«QAZAQ KINOSY: BIZ KIMBIZ» жобасының аясында Әділхан Ержановтың «Үкілі Кәмшат» фильмі көрсетіліп, талқыланды. Фильмге кино және әлеумет тұрғысынан эксперттік пікір білдіруге әлеуметтанушы Серік Бейсембаев, кинотанушы Молдияр Ергебеков шақырылды, сонымен қоса осы кинофильм операторы Еркінбек Пітіралиев қатысты.

Талқы кино тілі, кинодағы символдар тілі тақырыбынан басталды. Талқы модераторы Бэлла Орманбет фильмдегі үй элементіне назар аударды: «Осы фильмнің бәрі үйден басталады, бірақ үйге назар аударсаңыз, ең бірінші кадрда балалар салған сурет сияқты тым қарапайым, есік, терезелер. Өзі тым тапал үй, тіпті адамға қажет те емес шығар. Сондай үйдің құндылығы жоқ. Бірақ әркім сол үй үшін күреседі. Сол үй сіз үшін ол не? Бұл үйдің тапал болуы нені білдіреді?»

Кинотанушы М. Ергебеков бұл ойды қуаттап, оның тіпті үй деуге келмейтін кішкене ғана ескірген, құлайын деп тұрған баспанаға көбірек келетінін айта келе, Әділхан Ержанов шығармашылығына жазушы Достоевскийдің ықпалы бар сияқты деген болжамын айтты. Оның айтуынша, Әділхан Ержановтың фильмі Достоевскийдің «Идиот» (Нақұрыс) атты шығармасымен үндес келеді. Достоевский өз шығармасында орыстарда Отан ұғымының жоқ екеніне ренжитінін айта келе, Әділхан Ержанов та қазақ қоғамымен параллель жүргізе отырып, біздің қоғамда әлі Отан ұғымының қалыптаспағанын айтқысы келген сияқты деді: «Романның («Идиот») басты кейіпкері ауру қыз, эпилепсиямен ауырады. Бұны да Достоевскийден алатын сияқты. Және бұл романда орыстар Отан дегенін не екенін білмейді дейді. Отан деген түсініктері жоқ дейді. Бәрі тек қана өзін ойлайды, бұл Достоевскийдің өкпесі ғой. Бәрі бір-біріне бейжай. "Мұндай жағдайда адам идиот болғаны жөн" дейді... Расында да идиотик кейіпкерлерді көреміз. Үй – Отан мәселесі, бұл жерде балалар үшін үй – Отан, ал қалғандары үшін ол Отан емес. Жай ғана мал-мүлік. Жейтін, асайтын, ие болатын бір мал-мүлік. Бұл жерде де Ержанов Достоевскийден де бір сын айтып жатқан сияқты. Біз кімбіз? Бүгінгі тақырыпқа келетін болсақ. Бізде әлі Отан, қоғам деген түсініктер қалыптасқан жоқ. Біз әлі қоғам бола алмай жатырмыз. Қоғам дегеніміз бір-біріне көмектесе алатын, азаматтық позициясы бар тұлғалардан тұратын феномен. Сондықтан бұл жерде отансыздықты және қоғам бола алмауды көреміз».

Молдияр Ергебековтен кейін сөз алған әлеуметтанушы Серік Бейсембаев осы элементтерге қатысты өз ойын білдірді: «Фильмдегі үй расында да Отанның символы секілді, яғни бұл біз тәуелсіздік жылдарына қандай мемлекет, қоғам құрдық дегенге саятын сияқты. Фильмнің ағылшынша аты The Owners. Ағылшынша Ownership деген сөз бар, яғни тиістілік, иелік ету деген мағына береді. Біз құрған мемлекеттің иесі кім деген сұраққа жауап берген секілді. Осы сұраққа жауап беру барысында, менің ойымша, ол негізгі үш конфликт көрсетеді. Бірінші конфликт сюжеттен анық оқылып тұр – саяси жүйе мен азаматтардың арасындағы конфликт. Саяси жүйені полиция өкілдері бейнелейді. Ол жүйе коррупцияланған, азаматтардың еш құқығын ойламайды, қорғамайды. Адамдар моральдық принциптерді сақтамайды. Екінші конфликт – құндылықтар қақтығысын байқадым. Бірнеше құндылықтар көрсетіледі. Біріншісі, дін мен коммунистік идеология арасындағы қақтығыс. Ол полиция бөлмесіндегі Лениннің ілініп тұрған портреті және де намаз оқитын полиция. Ол да оңай оқылатын нәрсе. Үшінші қақтығыс – буындар, ұрпақтар арасындағы қақтығыс. Аға буын совет одағында тәрбиеленген, олар бұл мемлекет біздікі дейді. Бірінші үйге келетін кездегі ағаның айтатыны "Бұл үйді ремонттаған мен, сен мұнда тұрмайсың, кет дедім мен саған!" дейді. Яғни ол адамдар осы иелікке өзінің құқығы бар екенін айтып жатыр. Джон – 80 ж. ұрпақ секілді. Екінші буын – Ербол 90 жылдары туған ұрпақ. Үшінші ұрпақ – қайтыс болған қыз. Оны өте аурушаң қылып бейнелейді. Менің ойымша, 2000 жылдарғы ұрпақтарға автордың берген бағасы секілді. Бұл ұрпақтан ешқандай үміт жоқ деген секілді. Осы үш түрлі қақтығысты жақсы көрсеткенін білген. Иелік мәселесі автордың өз кімдігін іздеуден туындаған секілді. Автордың өзі 80 жылдардың тумасы, орысша тәрбиеленген. "Біз кімбіз?" деген сұраққа жауап іздеу барысында, өз түп-тамырымызға оралуымыз керек. Яғни, ол біздің ауылымыз, түп мәдениетіміз. Бірақ, ол мәдениеттен автор өзін таппаған секілді. Сол өзінің түп-тамырына өте скептикалық қараған секілді».

Молдияр Ергебеков Серік Бейсембаевтың осы ойына қосылатынын білдіріп, былай деп толықтырды: «Ержанов – қазақ киносының эстетикасына өте көп әсер еткен режиссер. Расында да фильмдері эстетикалық тұрғыдан немесе баяндау нарративі тұрғысынан болсын шедевр деп айтуға болады. Алайда Ержановтың үлкен бір кемшілігі бар. Мен осы кемшілігін айтқан кезде көптеген әсіресе орыс тілінде сөйлейтін кинотанушылармен келіспей қалып жатамыз. "Сен ана фильмді көрдің бе, мына фильмді көрдің бе? Бәрі керемет, біз жайында айтады" деген сияқты ойын айтады. Иә, бірақ көбінесе өзі жайында айтады немесе өзінің стереотиптері, дүниетанымындағы Қазақстан қоғамын айтуға тырысады. Сондықтан мен Ержановты Хайдеггер деп бағалаймын. Хайдеггер – 21 ғасырдың философиясына керемет әсер еткен адам. Хитлер оны Фрайбург университетінің ректоры етіп тағайындағаннан кейін, келе сала бүкіл еврей профессорларды жұмыстан шығарып жібереді. Сол жылы фашист партияға мүшелікке кіріп, 1945 жылға дейін сол партияның мүшесі болады. Десек те ол сотталмаған адамдардың бірі. Бұны айтып отырған себебім, Ержановта да сондай бір нәсілшілдік бар. Ол санаулы түрде ме, әлде бейсаналы түрде ме, білмеймін. Ержановтың мен көрген барлық фильмдерінде қазақ тілінде сөйлейтін адамдар – жаман адамдар. Басқа фильмдерін де көріңіз. Қателесуім мүмкін. Бірақ, жалпы менің фильмдерінде байқағаным осы. Сондықтан мен Ержановты қазақ киносы Хайдеггері деймін».

Талқы ауаны кейіпкерлер образына қатысты ойысты. Басты кейіпкерлердің бірі Ербол образы жөнінде С.Бейсембаев былай деді: «Менің ойымша, Ербол басты кейіпкер ретінде тоқсаныншы жылдардағы буынның өзіне артылған артық жауапкершілігін көрсеткісі келген секілді. Яғни, тоқсаныншы жылдары, тәуелсіздіктің басында туған буын тәуелсіздік ұрпақтары ретінде. Елдің болашағы туралы айтқан кезде негізгі нарратив - "болашақ жастардың қолында". Мемлекеттің өте көп пайдаланатын пропагандалық риторикасы - "Жастар біздің болашағымыз". Сонда Ербол өзіне артқан жүкті көтере алмай, қатты қысымнан ақыры қару алып атып тастайды. Менің ойымша, автор осы арқылы бір Қазақстанның дәл сол кездегі жағдайының жақсылыққа апармайтынын болжап көрген секілді. Жаңа айтқан қақтығыстардың нәтижесі аяғында осындай тараптардың бір-бірін өлтіруі, компромисске келе алмауына әкеледі деп қорытындылайды. Он төртінші жылғы жағдайды алатын болсақ, Жаңаөзен болды, бірақ та қоғамдық климат басқаша еді. Дәл осындай көңіл қалу, билікке қатты сенбеушілік дәл осылай тарамаған болатын. Бірақ режиссердің өнер адамы ретінде. Мүмкін бір түйсігі біздің қоғам дамуының қайда бара жатқанын айтқысы келген шығар».

Молдияр Ергебеков фильмнің көрермені мен экран арасындағы сезім жайлы сұраққа кинотеория тұрғысынан тоқталды: «Негізінде кино теориясында және жалпы театр теориясында, перформанстық өнерлерде мынандай екі көзқарас бар. Яғни, біріншісі көрермен түс көріп отырғандай көруі керек десе, екіншісі көрермен ояу көру керек деген көзқарасты жақтайтындар бар. Екінші теорияны жақтайтындар, былай дейді: үнемі біз көрерменге фильм көріп отырғанын есіне салып отыруымыз керек немесе театрға отырғанын. Оны Брехт "шок эффекті" дейді. Десек те, бізде фильмді көрген кезімізде тек қана бір адам ретінде көрмейміз, сонымен қатар белгілі бір идеология, белгілі бір мәдениет, белгілі бір басымыздан өткен тағдырлар арқылы да көреміз. Сондықтан да, тіпті осындай шок эффектісі бар фильмдердің өзінде де жылауыңыз мүмкін. Оның тіпті кем-кетік жерлерін көре алмай қалуымыз мүмкін. Бұл фильмдегі баяндалған нәрсеге сенетін адамдар, бұл фильмді көрген кезде елітіп көруі әбден мүмкін. Яғни, қаншалықты бұл фильмде, мысалы үшін бізге бірнеше жерінде шок эффект жасайды».

Бұл ойды әлеуметтанушы С.Бейсембаев бодан әрі өрбітті: «Кинода байқасаңыздар, жүгіріп жүрген адамдар. Бұл біздің қоғамды сипаттаудың бір жолы деп ойлаймын. Яғни, жүрігіп жүрген адамдар – эскапизм. Үнемі шынайылықтан, өмірдің ащы шындығынан қашып жүрген және Қазақстанда болып жатқан проблемалардан өзін тыс ұстайтын адамдар бар қоғамда. Менің ойымша, соларды көрсеткісі келген секілді. Бей-жай, саясатқа ешқандай араласпайтын, "моя хата с краю" дейтін адамдар көп қоғамда. Бірақ ол адамдар ерте ме, кеш пе саяси жүйемен кезігеді. Жүгіріп жүрген адамды полиция учаскесіне ұстап алады ғой. "Неге жүгіріп жүрсің?" десе, "я просто бегаю" дейді. "А что, нельзя" десе, "у нас свои правила, свои законы" дейді. Яғни, сен қанша жерден саясатқа араласпасаң да, ол саясат сенің алдыңнан шығады деп айтқысы келеді. Сосын қоғамды өте қатыгез деп сипаттайды. Бала проблемасымен сотқа барған кезде, кезекте тұрған адамдардың көзқарасы. Сенің проблемаң маған қызық емес. Үшінші бір сипаттамасы - біздің қоғам өте инфантил дейді. Ол анау сол ауылдағы баланың киімін киіп алған, болмаса үйдің шатырына мініп алып, түспейтін ересектер. Ол да біздің қоғам шындықты қабылдауға дайын емес, әлі баланың кейпінен шыға алмай жүр дегенге саяды. Менің ойымша, бұл тым қатты әсірелеу. Біздің қоғамды әлі бір белгілі деңгейге жетпей қалған деп сипаттаған кезде, үнемі қарсы шығамын. Ол олай емес деп. Біздің қоғам әртүрлі, әртүрлі қоғам өкілдері бар. Азаматтық белсенділер де бар, пассивтері де бар дегендей. Сондықтан енді бұл суретшінің өзінің гиперболизация арқылы проблемаларды көрсетуге тырысуы шығар. Онымен келісуге болады, келіспеуге де болады, бірақ та 2014 жылғы контекстпен айтар болсақ, өте батыл қадам. Ол кезеңде дәл осылай ашық айту өте қиын болған еді. Мен осы фильмнің тарихын оқып, қараған кезде, бұл Қазақфильмнің қаржысына түсірілген екен. Бірақ Қазақфильм кейін өзінің логосын қоюға рұқсат бермей қойыпты, кейін прокатқа шығаруға қарсы болған. Бұл да өте қызық, сол кездердегі қоғамдық қабылдау, мемлекеттің қабылдауы жайында көп хабар береді».

 

Кинотанушы М. Ергебеков фильмнен алған әсерін айта келіп, қазақ қоғамындағы кейіпкерді бейнелеу проблемаларына тоқталды: «Еркіндікшіл өнер топтарының, өнер адамдарының еңбектерін үнемі қарап отырғанды жақсы көремін. Бірақ үнемі қарап отырған кезде, ортақ бір проблемаларын байқаймын. Біз либерализм немесе демократияға деген ұмтылысты көбінесе өзіміздің перспективамыздан ғана бағалаймыз. Мысалы үшін демократ адам діндар болатын болса, діни бостандықты алға тартады, ал дінсіз бостандыққа бөгет болуға тырысады. Ал негізінде либерализм идеология ретінде бәрін қамту керек. Плюрализм. Әр алуан болуға ұмтылу керек. Бір бөгет болуға ұмтылыс бар. Нәтижесінде бізде либерализм жоқ. Әрине әсірелеп жатырмын. Мысалы, ИК-ны қарасақ, Дудьқа берген сұхбатында жақсы адамды арақ ішпейтін адам деп сипаттайды. Неге олай сипаттайды? Өйткені оның әкесі арақ ішеді екен. Солай өте қарапайым түрде түсінеміз де, нәтижесінде "Дәстүр" деген фильм түсіреміз. Немесе әйелдерді бейнелеуде проблематик бейнелер жасаймыз. Бірақ қоғам да демокартиялық атмосфераға соншалықты аш, бұл контенттерді өте қатты тұтынып жатыр. Ал енді екінші сезімім мынау болды. Мынау ауылдың мафиясы немесе қоғамдық құндылықтар әбден жиналған бір образ, қоғамдағы ең негатив құндылықтар. Мен сенен үлкенмін деп сөз сөйлеп шығады ғой. Сөйтеді де, өте өзіне кереғар бір кейіпкер бола қалады. Сендер осындайсыңдар, жемқорсыңдар деп. Біздің қазақ интеллигенциясына сол жерде сілтеме жасаған сияқты. Сонымен қатар экс-президентке де сілтеме бардай. Участковый қылып мен сені тағайындадым, бірақ оған альтернатива шыққан кезде ұмыт болып қалатынын меңзеген сияқты. Сонымен қатар қазақ интеллигенциясы адалдық, әділдік жайында көп айтады, елді сақтауымыз керек, отаншыл болуымыз керек дейді де, бәрі руға бөлініп, Шыңғысханға таласады. Соған бір сілтеме жасаған сияқты».

Эксперттер талқысына фильм операторы Еркінбек Пітіралиев те қатысқан болатын. Талқы қатысушылары фильмнің түсірілуі жайлы сұрақ қойды. Түсірілім процесі туралы Еркінбек мырза былай деп жауап берді: «Бұл енді менің шығармашылығымдағы бірінші толықметражды фильм болды. Түсірілім өте қызықты өтті. Түсірілім тобы өте аз болды. Техника тапшы болды. Қазақфильм бізді түсірілім алаңына шығарды да, бірақ ешқандай қолдау көрсеткен жоқ. Киноны қарап отырсаңыздар, атыстардан кейін камера қимылдап бастайды, түнгі сахналар пайда болады. Сол жерлерде ғана кішігірім қолдау болды. Негізі былай практически партизанский кино болды ғой».

 

Қатысушылар тарапынан Әділхан Ержанов фильмдеріндегі гендер мәселесі, ер адамдардың көбірек болатынына қатысты сұрақ болды. Ол сұраққа Молдияр Ергебеков жауап берді.

М. Ергебеков: «Ержанов негізінде біздің кинорежиссерлердің арасындағы ең аз мизогинді режиссер. Әйелдер оның фильмдерінде көбінесе жақсы адамдар. "Қап-қара адамды" естеріңізге түсіретін болсаңыздар, ол жерде жалғыз батыл адам - әйел журналист. Әрине, Ержанов оны да шет елден келген қазақ әйел журналист ретінде көрсетеді. Ержановтың гендер теңдігіне байланысты көзқарасы әлдеқайда жақсы деп айта аламын. Ал енді неге ер адам көп? Бәлкім расында да бір кінәлау бар шығар. Өйткені білесіздер 30 жыл бойы бұл елде патриархал құндылықтар үстем болды. Сол құндылықтар арқылы басқарылдық. Тіпті "өздеріңіз ғой еркектерді тәрбиелейтін" деген әңгімелер естідік экс-президентімізден. Сондықтан да соған қарсы да бір сыни көзқарасы шығар».