Қазақ мәдениетiндегi ойын дәстүрi ғалымдар арасында үлкен қызығушылық тудырған.  Қай халықты алмаңыз, өзiнен кейiнгi ұрпақтың жан-жақты дамуына қамқорлық жасаған. Осы қамқорлықтың басты құралы етiп ойындарды да пайдаланған. Олардың көбiсi адам өмiрiнiң қажетiн өтеу үшiн туады да. Әр кездегi жас мөлшерiне, әрекет-тiршiлiгiне орай лайықталып ойналады.

Балалардың сәби кезiнен бастап бозбала, бойжеткен шаққа дейiнгi аралыққа арналып қалыптасқан сөз ойындары қамтылады. Халқымыздың тарихында қаншама қырғындар болса да, ержүрек батырларымыз бен ақылгөй даналарымыз қамқорлығы арқасында көптеген ұлттық салт-дәстүрлерiмiз ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуда.

Ата-бабаларымыз халықтық ертегiлер мен аңыздарды, шешендердiң алғыр да ақылды сөздерiн балалары мен немерелерiнiң құлағына құйып сiңiрдi. Халық ақындары мен жыршылары ел аралай жүрiп, олардың арман-тiлектерiн өз жырларына арқау еттi.

Сөз өнерi мен ой-сананың құлашын кеңге жайдырды. Ел көңiлiн сергiту үшiн сол жүрiстерiн салтанатқа айналдырды. Сөйтiп, салдық пен серiлiк жоралғысы далалық өнерпаздардың дәстүрiне, ел өмiрiнiң арнасына айналды. Мұндай кәусар бұлақтан сусындаған жастар өз арман-тiлектерiн өлеңмен жұртқа жайды. Соның арқасында жаппай айтыс, яғни екi жас өлең айтып сырласу дәстүрi қалыптасты. Осындай сауықтарда ойналатын ойындардың да түрлерi ұлттық сипатымен құлаш жайды.

Әдетте жастар бiр өнермен қанағаттанбаған, бiрнеше өнердi қатар игерген. Ақындар әрi күйшi, әншi, жыршы болған, кейде тiптi, ат ойынын, қол ептiлiгiн, бiлек-күшiн көрсетiп циркаштардың да қызметiн атқарған. Ақан Серi, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, т.б. өнер иелерi сондай сегiз қырлы, бiр сырлы болған. Сондықтан ондай ақын-жыршылардың, сал-серiлердiң ауылға келуi бейнебiр той-тамаша, мәдени-уақиғаға айналған. Кейбiр ақын, сал-серiлердiң бiр өзi көшпелi театрдың, концерт ұжымының қызметiн атқарған. Ойындардың бiр саласында негiзгi қызметтi атқаратын сөз ойындарының негiзгi мақсатында — балаларға жалпы жастарға дұрыс сөйлеудi, түрлi құбылыстар мен iс-қарекеттердi түсiнiктi, жатық етiп сипаттауды үйретумен қоса сөйлегенде шешен, тапқыр болуға тәрбиелеу қамтылған. Мұндай сөз ойындарының қатарына  жырлар мен айтыстарды, жаңылтпаштарды, жұмбақтарды жатқызамыз. Бұлардың үлгiлерi халықтың дүниетанымы өркендеген сайын жаңа қасиетке ие болып, жаңа бөлiктермен толығып күрделене түседi.

Театр өнерінің дүниеге келуін халық өнерінен бөліп қарауға болмайды. Бұл екеуі бір-бірімен ажырамайтын тығыз байланыста, бір-бірінсіз дамуы да мүмкін емес. Бұл құбылысты әлем театрының тарихынан да аңғаруға болады. Ұлы жазушы, әрі ғалым Мұхтар Әуезов өзінің «Жалпы театр өнері мен қазақ театры» зерттеуінде сахна өнері мен драматургияның дүниеге келуін халық өнерінен бастау алғанын нақты мысалдармен дәлелдеп берген. Көптеген дамыған елдердің сахналық өнері халық өнерінен бастау алған. Оны ұйымдастырушылар мен орындаушылар да халық арасынан шыққан табиғи дарын иелері. Жоғарыда аталған мақалада: «Елдің болымсыз ойынынан, болымсыз күлдіргі әңгімелерінен, ертегі, жырларынан шыққан кішкене театрларды алсақ, олар заман озған сайын буын-буын болып тұрған ірі жазушылардың тартуына ілініп, бәйгеге қосылған аттай ілгерілеп, алды ашыла берген, ел тіршілігінің дәл өз топырағынан туған кішкене театрлар кейінгі заманның ірі жазушыларына бет бағыт белгілеп бергендей болды. Қай елдің жазушысы болса да драмаларына алдымен өз елінің өмірін, өз жұртының салт-әдетін, мінез жаратылысын көрсетуді міндет деп санады. Барлығы да еліне салт театрын жасап берді. Басында елдің өз денесінен, болымсыз ойын-сауықтан шыққан кішкене театрлар кейін салт театрына айналған уақытына бір мезгіл елді тастаған емес» [1,479].

Алғашқы театр өнерінің ойын-сауығы ретінде дүниеге келу мекені – халық арасы, ел іші. Сол топырақта дүниеге келген өнер белгілі бір шартқа, болмысқа, ұлттық құбылысқа бағынады. Өз бойында туындаған өнер сол елдің әдет-ғұрпын, дәстүрін, ұғым-нанымын, мақсат-мүддесін паш етеді. Халқымыздың өз іргесінде туған салттық, дәстүрлік ойындар, той-думандар, ел аузындағы күлдіргі әңгіме, аңыздар,сан қилы жиындарда орындалатын театрлық ән-күйлер, күлкілі жәйттер – біздің өнеріміздің дүниеге әкелген репертуар мен сахнасы. Қазақтың ертеден дәріптеп, қастерлеп келген ұлттық сахналық бұйымдардың халық өнеріндегі тегін тектеп, болмысын айқындау театртануда аса қажет. Олай болса алдымен ұлттық театрдың басты өзегі болған қазақтың ескіден келе жатқан көне ауыз әдеби мұраларынан театр элементтерін іздестіруге болады. Мәселен, «Жар-жар» мен «Беташар», «Айтыс» өлеңдерін М.Әуезов ешқандай қоспасыз театр деген.  «Жар-жарда» екі топқа бөлініп, яғни қыз бен жігіт болып топтасып, алма-кезек орындағанның өзінде сахналық әрекетті, астарлы тартысты, тіпті әлеуметтік мазмұнды аңғару қиын емес.

Қазақ қызының жанкүйер жақындарымен, ел жұртымен қоштасу сәтін сахналық үлгіге жақын сипаттайтын салт жырларының бірі – «Сыңсу». Мұнда біздің сахналық өнерімізге, актерлік ойынымызға жақын ерекшеліктерді байқауға болады. «Жар-жардың» осындай сахналық ерекшелігін ең алдымен танып, өзінің театр туралы алғашқы зерттеуінде талдап берген ұлы суреткер М.Әуезов болатын. «Шынында, ерте күнде ас пен тойда, ұлы жиында ізденіп келіп өлеңмен, әнмен айтысатын көп ақындар, өз заманында театр жасамай, не жасады? Солар жасаған сауық елдің құр қуанып, құр көңіл көтергеннен басқа, кәрі жастың сай сүйегін босатып, әруағын шақыртып, барынша қыздырып, желіктірген жоқ па еді? Онан соң ұзатылатын қыздың тойында еркек пен әйел қақ жарылып алып тайтысатын «Жар-жар» мен «Беташар» бүгінгі заманның сахнасына қою үшін ещбір қосымша керек қылмайды. Солар сияқты толып жатқан айтыс өлеңдерінің қай-қайсысы болса да, қалай болса, солай қоюға болады»  [1,443]. - деген сөзінде мұндағы сахнаға қатысты театрлық элементтердің барлығын, оның сахна төрінде актер арқылы орындауға ыңғайлылығын, ондағы сахналық құрылымды, мизансценалық қалыптарды, актерлік ойынды соқырға таяқ ұстатқандай етіп көрсетіп отыр.  «Жар-жар» мен «Беташардағы» театр мен драматургияға жақын сипат қатысушылардың характерлерінің жасалуы кейіпкерге тін кейбір ерекшеліктердің ашылуында. Жән қатысушылардың ойын үстінде өз міндеттерін сахнадағы актер сияқты нақты орындауында алғашқы актерлық өнердің элементтерін толық байқауға болады. Сонымен, ұлттық сахналық элементтер халық шығармашылығының көптеген түрлерінде дами қалыптасып, бүгінгі актерлық өнердің табан тірер негізін қалаған.

Театрлық сипатты «Айтыс» өнерінен де көруге болады. Сөз өнерінің ең биік шыңы болуымен қатар айтыс табан астында суырып салып айтуға, сахнаға жақындық жағынан импровизациялық және орындаушылық тәсілімен тікелей байланысты. Мұнда сөзбен қатар қимыл-қозғалыс, бет-әлпеттегі өзгеріс, психологиялқ толғаныс бейнелеу құрал ретінде тұтастықта көрініс табады. Халқымыздың әдебиетіндегі ақындар айтыстарының сөз ерекшеліктеріне зер салсақ, олардың көркем табиғатында актерлық өнерге етене жақын драмалардағы диалогтар мен сөз қақтығыстарының әрқилы сипатын байқауға болады. Екі ақынның мазмұнды да қызық айтысының өзі сахналық қойылымдай әсерлі.

Осы аталған ауыз әдебиетінің көптеген дайын үлгілері «ешбір қосымшасыз» өзіміздің ұлттық драматургиямыз бен сахнамызда орнымен пайдаланып, көркемдік үйлесім тапқаны белгілі. Эпостық жырлар мен дастандарды музыкалық аспаптардың сүйемелдеуімен айтатын ақын-жазушылардың орындаушылық өнерінде театрға жақын ажырамас ерекшеліктерді көруге болады. Бұларды түрлі жиындарда, шаршы топтың алдында орындау. Қазақ арасында кеңінен тараған өнердің түрі.

Ел ішінде ойын-сауықты көркем қызықтырып, асқан тапқырлықпен, табиғи дарынымен дүйім жұрттың ішек-сілесін қатырып, күлкі ләззатына бөлеп, халық арасынан жарып шыққан өнер шеберлері болған. Олар өлмес өнерлерін жұрттың көп жиналатын жерлерінде, ас пен тойларда, жәрмеңкелерде, тіпті ауыл-ауылды аралап жүріп те көрсете берген. Олар әжуа-мысқыл, әзіл-оспақ сияқты сатиралық тәсілдермен ел арасында көрініс беретін келеңсіз қүбылыстарды, байлардың сараңдығы мен пасықтығын, әлдінің әлсізге зорлығын күлкінің найзасына іліп отырған.

Зерттеушілер қулар өнерін сипаттай келіп: «бұлар кезегі келгенде домбыраға қосылып, ағыта сөйлеп кететін ақын, жылата да, күлдіре де білетін әнші» болып кететін қабілеттерімен бірге,  «күтпеген жерден күлкі шақыратын құбылыстар жасау, лезде-ақ басқа бейнелерге айнала қалу қулар деп аталушылардың басты қарулары» [2,23] - дейді.

Қулардың күлдіргі репертуары негізінен аттары  аңызға айналған Алдар Көсе, Жиренше, Айдарбек, Торсықбай, Қантай, Тантай, Мауқай т.б. төңірегінен өрбіп, асқан шеберлігімен, ақыл-айлакерлігімен қоғам тірлігіндегі әлеуметтік құбылыстарды күлкі нысанасына айналдырып,жан-жануар хайуанаттардан бастап, сан қилы адамдардың естен кетпес комедиялық бейнелерін жасаған. Шабытқа мініп, қазақ даласын дүр сілкіндірген ұлт өнерінің қайталанбас майталмандары Қалыбек Қуанышбаев, Серке Қожамқұлов, Иса Байзақов, Елубай Өмірзақов, Құрманбек Жандарбековтер. Жоғарыдағы өздері өнеге тұтқан ортаның дәстүрін жалғастырушы, өнердің мұрагерлері, бүгінгі театрдың классиктері. Қайталанбас мысқыл, әжуа, сықақ бұлардың басты бейнелеу тәсілдері болып, сатиралық өткірлікке, күлдіргінің сойқан гротескісіне барған. Кейде сөйлемей-ақ пластикалық икемділік, жанды мимикалық тәсілмен бет әлпетін құбылтумен де тамаша сахналық күлдіргі суреттер салған. Мәселен, «Алдар Көсе» спектакліндегі  Қ.Қуанышбаев Шораяқтың бір ғана тамақ жеу сәтіндегі әрекетін көрсете отырып, мешкейдің қайталанбас сахналық бейнесін сомдаған.

Салт-дәстүр, әдет-ғұрып, халықтың рухани өзегі, тілінің тірегі, мәдениетінің арқауы, ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан ата дәстүрінің желісін үзбей халқымыздың асыл мұрасы ретінде бағалап, оларды көздің қарашығындай сақтап, ілгері дамытып отыру өркенді де өнегелі іс. Дәстүр, салт қашанда адам қиялынан туындап, заман ағымына қарай байып, мазмұны тереңдеп отырады. Сондықтан бұған осы тұрғыдан қараған дұрыс. Әркім керектісін, көңіліне ұнағанын, көкейіне қонғанын қабылдап, іс жүзінде қолданса, оны ұлтымыздың озық салт-дәстүрлерімен байланыстырып, байыптап, мазмұндыра түссе, нұр үстіне – нұр.

Біздің қазақ халқы салт-дәстүрге өте бай. Әлбетте соның бәрінде театр элементтері қатысып отырады. Айталық, қыз ұзату тойы алдында істелінетін салты бойынша Ы.Алтынсаринның «Орынбор қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары» атты еңбегінен байқағанымыз «ит ырылдатар» салты бойынша жаңа келген күйеу бала босағадан аттар кезде ит болып ырылдап ішке енгізбейтін таймас қыздың жеңгесіне ақы пұл төлеу қажет. Өз кезегінде босағаны енді аттар күйеу бала ырым-салтын орындау кезеңінде қаржылай немесе қымбат сый ұсынуы тиіс. Содан кейін ғана «қол ұстату», «шаш сипату» жоралғылары басталатын.  Таймас жеңге өзіне тиісті жорасын алмайынша қауып алар қабаған иттің табиғи қасиетін көрсете берері сөзсіз.

Сол сияқты «кемпір өлді» салты да күйеудің киіз үйден шығар сәтінде істелінетін бір театрлық көрініс. Күйеу аттанар кезінде кәрі кемпір жас шамасына қарамай есік алдында өлген болып, демін тартып жата қалады. Күйеу бала аттап кетуге ары бармасы һақ. Демек, өлген кемпірді тірілту керек. Ол үшін арнайы жорасын жасауы тиіс. Міне, кемпірдің өліп қалған адамның образын сомдауы нағыз актерлік өнер – театр элементі.

Тағы да бір  өткізілетін салт-жораның бірі – «кебіс жоғалды». Үйдің үлкен келіні аяқ астынан кебіс жоғалтқанын жария етіп айқай-шу көтереді. Әлбетте бұның бәрі ойын. Жас күйеуден қайтарар қарымның бірі. Жеңгенің аяқ астынан бұлдануы сенерліктей көрініс. Өз кезегінде күйеу бала сый-тартусыз құтыла алмайтынын біліп, тиісті жолын жасайды. Бұл кәсіби театрдағы белді актрисалар орындайтын рөліменен бара-бар екені айқын  [3, 22-27].

Актерлік өнер – ол театрдың басты компонентінің бірі. Демек, мысалға келтірілген үш салттан да кейпкер сындылық актерлік шеберлігі арқылы келтірілген театр элементін оңай байқаймыз. Күнделікті қарапайым киім үлгілері той барысында өзгеріп, қыз жасауымен тігілген үйде барынша көркем нақышқа енеді. Бұл декорациялық шешім. Ал қыз бен жігіттердің айтысы қалың көпшілікті жинап, олардың белсенді көрермен екенін танытады. Қыз бен жігіттің айтысы өз алдына музыкамен көркемделген диалог болса, музыка көркем мәнерлеу тәсілдерінің бір компоненті. Диалог – драматургияның ең басты бір қасиеті. Бұл жерде сонау ежелгі антикалық дәуірде Дионис құрметіне арналып айтылған хор және әрекетшілер тұғызған саз сайысы айнытпай театрлық көрініс бейнесінде өз орнын тауып тұр.

Зерттеушілер сал-серiлердi құпия одақтардан шығарады. Олардың пiкiрiнше, көне кезде мифология жаңғырып, ырыми құпия одақтар құрылған едi. Бұны алғашқы қауымдық құрылыстың ыдыраудағы соңғы кезеңi деп есептеген жөн. Өйткенi құпия одақтар жаңа қалыптаса бастаған ақсүйектер тобының әкiмшiлiкке қол жеткiзу функиясын атқара бастаған. Сол құпия одақ мүшелерiнiң жүрiс-тұрыстарында ерсiлiктер пайда болып, олар тiптi дағдыға айналды, сонымен қатар актерлiк элементтерде бой көрсете бастады. Яғни, ырыми рәсiмдердi құбыжық серiлер киiп атқару салтқа айналған, өзге адамдардың киiм киiсiне ұқсамайтын, мүлдем басқа үлгiлер бойынша тiгiлген киiм кию дағдыға, бiзше модаға ұласқан. Жұрт алдында ерекше көзге түсiп, ерекше көрiнудi ұнатқан [4, 13].

Осыдан келiп ырыми мақсатта орындалған рәсiмдер мен бишiлер тобы бiрте-бiрте молайып, актерлiк сахна өнерiнiң алғашқы бастама элементтерiнiң негiзi қаланған. Сол кездерде басқа этностардың ешқайсысында сақталмаған, тек қазақта фольклорлық үлгiлердi таратушы ретiнде орын алған «сал-серiлiк» тип пайда болу кезеңi сол құпия одақтардың ыдырауымен байланысты. Мысалы қазақ елiнде сал-серiлер жанына бiр топ өнерпаз «нөкерлерiн» ерте жүрiп, ел аралаған. Бәлкiм, бұл құпия одақтан қалған бiрлесе, топталып жүру әдетi шығар. Сал-серiнiң киген киiмi өзге жұртқа ұқсамаған. Киiмдерi кең болған, әсiресе, кең балақты шалбар киген. Сал-серiлер бiр орында тұрақтамай әр жердi аралап, ел кезiп өнер көрсеткен. Әр салдың қасында ақын, балуан, серiлер, өлеңшiлер, домбырашылар ерiп жүрген. Ат басын бұрған үйге салдар өз аяғымен кiрмеген. Ауыл қыздары қолдарымен көтерiп әкеп салды үйге кiргiзедi екен.

Сал-серi феноменiн өз монографиясында арнаулы зерттеген Тұрсынов Е. тайпааралық соғыстар арқасында байлығы жағынан өзге руластар арасынан оқшаулана бастаған әскери көсемдер, әскербасылар, батырлар құпия одақтар арқылы ру, тайпа, тiптi тайпалық одақ iшiнде өз беделiн арттырып, руластарына билiгiн жүргiзуге тырысқан дейдi [5].

Құпия одақтар осы жаңа қалыптаса бастаған ақсүйектер тобының әкiмшiлiкке қол жеткiзу құралы болып табылатын. Құпия одақтардың әлсiреп, ыдырауы процесi таптық қоғамның қалыптасу процесiмен өзге адамдарға, тiптi ру көсемдерiне жеуге тыйым салынған тағамдарды күнделiктi ас етiп iшуге жқне жай адамдарға ұят деп есептелетiн iс-әрекеттер iстеуге рұқсат етiлген. «Ол салдың өзiнiң үстiне киген киiмi – халық кимеген түрден киедi екен. Егер ол киген киiмдi халық кисе, оны кимей, қарақұрым киiздi киiм қылып киедi екен, астарына қымбат нәрседен астар қылып, және де киген киiмдерi сондай кең болады екен: шалбардың бiр балағына бiр кiсi кiрiп шығады екен» Бiржан сал туралы:  «Ал үстiндегi киiсi сол кездегi адамдардың кигендерiне тiптi өзгеше болатын. Кең жағалы ақ көйлек, дөңгелек етектi оқалы камзол, сыртында көкала қаптал шапан, бастына үкiлi құндыз бөрiк, үкiсi бұлғақ-бұлғақ етедi» (сонда). Той-думандарда салдар жұрттан ерекшеленiп, шынтақтап, бүйiрiн таянып отыратын.

Е.Тұрсынов қазақ салдарын полинезиялық ареоилермен салыстырады. Ареоилердiң тұрақты қоныстары болмаған, бүкiл өмiрi ел кезумен, той-тамашамен өтетiн. Ареоилердi жалғастыру үшiн арнаулы үйлер салғысатын, әр ауыл адамдары ареоилердi қарсы алып, қонақ жайлықпен күтудi, күш бiрiктiрiп той-думанның керек-жарақтарын қамтамасыз етудi парыз деп есептеген. Соғыстан қолы бос уақыттың бәрiн ареоилер ойын-сауықпен өткiзетiн. Ареоилер одақ мүшелiгiнде жоқ ру, тайпа көсемдерiнен де жоғары тұратын, олардан мансабы биiк «нағыз ақсүйектер» болып есептелiнентiн. Сондықтан ареоидiң бармағының ұшын жұмысқа тигiзуiнiң өзi ұят саналатын. Бұл дәстүрдiң жұрнақтары салдары әдет-салттарынан да байқалады. Ареоилер жөнiнде мына кiтапта көп мағлұмат алуға болады: (Луомала К. Голос ветра. Полинезийские мифы и песни. М.: Наука, 1976) [6]. Қазақ салына келсек:  «Сал тамам жұрттың бәрiне мақсұм болады екен. Оған барша халық жол бередi екен» (Ә-ИҚҚ, п.120). Салдардың келуiн жұрт асыға күтетiн, оларды қуана қарсы алатын, құрмет көрсететiн. Салдар бiр жерде тұрақтамай, ел кезiп жүретiн [5, 123].

Қазақ салдары да жалғыз жүрмейтiн. Әр салдың соңында ақындар, балуандар, серiлер, өлеңшiлер, домбырашылар ерiп жүретiн. Ареоилердiң фанаунаулары сияқты, олар да салдармен бiрге өнер көрсетiп, той-думанды қыздыратын. Соғыс жоқ кезде олар бүкiл уақытын той думандатуға жұмсайтын. Ал, қазақ салдарының соғыс өнерiмен әуестенгендiгi туралы мағлұматымыз жоқ. Бұл заңды да, өйткенi бертiнгi салдар бағзыдағы құпия одақтардан баяғыда-ақ қол үзiп, өнер жолына түскен адамдар едi. Дегенмен, бұрынғы салдар әскери тiршiлiкпен айналысқан секiлдi. Осыдан салдардың бiр кездерде ареоилер сияқты, әскери тiршiлiк еткендiктерiн және бос уақытын ойын-сауықпен, қыз-келiншектермен әзiлдесiп, қалжыңдасумен өткiзген деп шамалаймыз. Шынымен-ақ, салдардың қыз атаулыға өзгелерге қарағанда бiр табан жақындау тұрғандығы байқалады: «Бұрынғы …  уақытта сал деген болған екен. Оның iсi сол: бiр бай жас күнiнен жiгiт-желең ертiп, сейiлшiл болады екен, мұның iздегенi қыз? Одан басқа iсi жоқ… «Сал, ойыныңды көрсет алдыңнан қыз таянды, артыңнан жау таянды,- дегенде аты мойнын жерге салып шабады. Жарты шақырым жерге барғанда, қыздарға аяғын бүгiп, басын иiп, тәжiм қылады екен… Ол салдар жiгiт-желеңiмен бiр үйдiң қасына келген уақытта атынан құлайды; ауылдан қыздар жүгiрiп шығып, сүйеп, көптесiп, көтермелесiп, үйге алып кiргiзедi. Сол уақытта салдың балағынан, қалтасынан, қойнына тақа дүрия, шәйi кәм ақшалай төгiлiп жүредi екен; оны қыз-келiншектер жиып-терiп алады екен… Ол салдар бiреу бiр нәрсесiн сұраса, бермей қоймайды екен, бермесе салдықтың сертiн бұзған болады екен. Ауылдағы қатын-қыздар қоржынындағы я болмаса бөктерiндегi құндыздарын я ақшаларын алып қалады екен… Ертең жүргенде, ауылдың барлық қыздары атқа мiнiп, шығарып салады, алдағы ауылға шейiн. Ол ауылдың қызы да атқа мiнiп бiрiгiп жүредi екен» (Сонда).

Қазақ сауық мәдениетінде Наурыз мейрамы ерекше орын алады. Халқымыздың мифологиялық түсiнiгi бойынша, 21 наурыз түнi даланы Қызыр аралайды екен. Сол себептi осы түн - «Қызыр түнi» деп аталады. Қызыр - адамдарға дәулет дарытып, бақ қондыратын, ақсақал кейпiнде көзге көрiнетiн қиял-ғажайып персонаж. Жақсылықтың жаршысы, жаңа түскен Күн нұрының символы- Қызыр ата даланы кезiп жүрiп, назары жерге түссе, оның тоң кеудесiн жiбiтедi, ал тасқа түссе, тасты ерiтiп жiбередi екен. Күн сәулесi жер шарының шығыс бөлiгiнен таңғы сағат 6-да себездеп атқан кезде, бiздiң өңiрiмiзде бұл сәт түнгi сағат 3-ке тұспа-тұс келедi. Сондықтан да қазақ халқы Жаңа жылды 22 наурыз күнгi  таңғы 3-те қарсы алады, дәл осы сәтте даланы Қызыр баба аралап, Самарқанның көк тасын ерiтсе керек. Сондықтан осы күндi асыға күткен үлкендер:

Самалық, самалық, 
Көк құс көзiн ашты ма? 
Аяғын жерге басты ма? 
Самалық, самалық, 
Самарқанның көк тасы 
Жiбiдi ме, көрдiң бе? 
Самалық, самалық, 
Қап тауының көк құсы жүгiрдi ме, көрдiң бе?, [7, 21]

- деп, қойнында көжегi, қолында нәуiрзегi (бәйшешек) бар балаларына сұрау қойған.

Наурыз түнi ауыл бойжеткендерi өздерi ұнатқан жiгiттерге арнап соғымның соңғы етiн уызға салып пiсiрiп, «ұйқыашар» аталатын ерекше дәм дайындайды. Ал, жiгiттер мен бозбалалар болса, қыздардың қол ақысының қарымтасына айна, тарақ, иiссудан тұратын «селт еткiзер», «дiр еткiзер» сыйлықтарын ұсынады. Бұл дәстүрлi сыйлықтағы айна - пәктiк пен жастықтың, тарақ - әдемiлiк пен сұлулықтың, иiссу - бүршiгiн жаңа жарған жауқазындай құлпырудың, жайнай түсудiң белгiсi. Алдымен ауыл жастары бiр асау тайыншаға ашамай ерттеп, үстiне жандықуыршақ мiнгiзiп, мойнына қоңырау тағып, төбесiне құстың бiр шоқ қауырсынын (қарқара) тағып дайындайды. Олар түнгi сағат үште қорадағы малды үркiтiп, иттердi шулатып, елдi ұйқыдан оятып, тайыншаның басын бос жiбередi. Бұл тайынша мiнген жандықуыршақ жерiмiзге келе жатқан Жаңа жылдың бейнесi iспеттес.

Қазақ халқының жаңа жылы Наурыз ұлттық ойындарды ойнаумен басталған. Мұнда екiге бөлiнген топ өз өнерлерiн ортаға салған. Және оның бiр түрiнен ғана емес, жан-жақты, ақындар айтысы, бәйге, палуандар күресi, т.б. ойын мен өнердiң барлық саласы бойынша қызу тартысқа түскен. Осылай басталған мерекеде адамдар бiр-бiрiне ақтiлек арнап, шынайы ыстық ықыласын бiлдiредi. Бiр-бiрiн құттықтаған жас пен кәрi үй-үйге кiрiп наурыз көжеден дәм татады. Одан қрi ауылдан-ауылға қыдырып, үй тастамай түгел құтты болсын айтады. Осындай қыдырыста жастар өзiнше бөлек жүредi. Өлең-жыр төгiлтiп, сауық-сайранның туын көтередi. Көпшiлiктiң көңiлiн масайратады. Әндi қосылып салып, өлеңдi бiрiгiп айтады. Бiраз серпiлiп алған соң әрi қарай өздерiнiң сырлары мен сезiмдерiн бiр-бiрiне өлең сөзбен жеткiзедi. Қандай құпия сезiм болса да өлеңнiң iшiне араластырып, сыйғызып астарлап жiбередi. Сәндi киiнген қыз-келiншек пен жiгiт-желең ыңғайлы үйге оқшауланып, думанды әрi қарай жалғастырады. Осылайша сауық желiсi жүйеге түседi де, ақындар өлең-толғауларын айтса, жыршылар қисса-дастандарын тыңдатады. Мұндай кездегi сезiмдер өмiрдiң өрлiгiн, сәнiн, сыры мен қасиетiн және адамгершiлiктiң парасаты мен адамның атқарар борышын жан-жақты қамтиды. Сондай-ақ сауықтарда өмiрдiң ұлылығын дәрiптеу алғы шарт боп есептеледi. Сөйтiп үлкен сайысқа жол ашылады. Ендiгi жерде өлең айтыс дәстүрiнiң iзiмен өрiстейдi. Ұлт өнерiне құштар бүгiнгi жеткiншектердiң бұдан үйренерi көп.