Býdapesht Vengrııanyń astanasy jáne eldegi eń iri qala. Ol Vengrııanyń soltústiginde, Karpat, Alpi jáne ońtústik slavıandyq taý jotalarymen qorshalǵan, jazyq dalada ornalasqan. Sondaı-aq, bul arada tektonıkalyq jyralardyń toǵysqan tusy bolǵandyqtan, qalada kóptegen jer asty sýlary aǵyp jatyr. Al, Dýnaı ózeni shahardy ekige, jotalary kóp Býdaǵa jáne jazyq dalaly Peshtke bólip tur. Býdapesht turǵyndarynyń sany – 1,7 mln. adam, olardyń shıregi Býdada, qalǵan jartysynan astamy Peshtte turyp jatyr. Qalanyń aýmaǵy 525,16 sharshy shaqyrym. Býdapeshttiń tarıhy bizdiń zamanymyzǵa deıingi I ǵasyrda, Dýnaı ózeniniń batysynda ornalasqan Ak-Ink atty kelttik eldi mekennen bastalady. Alaıda, 89 jyly osynda kelgen Rımdikter onyń ataýyn Akvınkým dep ózgertip, Pannonııanyń ákimshilik ortalyǵy etip bekitti. Arheologııalyq qazba jumystarynyń ornynan áli kúnge deıin saqtalyp qalǵan Rımdik qoǵamdyq ǵımarattardyń ornyn jeke úıler men akvedýktyń qırandylaryn kórýge bolady. Sonymen qatar, Dýnaıdyń shyǵys jaǵalaýyndaǵy qazirgi Peshttiń ornynda, Kontra Akvınkým atty kishigirim slavıandyq aýyl bolǵan. 450 jyly Rımdikterdiń ornyna ostgottar men ǵundar kelip, Pannonııa ǵun ımperııasynyń ortalyǵyna aınaldy. Keıin, qalany avarlar men vengrler ıelenip, shamamen 895 jyly akvınkýmdyń ataýyn Býda dep ózgertti. Budan bólek qala 1241 jylǵy mońǵol shapqynshylyǵynan qatty zardap shekti. 1247 jyly korol Bela IV Býdadaǵy taý jotasyna myqty qamal turǵyzdy. Sóıtip ol 1361 jyly vengr koroldiginiń astanasyna aınaldy. Sodan soń, kelesi bıleýshiler Qasıetti Rım ımperııasynyń ımperatory jáne Vengrııa koroli Segızmýndtyń tusynda (1387-1437), sonymen qatar Matıash Hýnıadıdiń (1458-1490) kezinde Býda qalasy turaqty túrde damydy. 1541 jyldan bastap Býdany, Obýda jáne Peshtti túrikter ıemdenip aldy. Olardyń ezgisinen qalalar tek 1686 jyly ǵana óz aýmaǵyn keńeıtýdi qalaǵan avstrııalyqtardyń kómegimen azat etildi. Osy rette gabsbýrgtardyń bıligi tusynda Býda, Obýda jáne Peshttiń gúldenýi bastaldy. Sonyń arqasynda 1873 jyly 17 qarasha kúni úsh shahar biriktirilip, Býdapesht dep ataldy. Al, 1918 jyly Vengrııa respýblıkaǵa aınaldy. 1919 jyly keńestik respýblıka dep tanyldy.[1, 217].

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde Býdapeshtti nemis áskerleri jaýlap aldy. 1945 jyly 13 aqpanda Qyzyl ásker qalany azat etti. Nemisterdiń 1 jyl boıy ezgisinde bolǵan shahar qatty búlindi. Myńdaǵan turǵyndar qaza taýyp, qundy mádenı jádigerler qıratyldy, nemisterdiń shabýyly barysynda barlyq kópirler jermen-jeksen boldy. Sonyń saldarynan Býdapeshtte 1960 jylǵa deıin qalpyna keltirý jumystary júrgizildi. 1956 jyly Vengrııada keńestik bılikke qarsy halyq kóterilisi ýshyǵa tústi. Alaıda, ony Býdapeshtke engizilgen keńes áskerleri basyp janyshtady. Mundaǵy kommýnıstik júıe tek 1989 jyly túbegeıli joıyldy.

Búgingi Býdapesht – Dýnaı jaǵasyndaǵy eń kórkem qala. Ol óziniń qundy tarıhı jáne mádenı eskertkishteriniń arqasynda basqa Eýropalyq astanalarmen baq talastyra alady. Býdapesht – úlken qala emes. Alaıda, onyń kórnekti oryndary jeterlik. Ormandy jotalary, iri júzim sharýashylyqtary, keń Dýnaı ózeni, tereń kólderi, ásem halyq bıleri, keremet ortaǵasyrlyq arhıtektýra, emdik jer asty sýlary, dámi til úıiretin ulttyq taǵamdar jáne de Býdapeshttiń eń basty maqtanyshynyń biri - Gellert taýy. Ol korol Ishtvannyń rýhanı tárbıeshisi bolǵan epıskop Gellerttiń qurmetine osylaı atalǵan. Sondaı-aq, jaqyn jerde Áýlıe Gellerttiń eskertkishi de ornalasqan. Ony kóbinese Erjebet kópirinen tamashalaǵan yńǵaıly. Bul atalǵandardan bólek, Gellert taýynda taǵy bir tamasha jer bar. Ol – «Fılosofııalyq baq» dep atalady. «Fılosofııalyq baq» - óte tynysh jáne jaıly oryn. Onda tanymal fılosoftar men tulǵalardyń qoladan quıylǵan segiz músin bar. Mundaı erekshe segiz qola músindi alǵash kórgen sátte, aldymen tańǵalyp, sosyn keıde qobaljıtynyń ras. Osynshama tamasha óner týyndylaryn ómirge ákelgen kim eken degen de oı keledi bir sátke. Mundaı ǵaryshtyq habarlamanyń avtory belgili vengrlik músinshi Nandor Vagner. Ol óziniń atalmysh oıyn júzege asyrý úshin 15 jyl ómirin sarp etti. Óner ıesiniń taǵdyry ony talaı ret synnan ótkizip, shyńdalýyna jáne jigeriniń janylýyna sebep boldy. Ómir men adamnyń bolmysy jaıynda kóp oılana bilgen sýretshiniń aqyrǵy týyndylary, sol fılosofııa baǵyndaǵy segiz qola músin retinde kópshilikke tanyldy. Alaıda, sheberdiń ózi saltanatty ashylý sharasyna qatysa almady. Baqtaǵy kórme onyń óliminen keıin, 2001 jyly Gellert taýyna barlyq músinderdi ornatqannan keıin, kelýshilerge esigin ashty. Vagnerdiń osy eńbegin bolashaq urpaqtarǵa qaldyrylǵan ǵaryshtyq amanaty retinde baǵalaýǵa bolady. Áıgili tulǵalardyń músinderin qoladan quıyp jatqan kezde, músinshi joǵaryda aıtyp ketkendeı fılosofııalyq oıǵa berilgen eken.

Endi músinshiniń ómir baıanyna toqtalyp keteıik. Nandor Vagner Oradıa qalasynda, tis dárigeriniń otbasynda dúnıege kelgen. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa deıin jáne odan keıin Býdapeshttiń kórkemóner Akademııasynda bilim aldy. Vagnerdiń shyǵarmashylyq jáne ómirlik joly úshke bólinedi: Vengerlik (1945-1956), Shvedtik (1956-1969) jáne Japondyq (1970-1997). Onyń eń tanymal jumystarynyń biri – tot baspaıtyn bolat temirden quıylǵan músinderi Shveııa men Japonııada ómir súrgen kezinde paıda boldy. Nandor Vagnerdiń japondyq áıeli Tıe Vagner de músinshi edi. Ekeýi birigip álemdik mádenıet pen damýdyń ǵylymı zertteý ınstıtýtyn qurdy. Onyń negizgi maqsaty – jas talantty sýretshilerdi qoldap, baǵyt-baǵdar silteý. Sonymen birge, Vengrııadaǵy gýmanıtarlyq mura akademııasynyń negizin qalaýǵa atsalysty. Bul mekeme 1999 jyldan bastap jumys istep keledi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵan soń, Nandor Vagner óziniń Býdapeshttegi ustahanasynda jumys isteıdi. Nátıjesinde birqatar tanymal týyndylaryn ómirge ákeldi: «Corpus Hungaricum», «aqyn Attıla Iojef», «Qasiretti ana» jáne taǵy basqalary. 1955 jyly arhıtektor Zoltan Farkasdımen birigip, «Burqaqtyń qasyndaǵy úsh bala» atty jobasy úshin alǵashqy marapatqa ıe bolady. Bul músinder Býdapeshttegi Margıt kópirine ornalastyrylýy tıis bolatyn. 1956 jylǵy vengerlik kóterilis kezinde sheber sýretshilerdiń Revolıýııalyq komıtetiniń múshesi boldy. Sóıtip, narazylyq tanytýshylarǵa qoldaý bildirdi. Vengrııaǵa keńes áskerleri kirgizilgennen keıin, tolqýlardy basyp janyshtaý kezinde otbasymen birge Shveııaǵa qonys aýdaryp, Lýnda qalasynda óziniń sheberhanasyn qurdy. Bul shyǵarmashylyq kezeńinde Vagner tot baspaıtyn bolattan kompozıııalar jasaýmen aınalysty. Sonymen qatar, Nandor Vagner jıvopıs janrynda da kóp eńbek etti. Sýretter salyp, qaǵazdaǵy freska dep atalatyn jańa kórkemdik tehnıkany jetildirý boıynsha jumys istedi. Budan bólek, Shveııada ol óndiristik dızaın men ergonomıka salasynda qyzmet atqardy, birqatar óziniń tehnıkalyq jańalyqtaryna patent alyp, Lýndadaǵy kórkemsýret akademııasynda dáris oqydy. Osylaısha, oqý ornynda japondyq stýdent Tıe Akııamamen tanysady, keıinnen bul qyz onyń ómirlik serigi atanyp, ǵumyrynyń sońyna deıin qasynda birge boldy.[1, 2, 118].

Nandor Vagnerdiń ómiri men shyǵarmashylyǵynyń úshinshi kezeńi Japonııada ótti. Onyń bul eldegi alǵashqy shyǵarmashylyq atelesi Totıgı prefektýrasyndaǵy Masıko qalasynda ashyldy. Skýlptor bul joly saz balshyqpen jumys isteýdi bastady, sóıtip 1970 jyldyń aıaǵyna taman «Ana men bala» atty terrakottyq músinderdi ómirge ákeldi. Budan bólek sheberdiń esimi japonııada paıda bolǵan bıiktigi alty metrlik eki tot baspaıtyn bolat temirden somdalǵan kompozıııalyq músinder - saıahatshylardyń qasıetti qorǵaýshysymen baılanysty boldy. Týyndylar Narıta qalasyndaǵy jańa tokıolyq áýejaı kesheninde ornalasqan Narıta Vıý qonaq úıiniń mańynda boı kóterdi. Músindik jumystarmen qatar, Vagner akvareldik keskindememen shuǵyldanyp, kórkemdik keramıkany da qolǵa aldy. Osy rette onyń «Jibek joly» dep atalatyn 32 zattan quralǵan terrakottyq týyndylar serııasyn aıta ketý kerek. [3,4,97]. Alaıda Vagnerdiń shyǵarmashylyǵyndaǵy eń tanymal eńbegi – «Fılosofııalyq baq» atty shyǵarmasy. Onda tanymal fılosoftar men tulǵalardyń qoladan quıylǵan segiz músini qorshaǵan ortamen úılesimdilik tapqan. Olar Býdda, áýlıe Franısk Assızkıı, Mahatma Gandı, Lao-zy, Isa, Avraam, Darýma jáne Ehnaton. Alǵashqy beseýi negizgi álemdik dinderdiń ókilderi. Olar ortasynda kishkentaı temir shar ornalasqan dóńgelek tuǵyrda tur. Qalǵan úsh músin sál shetke taman únsiz ǵana kemeldený jaıynda oılanyp turǵan adamdardyń keıpindegi Gandı, Darýma, jáne Franısk. Olar da óz zamanynda kóptegen adamdardyń rýhanı damýyna at salysyp, jol kórsetken tulǵalar edi. Uly rýhanı kósemderdiń músinderine qarap, eriksiz qalyń oıǵa túsesiń. Bul jerde árkim óziniń ishki álemine saıahat jasaıdy. Osy baqty salýdaǵy maqsat, kelgen adamdar ózderiniń ótkenin esine túsirip, qazirgi kezi men bolashaǵy jaıynda oıǵa shomdyrý bolatyn. Óıtkeni zamanaýı adamdar kúndelikti kúıbeń tirshiliktiń torynan shyǵa almaı qaldy emes pe? Sondyqtan da olarǵa osyndaı jerge kelip, ishki úılesimdilik, fılosofııa, rýhanı baılyq jaıynda oı qozǵaýyna múmkindik beriledi. Sheńberdiń aınalasyna ornalastyrylǵan bes fıgýra - álemdik bes iri dinderdi bildiredi. Olar aldaryndaǵy kishkene sharǵa, ıaǵnı jerge ǵarysh keńistiginen úńile qarap turǵan sııaqty. Eskertkishterdiń negizgi ıdeıasy qarapaıym, onyń aıtpaǵy – tek qana senim, ózara túsinistik pen rýhanı baılyq álemdi qutqara alady degen oı. Múmkin, bul óner týyndysyn kórgen adamdarǵa basqa da oı kelýi ǵajap emes. Sebebi bul fılosofııa baǵy emes pe, mundaı ózgeshelikterdiń bolýy zańdylyq. Alaıda, pikir talastyrý men dálelder keltirýdiń nátıjesinde ortaq bir kelisimge toqtap, shyndyqqa jetý qajet ekendigi aıtpasa da túsinikti. Sondaı-aq, kýágerlerdiń aıtýynsha, eger uly ustazdardyń ortasyndaǵy shardyń qasyna tursańyz, erekshe bir sezimge bólenedi ekensiz. Múmkin, mundaı tolqý men qobaljý dinı medıtaııa kezinde paıda bolatyn da shyǵar. Sondaı-aq, osy jerde energetıkalyq kúshtiń ortalyǵy da bolýy ǵajap emes. Qalaı degende de, atalmysh fılosofııa baǵyna kelgenniń paıdasy shash etekten ekendigi daýsyz.

Fılosofııa adamdy tek tynyshtandyryp, janyna rahat syılap qana qoımaı, óziniń ishki álemine úńilýge kómektesedi. Sonymen qatar, shabyt syılap, búkil álemmen bólisýge turarlyqtaı óner týyndalyryn jasaýǵa muryndyq bolady. Vagner Japonııada 27 jyl ómirin ótkizdi. Shyǵys fılosofııasynyń ne ekendigin jaqsy meńgerdi. Sondyqtan da onyń «Fılosofııalyq baq» shyǵarmasynan Eýropalyq jáne Azııalyq leptiń bar ekendigi seziledi. Alaıda, sheberdiń týyndylarynan, batystyqqa qaraǵanda, shyǵystyq bolmystyń basym ekendigin ańǵarý qıyn emes. Ári bul erekshelik tehnıkalyq oryndaý mánerinen emes, kóbine fıgýralardyń keıpi men qalyptarynan baıqalady. Nandor Vagnerdiń óziniń aıtýynsha, onyń qola músinderi shyǵys pen batys mádenıetiniń arasyndaǵy alshaqtyqty joıý úshin jasalǵan. Bul músinderdiń oryndalýy basqa eshqandaı stılderge uqsamaıdy, olar biregeı, sán úshin qoldanylmaıdy, kerisinshe, adamdy tereń oıǵa shomdyratyn fılosofııalyq maǵynaǵa ıe. Osylaısha vengerlik sheberdiń týyndylary kompozıııalyq tepe-teńdigimen jáne qarapaıymdylyǵymen daralanyp, kúrdeli fılosofııa ıdeıalaryń ońaı jetkizgendikten, olar Batystyń kórermenderi úshin de túsinikti bola alady. Qola sııaqty qatty ári sýyq materıalmen jumys jasasa da, Nandor Vagner ony aýadaı jeńil etip shyǵara bildi. Shabytqa toltyryp, týyndylarynyń boıyna tereń maǵyna sińirdi. Bul músinder tek qana sheberdiń ózine degen deńgeıine jetýine kómektesip qana qoımaı, ózi sııaqty ózge de shyndyqty izdegen adamdarǵa qol ushyn bere alýy úshin jan men tánniń tepe teńdigin saqtaýyna sebep boldy.