Gúljan NAÝRYZBEKOVA

 T.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA professory, kınotanýshy

---

III.3.Balalar kınosy janrynyń ózindik ereksheligi

Keńes kezeńi kıno óneri tarıhynda balalar kınosy erekshe oryn alǵan qubylys boldy. Keńes ókimetiniń  ornaýymen kelgen jańa qoǵamdyq  qatynastar saldarynan týyndaǵan tárbıelik baǵyttaǵy sharalardyń mańyzdylary qatarynda jas urpaq-balalar men jas óspirimderge arnalǵan kınoshyǵarmalardy meılinshe kóptep shyǵarý boldy. Keńes kezeńi kıno óneri  tarıhyna sholý jasar bolsaq, osy atalǵan  baǵyttaǵy atqarylǵan jumystardyń  barlyǵy derlik jańa úkimet tarapynan  berilgen baǵyt-baǵdarǵa sáıkes dárejede kıno ónimderin týdyrǵan kezeń bolypty. Kınoshyǵarmalardyń basym kópshiligi  ıdeologııalyq aıqyn aǵymmen kelgen dúnıeler, nátıjesinde, keńes kezeńindegi balalar kınosy álemdik qubylysqa aınaldy. Balalar taqyrybyndaǵy fılmderdiń  sany  men sapasy jaǵynan alǵanda sovettik kıno óndirisi birinshi orynda bolyp keldi. Jańa ǵana damyp kele jatqan sovettik kıno óneriniń óndiristik, prokattyq júıesinde balalar kınosyna jáne sol arqyly balalar aýdıtorııasyna erekshe kóńil aýdarylyp otyrdy.

Otyzynshy jyldardyń orta sheninen  bastap tek ortalyq kınostýdııalar ǵana emes, sonymen qatar, odaqtas respýblıkalar kınostýdııalary da ókimet tapsyrysymen balalar taqyrybyna arnaıy fılmder túsirýdi josparlaı bastaıdy.

Qazaqstanda derbes kıno óndirisi basqa odaqtas respýblıkalardan edáýir kesheýildep damıdy. Al, qazaq kınosy tarıhynda balalar janrynyń paıda bolýy odan da kesh, alpysynshy jyldar tusyna sáıkes keledi. Osy kezeńnen bastalǵan balalar fılmderi óndirisiniń jaqsy dástúrge  aınaldyrǵan erekshelikteri qatarynda balalar taqyrybyna jylyna kem degende úsh-tórt fılmnen shyǵaryp turý qubylysynyń qalyptasa bastaýy boldy.

Qazaqstan balalar kınosynyń tarıhy 1956-jyly ekranǵa shyqqan  «Qanatty syılyq» (rej. A.Slobodnık, E.Faık, operatory- I.Gıtlevıch, B.Sıgov) fılminen bastalady.  «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń balalar taqyrybyndaǵy osy atalyp otyrǵan birinshi fılmi jeńil mazmundy, balalar aýdıtorııasynyń tez qabyldaı bilý múmkindigine laıyqty bolyp jasalyndy. Alǵashqy balalar fılminiń mazmunyn quraıtyn oqıǵa tizbegi qarapaıym ǵana. Aıtarlyqtaı bólip qaraıtyn esh erekshelik baıqala qoımaıdy. Bul kezeńde jalpy qazaq kınosynyń óndiristik salalarynyń barlyǵynda derlik ortalyqtan arnaıy shaqyrylǵan kıno mamandar  sheshýshi rol atqardy. 1956 - jyly qoıylǵan fılm bir jaǵynan alar bolsaq, ádebı nusqadan ekrandalǵan shyǵarma bolyp ta tarıhtaǵy óz ornymen erekshelenedi. Fılmge nusqa bolǵan jazýshy  M.Zverevtyń «Orel Azamata» dep atalatyn povesi. Fılmniń oqıǵasy kolhoz  (jańa qoǵamdyq qatynastyń bir túri bolyp esepteledi) balalarynyń tabıǵatty qorǵaýshy jastar uıymynyń  ókilderi retinde («ıýnyı natýralıst») qorshaǵan ortaǵa degen súıispenshilikterinen týyndaǵan  is-áreketteri tizbeginen qurastyrylady. Fılm mazmuny barysynda kolhozdyń mal fermasynan  abaısyzda adasyp qalǵan Serebrıanka atty túlkiniń balasyn izdeý áreketteri jaıynda baıandalady.  Balalar ózderiniń izdeý jumystaryna ańshy Muhtar ataıdyń kómegin suraıdy, dálirek aıtqanda, túlkini ustaýǵa ańshynyń búrkiti qajet bolyp qalady… Ańshy Muhtar ata kelisimin berdi. Ol óziniń baptaǵan  qolǵanaty -  búrkitine tym senimdi. Túlki men búrkit arasyndaǵy jekpe-jekte sońynda  búrkit jeńiliske ushyraıdy, sonysymen Muhtar ataıdy múldem qynjyltyp tastaıdy. Endigi jerde mundaı búrkitpen ańǵa shyǵýǵa bolmaıtynyna ataıdyń kózi jetti… Balalardyń ishinen Hasen men Sasha bólinip shyǵyp, Muhtar ataıǵa búrkittiń jas balapanyn taýdan ustap ákelip syıǵa tartqylary keletindikterin bildiredi. Ekeýi uzaq júredi, ábden qaljyraǵan Sasha Hasenge ilese almaı orta jolda qalyp qoıady. Ary qaraı jalǵyz ketken Hasen taýdyń munar basyndaǵy búrkittiń uıasyna jetip qulaıdy…Biraq degenine birden jete almady…Eresek búrkittiń qarsylyǵynan  bala búrkitti  uıasynan sýyryp ala almaǵan Hasen ábden tıtyqtaıdy… Erteńgisin ertemen Hasendi izdeýshiler ony taý basyndaǵy úńgir astynan áreń taýyp alady. Bir-birimen qaýyshyp máz-máıram bolǵan balalar aýyldaryna búrkittiń balapanyn birge alyp ketedi. Qanatyn qataıtyp, jas búrkitti olar Muhtar ataılaryna syıǵa tartady.

Balalar taqyrybyndaǵy alǵashqy fılm bolǵandyqtan da bul fılmniń mazmundyq qurylymyna erekshe kóńil aýdarý qajet, mundaǵy ashylatyn basty taqyryp qatarynda balalar arasyndaǵy dostyqtyń mańyzyn kórsetý bolyp otyrǵandyǵyn eskertý kerek. Fılmniń rejısserlary – E.Faık jáne A.Slobodnık. Basty  rolderdi oryndaǵandar: G.Narmaǵambetov, A.Edigenov, K.Súleımenov, L.Myqtybaeva, F.Aranyshev, Q.Badyrov, S.Qojamqulov, P.Volkov, Á.Erǵojınova, L.Novıkova, Sh.Jandarbekova. Fılm Almaty kınostýdııasynda túsirildi.

Budan keıin balalar taqyrybyna oralý tek arada tórt jyl ótkizip baryp múmkin boldy. Bul joly da orys kınematografısteriniń qatysýymen «Seniń dostaryń» («Tvoı drýzıa» - 1960j.) atty fılm ekranǵa shyqty. Senarıı avtory – L.Lıstov, rejıssery – V.Voıtekıı. Bul fılmniń de oqıǵasy tabıǵat aıasynda qamtylady. Aýyl shetindegi ný orman arasynda asyr salyp oınap júrgen balalar aıaǵynan tik turýǵa shamasy joq jańa ǵana týylǵan kishkentaı eliktiń laǵyn taýyp alady.  Onyń janynda oqqa ushqan enesi jatyr…Balalar dereý ormanshy   úıine habar jetkizedi. Ormanshy bolsa, zań negizine júginip, brakoner-ańshylardyń ústinen aýdandyq basshylarǵa shaǵym joldaıdy. Ókinishke oraı shaǵym-hat orta jolda zań buzýshynyń qolyna tap keledi… Balalar bolsa, endi, óz kúshterimen zań buzýshyny ustamaqshy bolyp áreket etedi,  nátıjesinde bir bala (Lesha) jaraqattanady. Aqyr sońynda bári jabylyp júrip oılaǵandaryn iske asyrady. Bul fılmniń mazmuny shym-shytyryq oqıǵalardyń qııýlastyrylýymen baıandalady. Keıipkerlerdiń minezindegi erekshelik te bir ǵana emes, birneshe ortadadan alynǵan sıpattarmen jınaqtala qamtylady. Sıýjettik taralym dramatýrgııalyq júıeliligimen de erekshelenedi.

Balalar taqyrybyndaǵy alǵashqy fılmderdiń akterlyq oıyn jáne basqa da kórkemdik  sıpattaý jaqtaryna  jergilikti ult mamandary belesene aralasqanymen de,  ulttyq rejıssýra turǵysynan alar bolsaq, qazaq kınosynyń balalar taqyrybyndaǵy janrlyq salasy  Abdolla Qarsaqbaevtyń  «Meniń atym Qoja» (1963 j) fılminen bastaý alady.

Qazaq kınosynyń tarıhyna kóz salar bolsaq, balalar men jasóspirimderge arnalǵan  fılmderdiń  alpysynshy jyldardyń  ekinshi jartysynan ekranǵa shyǵa bastaǵanyn kórýge bolady. Alǵash balalar taqyrybyna den qoıǵan qazaq  kınosynyń  rejısserlary ishinde, ásirese, Abdolla Qarsaqbaev pen Shárip Beısembaevtyń esimderin erekshe ataý kerek.

«Meniń atym Qoja»(1963), «Balalyq shaqqa saıahat»(1968), «Júırik bolsań, ozyp kór»(1974), «Alty jasar Alpamys»(1977), «Balalyq shaqtyń kermek dámi»(1983) sııaqty Abdolla Qarsaqbaevtyń jáne «Arman-ataman»(1967), «Qyzyl tas  zastava mańynda»(1969), «Biz tórteýmiz»(1971), «Mazasyz balalar»(1980), «Men sizdiń týysyńyzbyn»(1982) sııaqty Shárip Beısembaevtyń  balalar taqyrybyndaǵy  fılmderi bul kúnde ulttyq kınomyzdyń tarıhynda balalar taqyrybynyń  meńgerilý deńgeıi turǵysynda asa qundy  shyǵarmalar bolyp otyr.

Joǵaryda atalyp ótken  fılmderdi salystyrý arqyly  elýinshi jyldardyń sońynda túsirilgen alǵashqy balalar fılmderinen  alpysynshy-jetpisinshi jyldar kezeńindegi balalar fılmderiniń atmosferasy  ózgeshe ekendigin baıqaýǵa bolady. Bul erekshelikti balalar taqyrybynyń qalyptasyp, damýyna zor úles qosqan Abdolla Qarsaqbaev pen Shárip Beısembaevtyń fılmderin jeke taldaý arqyly túsinýge bolady.

Abdolla Qarsaqbaevtyń balalar taqyrybyndaǵy fılmderi

Eger joǵaryda atalǵan balalar taqyrybyndaǵy alǵashqy («Qanatty syılyq», «Seniń dostaryń») kınotýyndylardyń mazmundyq qurylymynda oqıǵa jıyntyǵynyń    syrt kórinisi men onyń kórermenge áseri basymyraq  qamtylǵan bolsa, «Meniń  atym Qoja» fılmindegi  erekshelik, tipti, avtorlardyń jeńisi dep te aıtýǵa bolady – munda keıipker tabıǵatynyń basty quramdas elementi – onyń ishki jan-dúnıesiniń tereńdigi asa sheberlikpen qamtylǵan.

«Meniń atym Qoja» (1963) fılmi balalar ádebıetiniń kórnekti qaıratkeri Berdibek Soqpaqbaevtyń osy attas áńgimesi jelisinde túsirilgen. Senarıı  jazýǵa jazýshy tikeleı aralasady. Kórermen  alǵash ret bala men ony qorshaǵan orta arasyndaǵy asa kúrdeli qarym-qatynastyń tereńdiligin osy fılm mysalynda kórip-tanýǵa  múmkindik aldy desek artyq aıtpaǵan bolar edik.  Oqıǵa tizbegi taǵy da aýyl balalarynyń ómirinen alynǵan. Qoja (Nurlan Segizbaev) aty shýly sotqar. Biraq onyń sotqarlyǵynyń tabıǵaty ózge túgili ózine de beımálim. Kún ara shym-shytyryq oqıǵalar arasynda «júrip qana qoımaıdy», tipti ózi sol «tańǵajaıyp» oqıǵalardyń qalaı sebepkeri bolyp qalǵanyn sezbeı de qalady. Sondyqtan da shyǵar, eger bir jerde, bireýdiń terezesi synsa, nemese, bir jerde bireýmen tóbeles shyǵa qalsa, qalǵan jurt eń aldymen Qojany izdeıdi… Bárine sol kináli, bárine sol jaýap berýge tıis. Jazǵy kanıkýl bitip, balalar mektepke daıyndyq ústindegi qarbalasta júr. Aýyldaǵy jalǵyz dúken aldynda halyq yǵy-jyǵy. Kópshiligi oqýshylar. Olar mektepke  oqýlyq alý úshin kezekte tur.  Al, Qojanyń  kezekte turýǵa ýaqyty da, shydamy da jetpeıdi…Sol sebepten ol  basqalaryn aldap soqpaqshy. Balalardyń kezegin muqııat qadaǵalap turǵan jańa muǵalımanyń kózine túskisi kelmeı, ishke urlana kirip bara jatyr edi, ol aılasy iske aspady… Muǵalıma apaı (Raısa Muhamedıarova) Qojany keýdesinen ıtere toqtatty. Qoja bolsa: Men qant alamyn da shyǵamyn dedi beti búlk etpesten. Qoıny-qonyshyn kitapqa toltyryp alǵan Qojanyń bul «aılasy» kóp uzamaı-aq jarııa boldy. Balanyń osy bir shala qylyǵyna sonshalyqty mán bere  yzǵarlanǵan muǵalıma apaı Qojaǵa óziniń kim ekenin táptishtep turyp aıtyp beredi. Dál osy kórinisten bastap bala men eresekter arasyndaǵy basty qaqtyǵys tarmaǵy taratylady. Qojanyń birinshi kezdeskendegi balalyq sotqarlyǵy klass jetekshileri bolyp kelgen jas muǵalımanyń esinde ábden jattalyp qalypty. Budan bylaıǵy ýaqytta Qojanyń sál ǵana narazylyǵy endigi jerde eki adam emes, tutas aýyl balalarynyń  arasyna kıkiljiń engizýge   deıin kóteriledi.   Qoja bolsa, eshkimge jamandyq oılamaıdy, tipti kún saıyn óz-ózin tárbıeleýmen áýre bolyp júrgen jaıy bar. Onyń únemi osylaı «sotqar Qoja»  atanǵysy joq, biraq, erkinen tys qalaı ǵana Sultannyń jeteginde ketip qalatynyna túsinbeıdi. Tabıǵatynan jumsaq Qojanyń bir ǵana kemshiligi onyń qııaldaǵysh ereksheligi. Ońasha sátterde kóp oılanady, ózin-ózi tárbıelep áýre bolyp júredi. Keıde tipti, nebir adam mıyna syımaıtyn dúnıelerdi armandaıdy. Bala bolǵan soń onyń armandary da tym sharyqtap ketedi. Fılm kompozıııasyna rejısser tarapynan Qojanyń tústeri óte ádemi qııýlastyrylǵan. Kúndelikti ómirde ózin «jábirlep júrgender» túsinde Qojanyń aldyna tize búgip, keshirim surap barady.

Rejısser tarapynan bala Qojanyń minezindegi basqalarǵa uqsamaıtyn erekshelikti bólip kórsetý maqsatynda onyń úlkendermen arasyndaǵy qarym-qatynasyna kóbirek kóńil bólgendigi baıqalady. Qojany qorshaǵan orta tek balalar álemi emes, balanyń kóp jaǵdaıdaǵy qıqarlyǵy eresektermen aradaǵy qarym-qatynastan týyndap otyr.

Fılmniń basynda Qoja  dúkennen kitaptar satyp alyp aýyl arasynda kósheniń shańyn aspanǵa kótere máz-meıram bolyp óz úıiniń aýlasyna jetkende,  ferma meńgerýshisi Qarataıdyń (Mákil Qulanbaev) motoıklin kórip, jańaǵy kókke jetkendeı kóterińki kóńili aıaq asty sý sepkendeı basyla qalady.  Qojanyń anasy Mıllatqa (Bıken Rımova)  Qarataıdyń  kópten kóńili  aýyp júr edi. Sońǵy kezderi tym kelgishteı bergen  bóten er adamdy Qoja jaqtyra qoımaıdy jáne ol onysyn jasyryp ta jatqan joq.  Ár kelgen saıyn Qarataıdyń  júrip-turǵany Qojanyń tyrysqan qabaǵynan teris baǵalanyp jatady.  Bul joly da jansyz temir motokıkldi aıaǵymen bir teýip, óz-ózinen zildene sóılep  júr. «Órtenip ket! Ieńmen birge órten»- dep yshqyna aıǵaıymen kisi otyr-aý dep jasqanbastan, basa-kóktep tórgi úıge biraq ótedi… Onyń bul qylyǵyna anasy da, ájesi de tańdana qarap, bastaryn shaıqaıdy. Qoja bolsa Qarataıdy kózine de ilmeıdi, apasynyń suraqtaryna  zildene jaýap beredi, minez kórsetip jatqan túri osy.

Osy kórinisten bala men ana arasyndaǵy kúrdeli qarym-qatynastyń Qojanyń minezine tikeleı áserin kórsetetin elementterdiń basym shyqqandyǵyn baıqaýǵa bolady.

Az ǵana ýaqytqa qamyǵyp qalǵan Qojanyń balalyq tabıǵaty óz degenine baǵyndyrady. Alǵashqy tusta qanshalyqty shý kótere kelgen Qoja úıden qaıta dalaǵa shyǵar jerinde taǵy da sol qıqar minezin kórsetip jatyr, onyń jolyndaǵy qazan-aıaq dańǵyrlap, shelek-tegeneler Qojanyń aıaǵynyń astynda shashylyp qalady.   Kóshege sonshalyqty  yzamen ytqyp shyqqan Qoja endigi jerde óziniń burynǵy jaıdary  qalpyna tez túse qalady.   Jańaǵy ashý-yzadan túk te qalmaǵan, asyqpaı, yńyldap qana án salyp, aýyl arasyn aralap keledi.  Kóshe boıynda zymyrap júgirgen balalardyń óz qyzyqtary ózinde.

Balalar áleminiń tabıǵılyǵyna degen rejısser súıispenshiligi arqyly ekrannan kórinis berip jatqan qazaq aýylynyń jaıbaraqat kúıi kóńilge qýanysh uıalatady. Jarqyrap turǵan kún shýaǵy aqyryn soqqan samal jelmen jaıqalǵan aǵash japyraqtarynyń betinde oınaqtap, osy bir tamasha tabıǵat kórinisterine qosa, keıipkerdiń ishki jan dúnıesiniń qýanyshy asa aıqyn beriledi.  Balanyń aty bala, Qoja da endigi jerde bar ashýyn umytyp, basqalarmen qosa aýyl syrtyndaǵy kólshikte asyr salyp oınap júr. Biraq onyń jynyna tıip, Qojany sotqarlyqqa ıtermeleıtinder de tabylyp qalyp jatyr. Jantas (E.Qurmashev) qaıda júrse de Qojany túrtkilep júrgeni. Qashanǵy shydamdy bolsyn, Qoja da qarap qalmaıdy, shamasy kelgen jerde Jantasqa esebin jiberer emes.  Eki balanyń aıyrmashylyqtary jer men kókteı.  Jantas sabaqqa keshikpeıdi, ol, ásirese, óz túsiniginde óte tártipti bala.  Qoja bolsa, kerisinshe, únemi bir shym-shytyryq oqıǵalarǵa kıligedi de júredi. Ol eshkimge jamandyq oılaǵan emes, biraq, ne istese de, tipti, bireýlerge jaqsylyq jasaıyn dese de, sol isteriniń bári teriske shyǵyp jatady. Sol sebepten de shyǵar, kópshiliktiń qabyldaýynda Qoja sotqar, qyńyr-qısyq bala. Bir sózben aıtqanda ol-buzyq. Jantas Qojanyń osy osaldyǵyn óz paıdasyna jaratyp ta úlgiredi.  Qara kójek dep Qojany mazaqtaı beredi (basty sebep - Janardy Qojadan ábden qyzǵanady),  Qoja qarap tura ma mundaıda, árıne ol tóbelese ketedi. Taıaq jep qalǵan Jantastyń Qojanyń ústinen aryzdanýdan basqa amaly qalmaıdy. Taǵy da sol jınalys. Taǵy da Qojanyń tártibi birinshi kezekte qaralady. Taǵy da onyń anasy Mıllat muǵalimder keńesi aldynda balasy úshin sóz estip, qyzara-bórtip uıalyp tur.  Qojanyń oıy san jaqqa qubylady, óz-ózine bir emes, birneshe ret ant beredi, endi buzyqtyq jasamaımyn dep tyrysyp baǵady. Alaıda, Qojanyń minezindegi solqyldaqtyqty paıdalanatyn taǵy bir keıipker bar. Ol - Sultan.

Bala Qojanyń minezindegi tereńdikti túsinýge Sultan (M.Kakenov) beınesiniń úlesi aıtarlyqtaı salmaqty. Kózge birden baıqala qoımaıtyn qubylys- Qoja men Sultan arasyndaǵy  dostyqtyń  tabıǵaty.  Besinshi klasta oqıtyn 12-jasar Qoja men mektep jasynan shyǵyp ketken soqtandaı Sultannyń  arasynda qandaı ortaq qasıet bar degen suraq  oryndy týyndaıdy. Aýyl balalary arasynda Jantastyń mazaǵynan ábden yǵyr bolǵan Qoja ózin-ózi «Shyda, Qoja, Jantas sóılep qalsyn. Kezegim kelgende men de esemdi jibermespin»- dep toqtatady. Qojanyń daý-páleden bulaı qashqaqtaýy onyń Jantastan qoryqqany emes. Únemi buzyq atanyp júrgen Qoja keshe ǵana apasyna ýáde berip qoıyp edi, endigi jerde ishten tynyp qana júrýge týra kelip tur. Jantastyń kesirinen basqa balalarmen aralasa almaı ábden qor bolǵan Qojaǵa Sultannyń kezdese ketkeni abyroı boldy ǵoı, shirkin!  Biri úlken, biri kishi, eki «buzyqtyń» kezdese ketkeni óz nátıjesin de berip úlgirdi. Olardyń taý aralap barmaǵan jerleri qalmady, aqyr sońynda  jaılaýdaǵy toıdyń ústinen biraq shyqty. Nebir ezý jıdyrmaıtyn kúlkili oqıǵalardyń ortasynda qalǵan Qoja men Sultanǵa kórermenniń kózqarasy birdeı emes.  Bireýleri renjýi de múmkin, áttegen-aı dep, endi bireýleri  olardyń erkinen tys shyǵyp jatqan is-áreketterindegi olqylyqtaryna asa kóńil de aýdara qoımas.  Alaıda, osy eki keıipkerdiń bar qylyqtarynyń astarynda balalarǵa degen eresekter tarapynan seziletin nemquraılylyqtyń keıbir sátterin dóp basyp aıtýǵa bolady. Qoja da, Sultan da ózderin qorshaǵan adamdardyń qatygezdiginen qınalyp júrgen jaılary bar.  Osy oraıda aıta keter jaǵdaı, fılm qanshalyqty kúlkili oqıǵalar órnegimen berilse de, ár sıýjettiń astarynda úlken oı jatyr. Osynysymen de Abdolla Qarsaqbaevtyń balalar taqyrybyndaǵy alǵashqy fılmi tereń de asa mańyzdy qyzmet atqaryp tur. Sol kezdiń ózinde-aq, «Meniń atym Qoja» fılminiń dańqy respýblıka, Odaq sheńberinen shyǵyp, álemdi sharlady. Bul fılm  1967 jyly Halyqaralyq Kann (Franııa) festıvaline qatysyp, balalar fılmderi salasy boıynsha madaqtaý dıplomyn  ıelendi.

Rejısserdyń «Meniń atym Qoja» fılmine bala akterlardy  tańdaýy  ońaıǵa túsken joq.  Abdolla Qarsaqbaev balalarmen til tabysa biletin.  Ol bala akterlardy keıipker obrazyna beıimdep, bolatyn oqıǵa mazmunyna meılinshe tereń engizýge tyrysatyn.

Tabıǵatynan balajandy Abdolla Qarsaqbaev túsirý alańynda jas akterlardyń shynaıy dosyna aınaldy.

Rejısserdyń «Balalalyq shaqqa saıahat» (1968) atty balalar taqyrybyndaǵy kelesi fılminiń  bas keıipkeri Bektastyń basynan ótken ómiri bir adamnyń  taǵdyryna aýyrlyq etkendeı. Mundaǵy orta múldem basqa orta, kezeń de ózgeshe. Tipti, rejısser, bala keıipkerlerin eki túrli ortada ádeıilep synaqqa salǵandaı áserde qalasyń. Fılmniń alǵashqy kadrlary 70-jyldar kezeńindegi (jol jıeginde jáne basqa da kórnekti jerlerde kezdesip qalyp jatqan «40 let obrazovanııý Kazahskoı SSR» degen plakattar óziniń tańbalyq fýnkııasyn muqııat oryndap tur) Almaty kórinisimen bastalady. Asfalt jolda aq volgasyn aǵyzyp kele jatqan Bektas bir kezde ózi er jetip eseıgen mektebiniń aýlasyna kirisimen-aq, jan-jaǵyna alańdaı qaraıdy... Qasynan júgirip ótip bara jatqan oqýshy balany toqtatyp, mekteptiń meńgerýshisi Saǵataıǵa qaǵaz berip jiberdi... Oryndyqqa jaılanyp otyryp, ótken ómirine kóz júgirtedi. Bektaspen birge kórermen de bas keıipkerdiń balalyq shaǵyna saıahatqa attanady...

Oqıǵa sonaý otyzynshy jyldar kezeńine aýysty. Aýyl balalarynyń arasyndaǵy talas-tartystyń «Meniń atym Qojadaǵydan» sál ǵana aıyrmashylyǵy bar (mysaly, olardyń ý-shýyna anda-sanda úlkender de rýlyq tartys jaǵdaıyndaǵy narazylyqtaryn ózara bir-birine bildirip qoıady), basqa jaǵynan alǵanda balalardyń ý-shýy qashan da bir tektes. Bir-birin mazaq qylady, bir-birine qyr kórsetedi. Eki jartastyń tóbesine shyǵyp alyp sóz jarystyryp turǵan eki toptyń aıqaı-shýy aqyry tóbeleske aýyp tyndy... Sol tóbeleste taıaq jep, shekesi jarylyp qalǵan bala Bektastyń (Bolat Qalymbetov) jaǵdaıyn bilýge olardyń jupyny úıine muǵalim aǵaıy keledi (N.Yqtymbaev).

Árıne, rejısser tarapynan ýaqyt tynysyna oraı arnaıy engizilgen sıýjettik taralym mazmuny negizinen jalpy keńestik kezeń kıno týyndylarynyń barlyǵyna derlik tán qasıet bolǵandyqtan, osy fılm mysalynda tek kıno tiliniń rejısserlik sheshimin ǵana taldaýǵa bolady. Bektastyń jaǵdaıyn bilýge kelgen muǵalim aǵaı onyń shyǵarǵan óleńderin ata-anasyna oqyp beredi. Óleńniń mazmuny, árıne, jańa ókimetpen kelgen jaqsy ómir taqyrybynda, Lenın týraly bolǵanymen de, muǵalim Bektastyń daryndylyǵyn atap kórsetkisi kelip oqyǵandyqtan, óleńniń jalpy quralymyna nazar aýdarmaýǵa da bolady. Rejısser tarapynan kezeń sýretine arnaıy qurylǵan kómeski epızodtar jıyntyǵy úılesimdi shyqqan. Ýaqyt beınesin berýde Bektastyń ákesi Ydyrys (Mákil Qulanbaev) pen anasy Áspet (T.Qosybaeva) minezderindegi erekshelikti rejısser emin-erkin paıdalanady. Bektastyń ákesi qarapaıymdaý, ańqaýlyǵy keı kezde ony kúlkili jaǵdaıǵa qaldyrady. Sheshesi kerisinshe, bedeldi, aqyryn sóılep, kóp nárse tyndyratyn pysyqtyǵy basym. Fılmniń mazmundyq qurylymynda otyzynshy jyldar kórinisine tolyq sıpat bolarlyq kolhozdastyrý, baıdyń malyn konfıskeleý, kedeı-kepshik ókimetin qurý, aýyl arasynan saılanǵan belsendilerdiń minezindegi «erekshelik» sııaqty qosalqy elementter tolyq múmkindikterine oraı paıdalanylǵan. Jergilikti baı-shonjarlardy  jer aýdaryp, malyn talan-tarajǵa salyp jatqan tusta, aýyl adamdarynyń arasynda «qyrannyń qanaty qyrqyldy» degen sózderdi aıtýshylar da kezdesip qalyp jatty. Múmkin bul epızodtar abaısyzda elenbeı ketken bolý kerek,  áıtpese, rejısser tarapynan jiberilgen mundaı «batyrlyq», dál osy kezeń talabymen ultshyldyq dep qabyldanǵan bolar edi. Kınoshyǵarma mazmunynyndaǵy dramatýrgııalyq baılanys ereksheligi kóp jaǵdaıda ortalyq keıipkerlerdiń minezindegi erekshelikterdiń almasý retimen órnekteletini kórkemdik sıpattaýdyń bir ǵana mysaly bolǵanymen de, mańyzdylarynyń biri bolyp esepteledi. «Balalyq shaqqa saıahat»  fılminde bas keıipkerdiń sana-seziminiń ósý dárejesi satylap kórsetiledi.

Bektastyń  minezindegi erekshelikterdiń tereńirek ashylýyna kóp jaǵdaıda muǵalimi Saǵatbaıdyń  úlesi basymyraq.  Otyzynshy jyldar kezeńinde shalǵaıdaǵy qazaq aýylyna kelip jetken jańalyqtyń kópshiligi muǵalimniń tikeleı aralasýymen bolyp jatady. Rejısserdyń tarapynan Saǵatbaı beınesin tym jaǵymdy kórsetip jibergen tustary da barshylyq.  Fılmde kórsetilip jatqan jańa ómir jańalyqtarynyń  biri – aýyl adamdarynyń ujymdyq sharýashylyqqa bet burýy - ekrandyq kórinisinde daladaǵy jer jyrtý jumystary, egin salý kezeńderi. Muǵalim Saǵatbaı shákirtterimen birge osy dala jumystaryna belesene aralasady.

Otyzynshy jyldar kezeńiniń aıqyn sıpattarynyń biri-  jańa ókimetpen kelgen shala belsendiler beınesi.  Osy qubylysty A.Qarsaqbaev fılminde óte úılesimdi paıdalana bilgen. Shormanov (Qasym Jákibaev) qolynan qamshysy túspeıtin, ózi bilmese de, ózgege jón siltegish «jańa ókimet» saılaǵan shala belsendilerdiń jınaqtalǵan beınesi. «Sabotajdan»  bastalǵan aıqaı-shýy asyra silteýshilik is-áreketterine jalǵasyp, ózi durys dep oılaǵanynyń bári derlik únemi teris bolyp shyǵady. Onyń teris qylyqtaryn betine basyp kórsetetin taǵy da sol muǵalim Saǵatbaı.  Aýyl arasynda bolyp jatqan jaqsy jańalyqtardy qodaýshylarmen qosa  olarǵa qarsy toptyń ókilderi de barshylyq.  Olar Bókshebaı tóńiregine shoǵyrlanǵan, oılaıtyndary – qalaı degende de jańa ókimetke qastandyq kórsetip qalý. Osyndaı tartys bar ortada ósip jatqan jas balalardyń minezderinen qandaı erekshelik kútýge bolady?  Bala sanasy tym eliktegish, Bektas ta muǵaliminiń aıtqandaryn qalt jibermeı tez uǵady. Basqa balalarǵa qaraǵanda alǵyrlyǵymen kózge túsken Bektas muǵaliminiń qoldaýymen qalaǵa oqýǵa jiberiledi. Endigi jerde Bektastyń ómirinde kóp ózgeris bolady.

Jas keıipkerleriniń ıyǵyna túsken taǵdyr salmaǵynyń aýyr sıpaty Abdolla Qarsaqbaevtyń  1983-jyly ekranǵa shyqqan «Balalyq shaqtyń kermek dámi» atty fılminde taqyryptyq jalǵasyn tabady. Oqıǵa surapyl soǵys jyldarynan alynǵan.  Bala keıipkerler qaıyqshy ataı Zeınollanyń (Nurmuhan Jantýrın) aýyr da jaýapty jumysynda birden-bir kómekshileri. Darıǵa (Bıbigúl Taıkenova) Zeınollanyń óz nemeresi bolsa, Ámir (Marat Toıshybekov) men Muhtar (Bekbolat Osmanhodjaev) qaladan kelgen balalar. Zeınolla ataıdyń  tapsyrmasymen balalar onyń nemeresi Darıǵaǵa qosylyp Syrdarııanyń arǵy jaǵasyndaǵy shalǵaı jatqan aýylǵa azyq-túlik jáne  maıdannan kelgen hat-habarlardy jetkizýge jolǵa shyǵady. Bala bolǵan soń ár nársege alańdaǵysh, qaıyqpen júzip kele jatqan balalarǵa tún jamylǵan ár butanyń qýysynan qubyjyq elesteıdi. Darıǵa qyzdyń aldynda qorqaq atanǵysy kelmegen Muhtar men Ámir meılinshe salmaqty bolyp kóringileri keledi, ishteı elegizgenderin baıqatpaýǵa tyrysady.  Jaǵaǵa jetisimen balalar Kúlásh  ájeniń (Sábıra Kúmúshalıeva) úıine betteıdi. Dirildegen qoldarynda qara qaǵaz. Qorjyn qaptary azyqqa toly balalardy Kúlásh ájeı qýana qarsy alady. Alaıda, onyń qýanyshy uzaqqa barmady. Darıǵanyń usynǵany hat bolmaı shyqty, qara qaǵazdy kórgende ájeıdiń kózi qaraýytyp ketedi. Onsyz da ábden qaljyrap júrgen qart adamnyń álsiz qoldarynan syrǵyp túsip bara jatqan qaraly qaǵaz ájeıdiń sońǵy álin ózimen birge alyp bara jatqandaı osy bir kórinis tym áserli shyqqan.

Qara qaǵaz jerge túsken tusta soǵys sıpatymen  asa suryqsyz kóringen aýyldyń syrt beınesi aıaq-asty astań-kesteń paıda bolǵan jeldiń kúshimen shańǵa orandy. Aýyr kezeńniń taǵy bir sıpaty – surapyl soǵys jyldarynda Syr sýy da erneýinen asqyndap, jaǵadaǵy eldi mekenderdi jaılaǵan halyqty esinen tandyrdy. Bala keıipkerler endigi jerde sý tasqynynan keıingi jaǵalaýda shashylyp qalǵan  biren-saran dúnıe-múlikti túgendep keledi...Fılmdegi salystyrmalyq detaldardyń  mańyzdylyǵy oqıǵa mazmunymen úndestigi arqyly qoıýlana túsken. Sý astynda qalǵan  úılerdiń sıqy arnaıy iri plandarmen naqtylanyp, sylaqtan ornatylǵan saman úılerdiń opyrylyp túsip jatqan syrt kórinisi soǵys kezeńindegi jalpy halyqtyń qaıǵydan qaıysqan aýyr turmystarymen sıpattas bolyp berilgen.

Abdolla Qarsaqbaev shyǵarmashylyǵynda balalar taqyryby erekshe oryn alady. «Balalyq shaqqa saıahat» jáne «Balalyq shaqtyń kermek dámi» sııaqty aýyr sıýjettegi kınotýyndylardyń mazmundyq qurylymy negizinen  balalar ómirinen alynǵanmen de, ondaǵy sıpattalatyn kezeń jáne ýaqyt beınesi  el tarıhyndaǵy umytylmas belester turǵysynan tarıhı  oqıǵalardy qamtıdy. Sol sebepten de, bul atalyp otyrǵan týyndylar balalar taqyryby degen bir ǵana janr sheńberinen áldeqaıda keń.

«Meniń atym Qoja» fılminen bastalatyn balalyqtyń ásem álemi Abdolla Qarsaqbaevtyń «Júırik bolsań, ozyp kór» (1974j) jáne «Alty jasar Alpamys» (1977j) fılmderinde jalǵasyn tabady.  Rejısserdyń barlyq derlik fılmderine tán bir erekshelik- onyń fılmderinde sýretteletin orta únemi aýyl jáne aýyl balalarynyń álemi. Keıipkerler de asa tanymal, kúndelikti ózderi kórip júrgen ómir sýretteri, sonysymen de bul fılmderdiń kórermenderi  oqıǵa ortasynda júrgendeı shynaıy sezimge bólenedi.

«Júırik bolsań, ozyp kór» fılminiń oqıǵasy aýyl arasynda eki topqa jarylyp, bir-birimen baqtalasyp júrgen eki top balalardyń ómirinen alynǵan. Gýlıa atty  júırik qyz (Shynar Bersúgirova) eshbir jarysta aldyna jan salmaıdy. Buǵan, árıne, qarsylas toptyń balalary keliser emes. Olardyń óz júırikteri bar. Áıteýir, kelise almaǵan balalar, endi aýyl arasynda jarys uıymdastyrmaqshy bolady. Kez kelgen tartys ádiletti túrde sheshimin tapsa eken – bul, árıne,  Gýlıany jaqtaýshylardyń bar oıy. Al, olardyń «qarsylastary» bul tujyrymnan aýlaq, sondyqtan da olar Gýlıany jarys aldynda urlap áketip úńgir tastardyń ishine qamap tastaıdy. Fılm oqıǵasy endigi jerde Gýlıanyń dostarynyń ony qalaı qutqaratyndyqtaryn baıandaıdy. Oqıǵa sıpattaý ádisi tyńǵylyqty, asyra sýretteý mánerinen aýlaq, meılinshe shynaıy ortada ótkiziledi. Bala akterlardyń tabıǵılyǵy, kamera aldynda ózderin erkin ustaýy shyǵarmanyń tartymdylyǵyn qamtamasyz etip tur.

«Alty jasar Alpamys»  fılminiń de oqıǵasy aýyl  balalarynyń ómirinen alynǵan. Bas keıipkerlerdiń arasyndaǵy qarym-qatynas «Meniń atym Qoja» fılmindegi erekshelikti saqtaǵan.

Aýylda turyp jatqan Alpamys pen Qalıhan atty eki dostyń ómirindegi kúrt ózgerister 1-qyrkúıekte mektepke Qalıhannyń alynyp, al alty jasar Alpamystyń qalyp qoıǵan kúninen bastalady...

Tańnyń altyn shýaǵyna bólengen taý bókterindegi aýyldyń ásem  kórinisimen bastalǵan alǵashqy panoramalyq kadrlar jyljı kele tósekte tańǵy uıqysyn qımaı maýjyrap jatqan Alpamysty (Ermek Tólepbaev) janamalap qana kórsetedi de, endigi sátte eki bos shelekti sonshalyqty qańǵyrlata shýlatyp sýǵa ketip bara jatqan Qalıhanǵa (Ýran Sarbasov) aýysady. Endigi kezekte Qalıhannyń qasynan tabylǵan Alpamys dosynan «Ne boldy, Qalıhan?»-dep suraıdy.  Qalıhan úshin tań atpastan uıqydan turyp, jýynyp-shaıynyp mektepke barý naǵyz azap eken. Bul sózderdi Qalıhan dosyna ábden naqyshyna keltirip turyp, asa zildene aıtady.  Alpamys dosyn túsine almaı tur. Mektepke barý Alpamystyń  armany, soǵan qol jetkize  almaı júrse, Qalıhan mektepten azar da bezer bolady.

Alpamystyń armanshyldyǵy, elgezektigi, kóp nárseni bilýge degen yntalylyǵy  rejısser tarapynan asa táptishtelip, ádemi kórinistermen beriledi.

Ákesine erip atqa bara jatqan jolda ol jaı ǵana ilesip qoımaıdy. Jol-jónekeı talaı nárseni baıqap bara jatady, ákesine suraq qoıǵysh.  Aýyl arasynan ótip bara jatyp talaı jaǵdaılarǵa qanyq bolady. Mine, bastaýysh mekteptiń jańa kelgen  muǵalimi. Ol mekteptiń aýlasyn tazalap júr, erteńgi bolatyn alǵashqy qońyraý merekesine daıyndalyp jatyr. Aýyl syrtyna ulasqan tóbeshik basynda dana qart Munar ata otyr. Bular oǵan sálem beredi.

Ótip jatqan kórinisterdiń bári derlik – syrt bederinde judyryqtaı Alpamystyń qabyldaýynda berilgenimen de, rejısser tarapynan bolashaq oqıǵa keıipkerlerin kórermenmen tanystyrý ádisi dep túsingen jón.

Kishkentaı Alpamysty ákesi jigitke laıyqty alǵashqy synaqtan ótkizbekshi oıy bar. Ákesiniń butaq qalqasynda ádeıi jasyrynyp qalǵanyn  baıqamaı qalǵan Alpamys bastapqyda at ústinde jalǵyz otyrǵandyǵyna ákesin joǵaltyp alǵan sezimi qosylyp záresi qalmaıdy. «At er-azamattyń qanaty»- dep aqyl-keńes beredi ákesi Alpamysqa. «Eger adassań, attyń tizginin bosat, ol seni ózi alyp shyǵady». Bul sózderdiń tek Alpamysqa ǵana arnalyp aıtylmaǵandyǵy aıdan anyq.

Abdolla Qarsaqbaevtyń barlyq fılmderinde balalar aýdıtorııasyna janama keıipkerlerdiń arasyndaǵy áńgimeler arqyly jetkiziletin oryndy tárbıelik mánerdegi sóz dıalogtary jıi kezdesedi.

Alpamystyń Munar ataımen arasynda ótetin áńgime de osy maqsatpen qurylǵan.

Shárip Beısembaevtyń balalar taqyrybyndaǵy fılmderi

Qazaq kınosynyń tarıhynda  balalar taqyrybynyń  jan-jaqty  ashylýyna  úlken úles qosqan rejısser Shárip  Beısembaev. Abdolla Qarsaqbaevtyń «Meniń atym Qoja» fılminen  keıingi kórermen  kóńilinen shyǵyp, balalar kınosynyń jeke  janr bolyp qalyptasýyna  úles qosqan  rejısserlardyń biri  Shárip Beısembaevtyń «Arman ataman» (1967j) fılmi onyń kórkem kıno rejıssýrasyndaǵy alǵashqy týyndysy bolatyn. Rejısserdiń jas akterlermen jumysynyń óte nátıjeli bolǵandyǵyn fılmdegi  keıipkerlerdiń  harakterlik  erekshelikteri  men olardyń basynan  ótetin  oqıǵalar sıpatynan kórýge bolady. Fılmniń sıýjettik qurylymy óte qarapaıym. Kınokomedııa janrynda  túsirilgen bul fılmge  Arman (A.Iskakov), Muryn (M.Ishmuhamedov), Temirton (M. Abýseıtov) esimdi  úsh dostyń bastarynan  ótken qyzyqty  da  kúlkili oqıǵalary ózek bolady. Bári oıynnan bastalady. Aýyl arasynda  kúndelikti oınap júrgen  oıyndarynan jalyqqan balalar basqa birnárse oılap tabý kerek dep  «toqyrap» ne isterlerin bilmeı otyr. Temirtonnyń  «nemis» oınaıyq degenine Arman kónbeıdi.  Nege?- deıdi Temirton  da qalysqysy kelmeı. «Qazir nemisterdiń  kópshiligi bizdiń  jaqta» – deıdi Arman. Oǵan bári kelise ketedi. Endeshe basqa bir nárse oılap tabý kerek dep Temirton  da qalyspaıdy. “Taptym” – dep aıqaı salǵan Armannyń tapqyrlyǵyna  qýana qoldaý  kórsetedi.  Endigi bir úlken másele – ataman saılaý. Úsh  dos bul mánsapqa talasa ketedi. Qalǵandary  qarap tur. Biraq,  basqalaryna bildirtpeı, úsheýi erteńine  atamandyqqa ózara saıys ótkizbekshi. «Ataman kúshti bolý kerek»  - deıdi  Muryn. Oǵan Arman  kelispedi. Armannyń oıynsha kúsh aıýda da bar. Al, ataman bolý úshin adam aqyldy bolý kerek. Sonymen, úsh dos aqyl saıysyna  kirisedi. Bulardyń pikirinshe kim kitapty  kóp oqysa, sol adam aqyldy.  Durys-aq! Eń aldymen «Meniń atym Qoja» kitaby  atalady.  Ony úsheýi de oqypty.  Kelesi bolyp «Tımýr jáne onyń komandasy» atty kitaby atalady.  Buny da bári oqypty. Muryn oılanyp turyp «Balýan Sholaq» – dep úmittene aıqaı salady. Onyń ókinishke oraı  bul kitapty da bári  oqypty.  Endi ne qaldy? «Hanzada men qaıyrshy», Tom Soıerdy da bári oqyǵan. «Stepa aǵaı mılııoner»- dep dármensiz aıtady Muryn. «Óı, ony bárimiz  oqyǵanbyz» – deıdi Arman qolyn sermep. Bir qyzyǵy ózderi ótirik  aıtpaıdy. Temirton biraz oılanyp baryp: «Robınzon Krýzo»- dedi.  Osy jerde Murynnyń  dybysy shyqpaı  qalady.  Temirtonnyń qasyna  jaqynyraq kelip, álsiz daýyspen «Káni, qaıtalashy»- deıdi.  Joq,  bul  kitapty ol oqymapty. Sóıtip Muryn saıystan shyǵyp qalady. Endigi jerde  ataman mánsabyna Arman men Temirton talasýda.  Arman kóp oılana qoıǵan joq. Temitronǵa ádeıi  jaqyn kelip, zilmen: «SSSR – ezilgen halyqtardyń dosy» – deıdi.  Átteń, Temirton ondaı kitapty  oqymapty. Sonymen,  Arman ataman  bolyp shyǵa keldi.  Aqyl saıysyna shyndap kirisken túrleri bar. Jeńip shyqqan Arman óziniń «qol astyndaǵy dostarymen» Afrıkadaǵy  qanalýshy elderdiń  azattyǵy úshin saparǵa shyqpaq nıetpen jolǵa daıyndala bastaıdy. Úsheýiniń basynan talaı kúlkili oqıǵalar ótedi. Árıne, olar Afrıkaǵa jetken joq. Biraq, balalardyń armandary  oryndaldy. Naǵyz negrler bulardyń aýylyna  ózderi keldi. Sóıtip tiri  afrıkalyqtardy  kórip balalardyń kóńilderi ornyna túskendeı.

«Arman ataman» fılminen bastaý alǵan balalar áleminiń  ǵajaıyp tunyqtylyǵy Shárip Beısembaevtyń «Qyzyl tas zastava  mańynda» (1969j.) «Men sizdiń týysyńyzbyn» (1982j.) fılmderinde  jalǵasyn tabady.

Shárip Beısembaev fılmderindegi bala keıipkerler tolyqqandy ulttyq keıipker retinde erekshelenedi.