«Аласталғандар» – Жанна Исабаева режиссерлік еткен қазақстандық драма фильмі. «Аласталғандар» – көп қатпарлы фильм. Осы фильмді талқылауға кинотанушы модератор кинотанушы Еңлік Егеубаева, гендер зерттеуші Айгерім Құсайынқызы мен кинотанушы Молдияр Ергебеков қатысты. Фильм сюжетіне арқау болған негізгі тақырыптарының бірі – тұрмыстағы зорлық-зомбылық проблемасы. Осы тұрғыдан қарастыратын болса, еліміздегі осы проблемаға қатысты бірқатар мәліметтер мен анықтамаларға жүгінуге тиіспіз. БҰҰ дерегі бойынша, Қазақстанда жылына орта есеппен 400 әйел тұрмыстағы зорлық-зомбылықтың құрбаны болады.  Алайда, біздің заңнамада, нақтырақ айтсақ, ҚР Қылмыстық кодексінде анықтама жоқ. Осы туралы жоба эксперті Айгерім Құсайынқызы заңнама мен қазіргі жағдайға қатысты пікір білдіріп, Қазақстандағы тұрмыстағы зорлық-зомбылыққа заңнама тұрғысынан анықтама беріп, оның түрлері мен статистикасы жайлы айтып берді:

«Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа анықтама бізде 2009 жылы қабылданған ҚР Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың профилактикасы, яғни алдын алу туралы заңда анықтама беріледі. Ол жерде тұрмыстық қатынасқа кім кіреді: сіздің ағаңыз, әпкеңіз, күйеуіңіз, бұрынғы күйеуіңіз, барлығы отбасылық қарым-қатынастағы адамдарға жатады. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың бізде 4 санаты бар: 1) физикалық күш көрсету, 2) эмоционалды қорлау, тіл тигізу, 3) сексуалды сипаттағы, сексуалды жыныстық қатынасқа міндеттеу, 4) экономикалық, қаражатын тартып алу, балаға мемлекеттен берілетін қаражат үшін әйелді көп бала тууға мәжбүрлеу. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың ішінде ең жиі кездесетіні - физикалық күш көрсету болғандықтан, біз кейде қалған үш зорлық түрін айтпаймыз. Бүгін оған тоқталмаймыз деп ойлаймын. Физикалық зорлық-зомбылыққа келетін болсақ, БҰҰ айтуы бойынша жылына 400 әйел мерт болады. Ал ҚР ІІМ, Прокуратураның дерегіне сенетін болсақ, 2023 жылы 98 әйел мерт болған. Биыл - 2024 жылы 3 айда 28 әйел мерт болған. Орта есеппен айына 10 әйел, 3 күнде 1 әйел. Бұл прокуратураның дерегі. БҰҰ дерегі күніне 1 немесе 1,5 әйел».

Фильмді талқылауға қатысқан эксперттердің айтуынша, бұл фильм тұрмыстағы зорлық-зомбылық проблемасын ғана емес, сонымен бірге Қазақстандағы осы саланы реттейтін заңнаманың да кемшіліктерін паш еткен.  Осы жайлы заңгер, құқық қорғаушы Айгерім Құсайынқызы былай дейді:

«Бізде фемицид бөлек қылмыс болып саналмайды. Егер күйеуі әйелін өлтірсе, ол тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбаны болып саналады, яғни аяқталған фемицид. Бірақ БҰҰ айтады, жоқ, біз онымен келіспейміз, себебі әйелдің мерт болуының бірнеше өзге де баптары бар. Мысалы, суицид. Қазақстанда суицид жасаған әйелдердің суицид жасауының 60% себебі анықталмайды. Яғни біз нақты өлу себебін білмейміз және суицидке жеткізу бабы деген бар бізде. Әйелдерді суицидке кім жеткізді, неге жеткізді, яғни оны тұрмыстық зорлық-зомбылық деп есептеуге бола ма? Оны есептемейді біздің Прокуратура. Яғни осындай денсаулыққа орташа, жеңіл, ауыр, қасақана зиян келтіру бабының нәтижесінде мерт болған әйелдерді біздің Прокуратура тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбандары санына қоспайды».

Фильмде әйелге қатысты жасалатын зорлық-зомбылық түрлері бірнеше рет көрсетілген. Кейіпкер Қайрат Айғанымның үйіне келіп бірнеше рет күш қолданады. Қазіргі заңнамаға сәйкес әйел денсаулығына келтіретін зиян жеңіл, орташа және ауыр түрі деп есептеледі. Фильмде әйел денсаулығына келтірілетін зиянның үш деңгейі де анық көрсетілген. Алайда, құқық қорғаушы Айгерім Құсайынқызы ханым бұлай есептеу, өлшеу дұрыс емес деп санайды: «...әйелдің денсаулығына келтірілген зиянның жеңіл, орташа, ауыр екенін кім есептейді дейтін болсақ, оны бізде ҚР ІІМ хаттамасы бар, ол КСРО-дан бері жаңармаған, КСРО-ның 70 жылдары криминалист еркектері жазған сипаттама. Біз келіспейтін тұс, әйелді бірінші ұрып соққанды жеңіл деп қарастыру, негізінде денсаулыққа жеңіл емес. Мүмкін еркектерге ол жеңіл шығар. Белінен екі рет тептің, бір көзі көгерді. Жоқ, сол үшін бізге тұрмыстық зорлық-зомбылықтың мәселесіне тереңірек қарау керек. Тек қана мерзіммен емес. Ол классификацияның жаңартылуын талап етуіміз керек».

Сонымен бірге Айгерім ханым кинематографиядағы Бехдель тесті ұғымына тоқталып өтті. Бехдель тесті 1985 жылы пайда болған. Ол фильм қаншалық феминистік талаптарға сай деген сұраққа жауап береді. Яғни, фильмде міндетті түрде екі әйел болуы керек. Екі әйелдің міндетті түрде есімдері аталу керек, және оңаша қалған кезде еркек туралы сөйлеспеуі керек. Осы тестке жауап берген фильмді ғана әйелді зат емес, объект ретінде емес, субъект ретінде, толыққанды тұлға ретінде көрсетті деуге болады. Айгерім ханым келтірген мәліметке сүйенсек, «бұл тесттен Оскар сыйлығын алған кинолардың 27% ғана өткен екен. Соның ішінде «Паразиты» және «Кішкентай әйелдер» деген фильмдер бар. Қалған фильмдер бұл тесттен өтпей қалған». Фильмде Айғаным мен Шолпан қалған кезде міндетті түрде екі еркек туралы сөйлеседі. Айғаным мен мұғалім жеке қалған кезде де еркек туралы сөйлеседі. Анасымен жеке қалған кезде де осы жағдай қайталанады. Яғни, бұл фильм феминистік призмадан өтпей қалды деуге болады.

Талқы барысында кинотанушы, модератор Еңлік Егеубаева эксперттерден фильмдегі автордың көрерменмен шынайы қатынасы, қоғамдағы шындықтың қаншалықты шынайы берілгені туралы сұрады. Бұл фильм әлеуметтің айнасы бола алады деуге келе ме, жоқ па деген сұраққа жауап іздеп көрді. Бұл сұраққа медиамаман, кинотанушы Молдияр Ергебеков мырза герман философы, музыка зерттеуші Теодор Адорноның көзқарасын мысалға келтіре отырып жауап берді. Оның айтуынша, Теодор Адорно күнделікті тыңдайтын құлаққа жағымды музыкаларды сынға алған. Музыка құлаққа жағымды болмауы керек деп есептеген: «Адорноның бұлай айтуының себебі бар еді, себебі Адорно тура фашистік Германия үстемдік құрып тұрған кезде, Гитлер кезеңінде, Германияда тұрған. Сол кезде АҚШ-қа кетіп қалған болатын. Бірінші дүниежүзілік соғыс болды, миллиондаған адам бір-бірін қырып тастады, артынша фашистер келді. Жай ғана қарапайым адамдар еврей немесе сыған болғаны қырылып жатты. Мұндай жағдайда құлаққа жағымды келетін музыка тыңдауға қандай хақымыз бар деген» – дейді Молдияр Ергебеков. Оның айтуынша Теодор Адорно Шөнберг пен Стравинскийдің музыкасын мақтаған. Себебі олардың музыкасы тыңдай бастағаннан 30 секундтан кейін мазаңызды қашырады. Әр инструмент бөлек-бөлек ойнап жатқандай әсер етеді. Молдияр Ергебеков: «Адорно бұны сол кезгі қоғамдық шындықты күшті, керемет көрсетіп жатқан музыка ретінде бағалайды. Бұл фильмді де мен солай бағалаймын. Әрине, соншалықты антональды фильм емес. Десек те Жанна Исабаеваның фильмдерін көрген адамның ең алғашқы сезімдері сол болады. Өйткені сіздің ішіңіздегі барлық мейірімсіздік пен аяусыздықты бетіңізге салып беріп отыр. Өміріңізде, айналаңызда, қоғамда шындық саналатын, бірақ өзіңіз ешқашан шындық деп бағаламайтын дүниені көріп отырғаныңыз үшін мазаңыз қашады. Тіпті мен мұндай емеспін, біз мұндай емеспіз деп жалтаруыңыз мүмкін. Бұл фильмде әлеуметтік шындық бар. Оны Жанна Исабаева саналы әлде бейсаналы түрде жасай ма, оны білмейміз».

Сонымен бірге, Молдияр мырза фильм тілге қатысты жасалып жатқан зорлық-зомбылықты да көрсетеді деп есептейді. Өйткені фильмде кейіпкерлердің сөйлегенінде жасандылық анық көрініп тұрады. Оның бәрі әдейі солай істелген сияқты. Біздің қоғамда бар проблеманы көрсетіп тұратын тұстары дейді.

Фильмде бас кейіпкер Айғанымның баласымен бірге сәл алысқа барып отырады. Ағасы сәкіге жайғасып, анасынан аналар қашаннан бері отыр деп сұрағанда, анасы бір сағат болды дейді де, артынша басқа тақырыпқа ойысып кетеді. Молдияр Ергебековтің пікірінше бұл фильмнің социологиялық көзқарасты анық көрсететін тұсы. Яғни, елімізге капитализм келіп, соның нәтижесінде өкпелесу, жаттану (отчуждение) процесінің пайда болуын көруге болады: «Ағасы келіп, сәкіге отырып, аналар қашаннан бері отыр дегенде, анасы бір сағат болды дейді. Сөйтіп басқа тақырыпқа ауысып кетеді, құдды бір ол жерде адам жоқ сияқты, бала жоқ сияқты. Бұл дәстүрлі қасиеттен жаттану, алыстау, жоқ деп санау. Біздің дәстүрлі көзқарасымыздағы ана бейнесі де быт-шыт болады. "Постколхоз" бен капитализмнен кейінгі ауыл-аймақтағы қоғамның ішкі урбанизмінің обыр ауруына шалдыққаны және нәтижесінде адамдардың қарым-қатынасы материалдық қарым-қатынасқа айналып кеткені осы кадрда керемет көрсетіледі».

Осыдан кейін эксперттеріміз фильмдегі әйел образына тоқталды. Айгерім Құсайынқызының пікірінше, «Аласталғандардан» патриархатты көреміз. Оны кейіпкердің анасымен қалай сөйлескенінен, несие алған бандиттермен, полициямен, күйеу баласымен немесе туған інісімен қайла сөйлескенінен көруге болады. Яғни кейіпкер әркіммен әр түрлі сөйлеседі, қарым-қатынас жасайды, барлығын күшке салып шешуге тырысады. Ал әйел образына келер болсақ: «жесір әйел бейнесі, некесіз бала туған Айғаным бейнесі, күйеуі түрмеде отырған әйел, күйеуі қайтыс болған әйел бейнесі, тұрмыс құрмаған өте көп стигматизацияланатын солтүстіктен келген мұғалімнің бейнесі. Мұғалімнің аты бізге белгісіз. Қазақ әйелі бейнесі деген кезде үнемі баласына қамқор әйелді елестетеміз, мұнда мүлдем басқа гиперболалық параллельдерді көрдік. Тек ұлына тәуелді» - дейді Айгерім ханым.  Сөйтіп ойын былай деп жалғастырады: «Маған мынадай күдік келді. Бектастың қылмысын жасаған Қайрат сияқты. Соңында сол цикл жалғасып кетті. Бектас түрмеден келді, бала сол отбасында өмір сүріп жатыр. Қайраттың орнын өзге еркек басты. Ол отбасының ары қарай жағдайы не болды? Әйел бейнесін сол қалпы қолында баласы бар, еркекке тәуелді, репродуктивті машина ретінде көрсетеді. Фильмде еркектің әйелді кінәлі деп көруі нағыз патриархаттық көзқарас, әйелді күшсіз деп көруі. Әйелді тек бала туатын, еркекке бағынатын деп көруі. Егер сен некесіз бала тусаң, сені күтетін тек өлім. Айғаным өзінің өлетінін білді. Айғаным баласы үшін өзін құрбандыққа шалды». Бұл мәселеге қатысты Молдияр Ергебеков басқаша ой айтады: «Қылмысты Бектас жасады ма, Қайрат жасады ма, белгісіз. Бірақ бұл жерде бір қылмыс бар. Ол қылмыста не болғанын білмейміз. Жәбірленуші тарап бар. Бұл отбасы ер адам қылмыс жасаған кезде, оны ақтап алуға тырысады. Тіпті ол үшін 5000 доллар беруге барады. Ал әйел қате жасаған кезде, әйел жасағаны қылмыс емес, қате. Бұл ешқашан кешірілмейді. Тіпті өлтіреді. Осы екі сюжетті жақсы қолданған. Жанна Исабаевнаның кинематографиясының тағы бір ерекшелігі бар. Бұл қоғамымыздағы осындай әйелдерге және балаларға және еркектің еркекке бағытталған зорлық-зомбылығын ешқашан тауарға айналдырмайды. Жанна Исабаеваның барлық фильмі әйел тағдыры жайында. Сондықтан Айгерім бұл фильмді феминистік фильмдер қатарына қоспаса да, сол тұрғыдағы фильм деп ойлаймын. Зорлық-зомбылық мәдениеті еркектер үшін де өте қауіпті. Ең көп зиян көретін де өздері. Фильм соңында Қайрат өлетіні сияқты».

Фильмді талқылаған кезде эксперттеріміз фильм көтеретін тағы бір әлеуметтік проблеманы да атап өтті. Ол – қоғамда заң жұмыс істемеген кезде адамдардың сот функциясын өзіне алуы, жемқорлық проблемалары.

Айгерім Құсайынқызы: «Ал Қайраттың денесі көмусіз қалғаны, қазақ үшін ең үлкен азап. Ол құсқа, балыққа жем болады. Зираты болмайды. Режиссер мұны "сенің жазаңды сот не қоғам берген жоқ, сенің өзіңнің әрекетіңнің салдары осыған алып келді" деп қорытындылаған сияқты. Индияда мұндай самосуд бар. Сати деген әйелдер ұйымы бар. Әйелді еркек зорлаған жағдайда, еркекті сот соттамаса, жаңағы еркекті әйелдері өздері өлтіріп тастайды. Әйелдерге сот жоқ. Ол Индияның дәстүрі. Тіпті мына Салтанаттың кейсінде де мен сондай нәрсе көріп қалдым. Тиктокта "бәріміз барып Бишімбаевты өлтіріп кетейік" деген. Ондай пікір құқықтық мемлекетте айтылмауы керек. Соңғы жазаны тек қана мемлекет, құқық, заң, сот шешуі керек. Бірақ бұл жерде утопиялық көзқарас, полициядағы парақорлық болған соң, режиссер осындай шешімге келген сияқты».

Айгерім ханымның бұл пікірін Молдияр Ергебеков те қуаттайды: «Иә, елдегі жемқорлық мәселесі, әсіресе құқық қорғау органдарындағы мәселе, балалар мен әйелдерді қаншалықты қиын жағдайда қалдырып отырғанын өте керемет көрсетеді. Елімізде тегін тамаққа жүгіретіндердің көбі ер адамдар. Бұл екеуінің арасында тікелей қарым-қатынас бар. Әйелдер мен балаларға зорлық-зомбылық жасалатын және "біз еркектер, біз қорғаушымыз" деген сөз көп айтылатын қоғамда негізі бәрі керісінше. Қателесуім мүмкін, бірақ осыны байқаймын».

Талқыны түйіндей келе Жанна Исабаеваның осы фильмі "Біз кімбіз?" деген сұраққа жауап бере ме? – деген сұраққа Айгерім Құсайынқызы былай деп жауап берді: «Фильмде хэппи енд болмаса да, ол бізге құндылықтарымызды қайта қарауға және тұрмыстық зорлық-зомбылық біздің қанымызда жоқ, онымен біз күресе аламыз, әлеуметтік дертті біз жеңе аламыз деген активизмді де көрдім».

Ал кинотанушы М.Ергебеков былай қорытындылады: «Жанна Исабаева "біз кімбіз?" деген сұраққа былай деп жауап береді деп ойлаймын: "Біз, капитализммен танысқаннан кейін, көптеген қасиеттерімізден ажырап қалған, сонымен қатар жылдар бойы отарланған процестің нәтижесінде көптеген ұлы қасиеттерімізден ажырап қалған, нәтижесінде дәстүр деп білетін, қоғамды кері алып бара жатқан кейбір феномендерді құндылыққа айналдырған бір қоғамбыз" деп отырған сияқты. Бұдан арылаудың жолын көрсеткен сияқты».