıgúl – A.Pıak óziniń jarymen ursysyp qalǵannan keıin
dıvanǵa jatyp uıyqtap ketedi. Onyń ómirinde bolǵan oqıǵalardyń barlyǵy da
alǵashqy jary Erlennen – R.oı ajyrasýy,
odan soń Samat rejısserge – A.Mahpırov
turmysqa shyǵýy, ózine buryn ǵashyq bolǵan qazirgi Kommersant jigittiń – S.Kım
tabalaýy, ónerine jastaıynan tánti bolǵan
jas jigittiń – B.Iýgaı gúl ákelip, sóz salýy túsinde baıandalady. Osy sahnalarda óner men otbasy tizginin qatar ustaǵan qazaq
áıeliniń qaısarlyǵyn, onyń ónerge degen tazalyǵyn, ómirindegi qıyndyqtarmen
kúrese bilgen talant ıesiniń taǵdyryn A.Pıak shynaıy beıneledi. Aıgúldiń árbir
róldi shyǵarýdaǵy izdenisteri, repetıııa zalynda saǵattap daıyndalýy, sahnalyq
beıne jasaýdyń azabyn tartýy, shattanýy
bári de oryndaýshy oıynynda tabıǵılyǵymen
tánti etti.
Qoıylymda
«Balqadısha» áni leıtmotıv etip alynyp oraıymen paıdalanylǵan. Bı sahnalary da
spektakldiń kórkemdik kelbetin asha túsken. Ásirese, aktrısanyń býyrqanǵan sezim sharpylystary men názik
tolǵanystaryn bımen beretin tustary ádemi
áserge bóleıdi.
Spektakl
sońynda uıqysynan oıanǵanda jary qaıta oralyp, sheship ketken saqınasyn saýsaǵyna
taǵady. Óte qarapaıym sheshim bolsa da, qazaq áıeli úshin otbasynyń yntymaǵyn
saqtaý, shańyraǵyn shaıqaltpaý alǵashqy orynda ekenin rejısser jetkize alǵan. Eń
bastysy bul spektaklde aktrısa taǵdyry arqyly qazirgi zamandaǵy «sýretker men qoǵam» máselesi kórsetilgen.
Spektakl
kórermenderdiń zor qoshemetine ıe boldy. Ultaryq kelisim men bereke-birliktiń uıytqysy bolyp otyrǵan Qazaqstan
Respýblıkasynda osyndaı ult teatrlarynyń jeke shańyraǵy bar bolýy da
kórermenderge erekshe áser qaldyrdy.
«Bridewell» teatrynda
«Aqqý-Jibek» spektakliniń aǵylshyn tilindegi premerasy 4-6 qazan kúnderi boldy.
Teatr ujymynyń ártúrli ult ókilderinen quralǵany baǵdarlamadan birden baıqaldy.
Aqqý – Jibekti – Ranhı Iý (koreı), Tólegen –
Sımon Shtahe (nemis), Bekejan – Hose Gardıa (ıspan), Nóker I–Djeıms Aron
(aǵylshyn), Nóker II – Nık Maıers (aǵylshyn). Osyndaı birneshe ulttan quralǵan
akterlerge qazaq halqynyń ereksheligin, dúnıetanymyn, salt-dástúrin túsinýdiń
ońaıǵa túspegeni alǵashqy sahnadan bastap-aq bilindi. Erteginiń túpki ıdeıasyn
jetkizý maqsatynda rejısserler
H.Gardıa men A.Mankovski vırtýaldy tásildi paıdalanyp, qummen jasalatyn sýretter
arqyly pesa mazmunyn baıandaýǵa tyrysqan. Qobyzdyń áýenimen qalyqtap ushqan
aqqýlardyń Bekejan bastaǵan nókerlerdiń jebesinen qanattary synyp, mert bolǵany
sýretpen beriledi. Spektakl sońynda Tólegen men Jibektiń aqqýǵa, Bekejan men
nókerlerdiń qarǵaǵa aınalýy akterlerdiń plastıkasymen
jáne sahna tórine ilingen ekrandaǵy sýrettermen birigip tutasady. Sóıtip, D.Isabekovtyń taǵy da bir pesasynyń aǵylshyn
tilinde tusaýy kesilip, teatr repertýarynan oryn alǵandyǵy mártebemizdi kótere
tústi.
Is-sharanyń
sońǵy kúni D.Isabekov ádebıet
synshylarymen, jergilikti jýrnalıstermen,
baspasóz qyzmetkerlerimen dóńgelek ústel ótkizdi. Bul bas qosýda jazýshy óziniń jeke
shyǵarmashylyǵyna qatysty jáne jalpy álemdik ádebıettiń ózekti máselelerine
baılanysty qoıylǵan saýaldardyń barlyǵyna jaýap
berdi. Sóz basynda dramatýrgııa men teatr óneriniń otany
sanalatyn uly Shekspır eliniń sahnasynda pesasynyń qoıylyp, aǵylshyn tilindegi kitabynyń shyǵýyn táýelsizdiktiń jemisi ekendigin atap kórsetti. Egemendiktiń arqasynda óz
mádenıetimiz ben ádebıetimizdi ózge elderge tanytýǵa múmkindikter týǵanyn
tolǵanyspen jetkizdi. Qandaı ortada bolmasyn ózin erkin ustaıtyn Dýlat aǵanyń oryndy
qaljyńy tyńdaýshylardy serpiltip,
jalyǵýlaryna jol bermedi. Qashan da ózindik pikirimen qoǵamdyq sanaǵa qozǵaý
salyp, adamnyń janyn izgilendiretin
tuymdy oılarymen rýhanı baıýǵa baǵyt silteıtin jazýshynyń ádebıet pen
óner týraly aıtqan áńgimesi kópshiliktiń kókeıindegi oılarmen toǵysyp, kóńilinen
shyqty.
Al, Qazaqstannan
barǵan óner sheberleriniń alǵan áserlerin tilmen aıtyp jetkizý múmkin emes.
Ejelden-aq mádenıet pen ónerdiń qutty mekenine aınalǵan Ulybrıtanııa eliniń
ataqty dramatýrgteri K.Marlo, V.Shekspır, B.Djonson, Ý.Ýıcherlı, D.Farker,
D.Lıllo, Dj.G.Baıron, B.Shoý syndy t.b. alyptardyń otanynda bolý kimdi bolsa da
ǵajap sezimge jeteleri sózsiz. Ásirese,
Shekspırdiń «Globýs» (1599) teatryn qaıta qalpyna keltirip, búkil dúnıejúzinen
aǵylyp jatqan týrısterdiń izdep baratyn mádenı oryndarynyń biri etip kórkeıtip,
memleket qazynasyna paıda keltirip otyrǵanyn kórgen kezde úırenerimiz kóp
ekenin jadymyzǵa túıdik.
Talaı ǵasyrdy
tarıh qoınaýyna toǵytqan ataqty «Drýrı-Leın», «Kovent-Garden», «Lıeým» t.b.
teatrlardyń áli kúnge deıin jumys jasap turýlary qaıran qaldyrady. Al, dál
qazirgi kezde London teatrlaryna bara salyp bılet alyp, kirip ketý múmkin emes.
Mysaly, ataqty «Lıeým» teatryndaǵy «Arystan patsha» men «HER MAJESTRY S` THEATRE» («Patshaıym
teatry») repertýarynda birneshe jyldardan beri anshlagpen qoıylyp jatqan «Operanyń
elesi» mıýzıkline bıletti bir aı buryn
alýǵa týra keldi. Bul spektaklderdegi sahna mehanıkalary, kompıýtermen
basqarylatyn jaryq berý, qýatty dybys kúsheıtkish tehnıkalary men sahna edeniniń
neshe túrli qalypqa túsýi, dekoraııalardyń kóz ilespes jyldamdyqpen aýysýy,
akterlerdiń orkestr súıemeldeýimen jandy daýyspen án salyp, kez-kelgen kúrdeli
plastıkalyq áreketterdi erkin oryndaı beretin sheberlikteri ǵasyrlar boıy qalyptasqan
teatrlyq mekteptiń myqtylyǵyn tanytady. Osyndaı dúnıejúzilik mádenıettiń jaýhar
úlgilerin óz kózderimen kórgen akterlerimiz asqan serpilispen, ereshe bir tyń
kúshpen elge oraldy.
Iá, qashanda
ádebı-mádenı baılanystar el men eldi jaqyndastyratyn altyn kópir. Elbasymyz
elimizdiń san ǵasyrlyq dástúrin, ata – baba saltyn, ádebıti men ónerin óziniń
bar bolmysyn saqtaı otyryp, máńgilik el bolýdyń naqty joldaryn kórsetip berdi.
Olaı bolsa, D.Isabekovtan bastalǵan ıgi bastamanyń bolashaqta jalǵasyn tabary
sózsiz.
