Сұхбаттасқан: Айбар ҚОНАҚБАЕВ
ҚазҰӨУ, кинотану, III курс
– Қазіргі қазақ киносы туралы жалпы не айта аласыз?
– Қазіргі қазақ киносы жақсы дамуда. Түсіріліп жатқан фильмдер авторлық, мемлекеттік тапсырыспен түсірілген және коммерциялық сияқты негізгі үш бағытты қамтиды. Оның үстіне кейбір жас режиссерлердің фильмдері шетелге шығып, жүлделер алып жатыр. Ішінде Әділхан Ержановты ерекше айтуға болады. Олардың алдындағы Серік Апрымов, Дәрежан Өмірбаевтар бүгінгі кинода өзіндік қолтаңбасын қалдырып жүр. Қазіргі қазақ киносында үш ұрпақ бар: Сатыбалды Нарымбетов пен Болат Шәріповтерді аға буын өкілдері десек, «жаңа толқынның» режиссерлері ортаңғы буынға жатады, кейінгі буын – жастар. Қазіргі анимациялық киноның да жағдайы жақсы. Адай Әбелдиновтің жақсы фильмдерін көрдік. Бірақ, қалай десек те, телевизиялық киноның, сериалдардың кемесі өрге жүзіп тұр. Әрине, олардың кәсіби деңгейі әртүрлі, сонда да көрерменнің сұранысына жауап бере алады.
Тарихи фильмдерді түсіру жайлы бізге тапсырма берілуде, бірақ, ол жағы оңай емес. Өйткені ондай фильмдерді түсіре алатын мықты режиссерлер жоқтың қасы. Мысалы, бұрын «Отырардың күйреуі» деген жақсы фильм түсірілді. Оның жақсы шығу себебі – сценарийін Алексей Герман мен Светлана Кармелита есімді танымал кинематографистер жазған, оған басқа да белгілі режиссерлер мен кино мамандары атсалысты. Ал, одан кейінгі фильмдердің аты аса шыға қоймады, соның ішінде көбімізге белгілі «Көшпенділерді» айтуға болады. Мүмкін, «Жаужүрек мың баланы» толық жақсы деуге болар еді, бірақ мұнда көпшілік (массовка) қатысатын көріністер аздау. Сол себептен, болашақта бұндай фильмдердің қалай шығатыны, кім түсіретіні де үлкен сұрақ деп ойлаймын. Оны түсіру бір бөлек қой, ең бастысы жақсы драматургиясы, сценарийі болуы керек.
– Бүгінгі күні елге неліктен көңіл көтеруге арналған, «жеңіл» фильмдер ғана өтімді?
– Бұл — бүгінгі күннің ғана мәселесі емес, үнемі солай болған жағдай. Жалпы, комедиялық және мелодрамалық фильмдер көрерменді баурап алатыны белгілі. Сол себептен ондай фильмдердің кең таралуы, оған түскен актерлердің танымал болуы – заңды құбылыс. Негізі, көрермен кинотеатрға демалу үшін барады. Оның терең ойға батып, күйзеліске түскісі келмейді. Күні бүгінге дейін бұл жанрлардың қатты дамуының да себебі – осы.
Ал, егер біз авторлық киноға, жалпы Cinema Art деген ұғымға жақын фильмдер түсіретін болсақ, оның өзінің арнайы көрермені болуы керек. Ондай көрерменді мектеп жасынан, тіпті балабақшадағы кезінен бастап тәрбиелеу қажет. Бір қызығы, біздің Дәрежан Өмірбаевтың фильмдері Францияда рейтинг бойынша жоғарғы сатыға шыққан. Тіпті, прокат жағынан да. Былай қарағанда, көрерменді онша қызықтыратын фильмдер де емес. Бірақ, ол жерде киноға көзқарас өзгеше. Киноның туған жері де Франция екенін білесіздер. Халықаралық Канн кинофестивалі де сонда өтеді. Олардың шығармашылық деңгейі жоғары фильмдерді көруге тырысатыны байқалады, ондай фильмдерді жарнамалайтын, көрсететін әдейі ұйымдары бар. Соның арқасында Д. Өмірбаевтың фильмдері «Аватардың» алдына шығып кетті. Адамның ақылына сыймайтын дүние секілді. Бізде «Аватар» бірінші орын алып жатса, Францияда отандық режиссерлеріміздің фильмдері бірінші орын алып жатыр. Сол себепті, бәрі көрерменді оқыту, дайындауға байланысты. Өкінішке орай, біздің білім беру мекемелерінде кино өнері, жалпы өнер туралы дәріс өте аз беріледі, сондықтан көрермендер күрделі фильмдерді көруге дайын емес. Мұндай фильмдер көлеңкеде қалып жатыр.
– Бүгінгі қазақ киносындағы жас режиссерлердің аяқалысы, олардың жалпы шығармашылық қарқыны туралы пікіріңізді білгіміз келеді...
– Жалпы, 1994-ші жылдан Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясында (ол кезде Т.Жүргенов атындағы Қазақ мемлекеттік театр және кино институты) кинорежиссерлерді дайындау басталды. Одан бері өткен жиырма жылдан астам уақыттың ішінде қаншама түлектер бітіріп шықты, олардың біразы қазір фильмдер түсіріп жүр. Бәрі де жас жағынан қатарлас. Әйтсе де, әзірге олардың алдында келе жатқаны Әділхан Ержанов деп ойлаймын. Өйткені, оның өзіндік қолтаңбасы бар. Сондай-ақ, Канн кинофестивалінде «Уроки гармонии» атты фильмімен жүлдеге ие болған Эмир Байғазинді айта аламын.
Біз бұрын студенттер кинофестивалін өткізетін едік. Сол фестивальдерде осы екеуі ылғи басты орындарға ие болатын немесе «Ең үздік режиссура» сияқты жүлделерді жеңіп алатын, әйтеуір құрқол қайтпайтын. Осылармен үзеңгілес тағы да біраз режиссерлер бар. Олардың жолы ашылмай жатыр, ал әлгі екі режиссер қалай алға шықты? Себебі, бұл фестивальмен «Қазақфильмнің» арасында келісім-шарт болған: басты жүлдені алған режиссерға «Қазақфильм» киностудиясы толықметражды фильм түсіруге рұқсат береді.
Біз режиссерлер мен операторларды теориялық тұрғыда дайындауды ғана емес, оларды өндірісте сынап, тәжірибе алуына мүмкіндік беру, жарнама жасау жағын да ойлауымыз керек. Ал, ол үшін тұрақты кинофестивальдер қажет. Қазіргі таңда Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясында «Бастау» атты халықаралық кинофестивалі бар. Режиссерлердің алғашқы легі биыл бітіргелі отырған біздің жоғары оқу орнында бұндай шара әлі күнге дейін жоқ.
Біраз режиссерлер жақсы шәкірттер даярлады. Алматыдағы өнер академиясында белгілі кинорежиссер Дәмір Манабайдың шеберханасында дәріс алып жатқан көптеген студенттер бар. Басында айтып өткен Әділхан Ержанов пен Эмир Байғазин сол шеберхананың түлектері. Бұлардың алдында Ардақ Әмірқұловтың шәкірттері танымал болған. Олардың ішінен Нариман Төребаевтың есімін айтсақ та жеткілікті («Антиромантика», «Кішкентай адамдар» т.б. фильмдердің авторы). Болат Қалымбетовтің де жақсы түлектері аз емес. Бірақ, олардың шығармашылығы қаржы мен жарнамаға байланысты екені де кино саласындағыларға жаңалық емес.
Бізге режиссерлермен қатар сауатты продюсерлер керек. Продюсер дегеніміз – фильмнің түсіріліміне қаражат тауып, оны жарыққа шығаратын адам. Қазіргі продюсерлер кино арқылы көп қаражат табуға болатынын біліп, тек табыс табуды бірінші орынға қояды. Көрерменді қызықтыратын блокбастерлерді түсіріп, оған аз қаражат жұмсап, кейін оны еселеп қайтарып алуға болады. Бірақ, өнер ретінде кино қиындау іс. Шетелде бұл мәселенің шешімі өзгеше шешеді. Онда продюсерлер алдымен бес-алты коммерциялық жобаны қолға алады да, одан тапқан ақшаға бір авторлық фильм түсіреді. Кейін сол авторлық фильм үлкен фестивальдерде жүлде алады да, бұларды әлемге танымал етеді. Канн фестивалінде, жалпы шетелде жүлделерді режиссерге емес, продюсерге табыстайды. Сондықтан, бізге әзірге продюсерлер жетпей жатыр.
– Өзіңіз бастаған кинотанушы мамандар қазіргі таңда неліктен үнсіз қалуда?
– Біріншіден, бәрі өкінішке орай кинотанушыны тек сыншы деп қабылдайды. Шыққан фильмнің кемшіліктерін ғана байқап, жетістіктерін көрмейді деп ойлайды. Олай емес. Кинотанушы – фильмге ғылыми көзқараспен қарайтын маман. Теориялық кинотану саласы бар. Кинотанушы редактордың да қызметін атқарады. Қазір телеарналарда көрсетіліп жатқан шетелдік фильмдердің деңгейі кәсіби жағынан жоғары. Ал, ол көрсетілімді ұйымдастыратын, сараптап, таңдап алатын да – редакторлар. Екіншіден, кинотану мамандығында оқып, бітіргендер тек сыншының ғана емес, журналистің, редактордың, тіпті продюсердің де жұмыстарын атқарып жүр. Шәкірттеріміздің арасында ғылым саласына бет бұрғандары да бар. Магистратурада, докторантурада оқып, қазақ киносы туралы зерттеп, ғылыми жұмыстарын қорғады. Сондықтан, бұл сала да бұрынғыға қарағанда қазір дамып жатыр.
Кеңес үкіметі жылдары екі-үш кинотану кандидаты болған. Олар: Қабыш Сиранов, Камал Смайылов, Бауыржан Нөгербек, кейіннен Гүлнар Әбікеева қосылды. Ал, қазір кинотанушылардың қатары әжептәуір көбейді. Монография жазу, кітаптар шығару жағынан да кинотану саласы алда келе жатыр. Негізі, бізде кинотану саласын қолға алу өте кеш басталды. Оған дейін театртану, өнертану мамандықтары болды. Олар совет заманынан келе жатқан мамандықтар, өйткені, театр институты болды, ал кино институты болған жоқ. 1993-ші жылдан бастап, Т.Жүргенов атындағы Қазақ Мемлекеттік театр және кино институтында осы мамандық бойынша шәкірттер дайындауды қолға алдық. Соның арқасында, қазір үш өнертану кандидаты, екі Ph докторы бар, магистранттардың саны да өте көп. Қазіргі таңда бес-алты магистрант өздерінің диссертацияларын қорғап, дәріс беріп жүр әрі олар барлық ғылыми конференцияларда баяндамалар жасап, қазақ киносының тарихын зерттеп жатыр.
Мерзімді басылымдарға немесе телевизиялық бағдарламаларға шығу, әрине, біздің міндетіміз. Бірақ, кейде жаңа фильм шығып жатса, оны асықпай, ой елегінен өткізіп, сараптауды абзал көреміз. Өйткені, режиссер бірінші фильмін өте жақсы түсіреді де, екінші жұмысы бөлек боп жатады. Бірінші жұмыста оған бәрі көмектеседі, сондықтан екінші немесе үшінші туындысынан кейін ғана адамды бағалауға болады. Егер, барлық фильмдерінің деңгейі бірдей жақсы болса, онда ол болашақта жақсы режиссер болып шығады. Сол себептен асығып, журналистер әлде кей сыншыларымыз сияқты бірден жар салып, қолпаштасақ, онда ол режиссер көп ұзамай құрдымға кетіп, жоқ болуы да алыс емес. Бәрін де уақыт көрсетеді. Режиссер марафонға қатысушылар сияқты. Оның күші, жігері біраз фильмдерге баруы керек. Ол үшін асықпау керек және сезімге ерік беріп бір фильмді аспанға көтеріп, ал екіншісін жермен-жексен етсең – ұятқа қаласың. Ойланып барып жазу да осы үшін қажет. Ал, енді кино теориясы мен тарихының мәселесі мүлдем басқа. Бұл жағдайда уақытында өзінің бағасын алған фильмді бүгінгі күн тұрғысынан қайта саралау мүмкіндігі бар. Бұл өте қызық жұмыс, себебі әлі күнге дейін Шәкен Аймановтан бастап, қазіргі жас режиссерлерге дейін олар туралы жазылған, терең зерттелген монографиялар жоқ. Тек қана ғылыми мақалалар, конференцияда жасалған баяндамалар немесе естеліктер бар. Ал, олардың шығармашылығын алғашқы фильмінен бастап, соңғысына дейін зерттеу – әркімнің қолынан келе бермейді. Ресейдің Сергей Эйзенштейн, Всеволод Пудовкин, украиннің Александр Довженко сияқты режиссерлері бастан-аяқ зерттелінген, ол үшін ғылыми институттарда арнайы бөлімдер еңбек еткен. Сергей Эйзенштейннің мұражайы бар. Қанша жыл бойы оның алты томдық шығармасы шығарылып, дүние жүзіне насихатталды. Біздің кинотанушылар да сондай деңгейге жетсе деген арманым бар. Қалай болғанда да, қазақ киносын жан-жақты зерттеп, оның деңгейін әлем киносына жеткізуіміз тиіс. Тіпті, біздің қазіргі режиссерлер Дәрежан Өмірбаев, Серік Апрымов, Ермек Тұрсынов, Ақан Сатаев, Данияр Саламат, Әділхан Ержанов, Эмир Байғазиндерді неге зерттемеске?
– Қазіргі жас режиссерлердің білім деңгейі бұрынғы талаптармен салыстырғанда қандай?
– Бізде бұрын «Шәкен Айманов ірі планды білмейді» деген әзіл болатын. Шын мәнінде, режиссердің жақсы екендігі техникалық тәсілдерге байланысты емес. А.Пушкин айтқандай, «Ұлылық қарапайым болады». Көптеген классикалық фильмдердің тілі өте түсінікті болды. Ал, қазір технология қатты дамыды да, кез келген адам компьютердің алдында отырып-ақ анимациялық фильм құрастыра алады немесе камераны алып, әлденені түсіріп, монтаждай салады. Бірақ, ең бастысы адамның ойлауы, оның өмірге деген көзқарасы, басқаша айтқанда, режиссерлік концепция болуы қажет. Осы жағынан келгенде біздің аға буын режиссерлеріміз үлкен суреткерлер болған. Өйткені, олар еркін заманда жұмыс жасаған жоқ. Бір ойларын айту үшін әртүрлі жолдарды іздеген. Кез келген қазақ киносында балбалтастар, онда қашалған ескі суреттер болады. Ол не үшін керек? Оның бәрі: «Біз бұрыннан келе жатқан халықпыз, біздің тарихымыз 1917 жылдан басталмайды» деген сөз. Бірақ, бұл ой жаңағы айтып өткендер арқылы астарлы түрде айтылған және ол сол дәуірдегі режиссерлердің санасынан ешқашан шықпаған. Олар осы ойды насихаттап отыруға еш жалыққан жоқ. Ұлттық сана-сезімді насихаттаудың тағы бір жолы көне жазу немесе арабша жазу арқылы көрсететін. Бұл сол уақыттағы «қазақтар 1917-ші жылға дейін ешқандай мәдениеті жоқ, жабайы өмір сүрген халық» деген идеяның қате екенін астарлап жеткізуге тырысты. Ал қазір бұндай мәселе жоқ. Ешкім ешкімге келіп фильміңді өзгерт деп талап ете алмайды. Басқаша айтқанда, цензура жоқ. Қалаған нәрсені көрсетуге болады. Бірақ, еркіндікті бергенде фильм түсіру қиын. Не айту керек екенін білмей қаласың. Қатаң талап қойылған кезде, соларға қарсы жүруге тырысасың. Қазіргі таңда техникалық мүмкіндік те, бәрі де бар, бірақ тың идея жоқ. Ал, бұл ең бастысы. Сол себептен, барлық фильмдер бір-біріне ұқсас, бірін-бірі қайталайды. Көрермен қандай оқиға болып жатса да, алдын ала бәрінің жақсы бітетінін біледі. Ал, кеңес үкіметі жылдары түсірілген фильмдердің соңы ешқашан жақсы бітпеген. Ол шығармаларда трагедия болды. Оны да бір шаблон деп айтуға болатын шығар, бірақ, кейіпкері бір ой үшін, идея үшін өлімге басын тігеді. Сол арқылы ол көрерменге қатты әсер ететін. Қазіргі көрермен экранда болып жатқан оқиғаға ойын ретінде қарайды. Ол ойынның да қалай бітері де бесенеден белгілі. Содан-ақ экшн жанры, мелодрама, комедиялар бірін-бірі қайталайды. Кәсіби деңгейі сюжетке емес, тек актерлік ойынға ғана байланысты боп тұрады. Бұрынғы фильмдерде сюжет, оқиға, айтар ой маңызды болды. Жаңа айтылып жатқан «Уроки гармонии» да «жаңа толқынды» қайталау. Оған ұқсас 1990-шы жылдары талай фильмдер түсірілген. Бірақ, қайталау болса да, ол фильмнің кәсіби деңгейі жоғары. Кезінде «жаңа толқынның» режиссерлері фильмдерін екі-бес мың долларға түсірді. Фильмге кеткен қаражаттың мөлшерін сұрағандардың барлығы аң-таң болатын. Бұнысы қалжың шығар, соншалық аз қаражатқа мұндай фильмдерді түсіру мүмкін емес дейтін. Сонысымен-ақ ол қызық болды. Нағыз жақсы фильмдер өте аз қаражатқа түсірілген. Ол фильмдерде үлкен идея, терең ой болды. Олар совет өкіметі әлі құламай, аяғында тік тұрған кезінде де сол кезге қарсы түсірілген фильмдер. 1991 жылы КСРО құласа, бұл фильмдер 1989 жылы түсірілді. Парадокс осында болып отыр: совет үкіметінің қаржысына идеологиялық жағынан бір-біріне қарама-қарсы фильмдер түсірілген. Бұл фильмдердің шетел көрерменінің аса қызығушылығына тап болғаны да, біраз жүлделерді жеңіп алғаны да сол себепті. Ал, қазір бәрін айтуға болады, сондықтан идеялар аз деп ойлаймын. Сол баяғы банкті тонау, нашақорлық, маскүнемдік, тапанша арқылы мәселені шешуге ұмтылыс – батыс киносының үйреншікті тақырыптары, соларды қайталап түсіріп жатыр. Жаңа ойлар жоқ. Ал, неге біз бүгінгі күнді түсірмейміз? Ең қызығы, совет киносының алтын ғасыры, 1920-шы жылдары, ешнәрсені ойлап таппай-ақ, болған өмірді түсірді. Иә, қазір тарихи қателік болды делініп жатыр, бірақ оған барған адамдар «жаңа жолды таптық, қоғамда кедей де емес, бай да емес, бәрі тең болады» деп, бүгінгідей ойлаған жоқ ғой. «Осы теңдік үшін күресуіміз керек» деп, қарапайым адамды құрметтеп, фильмдер түсірді. Ал, қазір біз фильмді бюджетіне қарай бағалайтын болдық. Фильмдерге кеткен қаражатты насихаттайды және неғұрлым көп қаржы шықса, соғұрлым сапалы сияқты көрініп тұрады. Фильмге бюджеттен қомақты қаражаттың бөлінуі – оны түсіруде техниканың мүмкіндігі мол, заманауи түрін пайдалануға жол ашады. Мол қаржы фильмге түсетін актердің шеберлігін арттыра алмайды. Алайда, бұндай фильмдер екі-үш жылдан кейін көп фильмнің бірі болып қалады. Өйткені, жаңа техникалық құралдар жыл өткен сайын жаңара береді, ал, актерлік өнер өзгермейді. Мысалы, алпыс жыл өтсе де, Нұрмұқан Жантөриннен асып Шоқан Уәлихановты әлі ешкім ойнаған жоқ. Оның керемет актерлік шеберлігі «Оның уақыты келеді» фильмі арқылы ел есінде мәңгілік қалды. Жүз жылдан кейін бұл материал бұдан да құнды болады. Ал, Тимур Бекмамбетовтің Ресейде түсірген фильмдері он бес жылдан кейін ұмытылады. Себебі, әсерлі, әсем бейнеден басқа онда ешнәрсе жоқ. Қазіргі жастардың арзан әдемілікке қызығып, көрсеқызарлыққа ұрынатыны өкінішті, бірақ шынайы өнер басқа. Өнер драматургияға, актерлік шеберлікке, айтар ойына байланысты. Осы үш шарт сақталмаса, одан үлкен өнер туындысы тумайды.
– Жас режиссерлерге не қажет?
– Режиссер – ерекше мамандық. Совет заманында режиссерлікке орта мектептерді енді ғана бітіргендерді қабылдамайтын. Кемінде бес жыл басқа салаларда жұмыс жасап, әскерден өтіп, өмірді көрген, айтары бар адам болуы керек болатын. Режиссер де бұл салаға бір нәрсені айту үшін келеді ғой. Егер, айтарың жоқ болса не істейсің? Әрине, «бір қызға ғашық болып, бірақ, ол жауап қатпай, өмірден түңілдім» деуге болады. Бітті. Басқа тақырып жоқ. Бірақ, бұл өмірдегі ең алғашқы қадамдар ғой. Өмір деген адамның жасөспірім кезімен шектелмейді, ол тек бастамасы. Сондықтан, бізде терең ойлы фильмдер жоқ. Ондай фильмдерді Федерико Феллини, Ингмар Бергман сияқты жасы кемінде елуден асқан режиссерлер түсіреді. Ал, енді Сергей Эйзенштейн жиырма бес жасында өзінің алғашқы фильмін түсірді. Бұл — ұрандатқан идеологиялық фильм болды. Сергей Эйзенштейн бұл ойға сенді. Бірақ, кейін күмәндана бастады да, жасы келе «Иван Грозный» фильмін түсірді. Есейіп, ойланып, қиянатпен жақсылық әкелудің мүмкін емес екенін түсінді. Басқа адамдардың берілген бұйрықты ойланбай орындайтынын көріп, билікте отырған адамның диктаторға айналатынын түсінді. Сол «Иван Грозный» диктаторға қарсы фильм болып шықты. Бірінші бөлімі алдамшы, айлаға құрылған болатын, Сталин оны көріп, ұнатты. Ал, екінші бөлімінде адамның биліктің буына мастанып, айналасындағы өтіп жатқан дүниеге көз жұма қарап, нақты өмірмен байланысын жоғалтқан кезде, біртіндеп оның да жаман жақтары белең ала бастайтынын көрсетуі арқылы өзінің наразылығын білдірді.
– Қазақ киносының болашағына қатысты қандай тілектеріңіз бар?
– Қазақ киносының гүлдене беруін тілеймін! Жалғыз тілегім бар, қазақ киносында нағыз мамандар жұмыс жасаса екен. Өз ісінің кәсіби мамандары бар әрбір жерде тәртіп, адал ниет, жан тазалығы болады. Ал, бұл салаға кездойсоқ келіп қалған, сауатсыз, маман деуге келмейтін адамдар жүрген жерде әрдайым әділдік ауылынан алыс, жеңіл жолды іздеу басталады. Сол мамандықтын қадірін кетіретін де осындай жайлар.
– Әңгімеңізге көп рахмет!