Kirispe

Anımaııa salasyna alǵashqy qadamdar aǵaıyndy Lıýmerlerdiń kınematografııany oılap tapqanǵa deıin jasalǵan bolatyn. Tarıhta alǵash ret sýretke jan bitirip, júrip bara jatqan adamnyń beınesin salǵan – belgııalyq fızık Jozef Plato. Al, avstrıalyq professor-geometr Sımon Fon Shtamfer jáne basqa da ǵalymdar ekranda qozǵalmaly beınelerdi kórsetý úshin aınalmaly dıskter nemese sýret salynǵan lentalardy qoldanyp, fenakıstıskop jáne stroboskop qurylǵylarynyń paıda bolýyna sebepshi boldy. Keıinen bul qurylǵylar sýretpen baılanystyrylyp kınoapparat paıda boldy. 1914 jyly Ýınzor Makkeı alǵashqy mýltfılm keıipkerin, túrli tústi dınozavr Gertıdiń sýretin salady. Sonymen qatar, anımaııalyq fılmderge arnalǵan basqa da sýretter sala bastaıdy. Araǵa bes jyl salyp, franýz sýretshisi ári ınjeneri Emıl Reıno mýltfılm shyǵarýǵa arnalǵan quraldy jetildirip, kórinisti uzartyp, 15-20 mınýttyq  komedııalyq lenta jasap shyǵardy. Al, 1892 jyly 28 qazanda Emıl Reıno Parıjdegi  Greven mýzeıinde óziniń alǵashqy lentasyn halyqqa kórsetedi. Ondaǵy kórinister dybys pen jáne ánmen árlendi. Nátıjesinde, anımaııa kınematografııa salasynda naq óz ornyn alǵan, janr retinde qalyptasqan bir bóligi atanady. Sol ýaqyttyń ózinde mýltfılmder úshin kınoapparattar qoldanylǵan. Al, sýretti mýltıplıkaııa úshin arnaıy mýltstankalar bolǵan.

Al qazirgi tańda anımaııalyq fılmderdiń týýy kompıýterler men ıfrovoı fotoapparattardyń  júıesinde. Mine, 1877 jyldyń 30 tamyzy mýltıplıkaııanyń týǵan kúni bolyp esepteledi. V.V.Kýrchevskıı: «Mýltıplıkaııalyq fılm – keıipkerdiń syrtqy kelbeti men minez-qulqy, beınelik ortasy men oqıǵanyń ótý mekeniniń sýretkerdiń qolymen, onyń dúnıetanymymen, qııalymen jáne kásibı sheberligi negizinde jasalatyn kınematografııanyń bir túri», - deıdi.  Al, ataqty sovet kınorejıssery F.S.Hıtrýk: «Mýltıplıkaııa bul ǵajaıyp. Biz bul jaıly umytpaýymyz kerek», – deıdi.  Joǵaryda aıtylǵandar anyqtamalar retinde  berilgen bolsa da, mýltıplıkaııa latyn tilinen aýdarǵanda kóbeıtý degen maǵynany bildiredi. Al, anımaııa, anıma – jan, jandandyrý degen maǵynany bildiredi. Sondyqtan da, mýltıplıkaııa sózi zaman aǵymyna saı anımaııa bolyp ózgertilip otyr. Búgingi kúni mýltıplıkator kóbeıtýshiden góri, anımator qozǵalys týdyrýshy, jan bitirýshi degen maǵyna aldyńǵy planǵa shyqqan jáne bul óte mańyzdy. Sebebi, ol búgingi kúni tek balalarǵa ǵana emes, qoǵamdyq, estetıkalyq tárbıe beretin joǵarǵy býyn aýdıtorııasyna ıe jeke óner túri retinde qalyptasty.

Negizgi oı

Qazaqstanda anımaııa óneri 1960 jyldary kúlli odaqtas respýblıkalarda ulttyq kıno óneriniń qarqyndy damý kezinde týyndady. Dál osy kezderde grafıkalyq anımaııa Grýzııada, Ýkraınada, Armenııada paıda boldy. Al Qazaqstandaǵy tuńǵysh mýltfılmniń, anımaııalyq kınonyń týýy men damýy, rejısser-anımator, sýretshi jáne senarıst, ónerge eńbegi sińgen qaıratker, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Ámen Ábjanuly Qaıdarovtyń esimine baılanysty. Ámen Qaıdarov qazaq óneriniń, sonyń ishinde qazaq ulttyq anımaııasynyń damyp, órkendeýine bar kúshin salǵan tulǵa. Ámen Qaıdarov óziniń bir sózinde «1965 jyly VGIK-ti bitirgen soń, men «Qazaqfılm» kınostýdııasyna joldama aldym. Stýdııanyń shtatynda mýltıplıkaııalyq kınonyń sýretshisi qyzmeti bolmaǵandyqtan, maǵan ǵylymı-kópshilik fılmderde jumys isteýge týra keldi. Biraq men sonshalyqty qıyndyqpen ıgergen mamandyǵymnan bas tartqym kelmedi. Osy ýaqytta men «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» atty syzbaly fılmniń senarııin ishteı qorytyp júrgen edim. Biraq, halyq naqyly aıtqandaı «Bir qarlyǵash kóktemniń belgisi emes pe?». Ne baza joq, ne qural-saımandar joq, bir ǵana senarıı men qur armanmen qarýlanǵan men, jalǵyz ózim ne ister edim. Ertegidegi kishkentaı qus jeńiske jetti. Al ómir de she? Ómirde de qarlyǵashtyń joly boldy». Ia, sebebi, Ámen Qaıdardyń «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» mýltfılmi áli kúnge deıin óz bıiginen tómendegen emes. «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń dırekııasy «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» mýltfılminiń senarııin 1966 jyldyń sáýir aıynda maquldady. Bul týyndyny shyǵarýǵa rejısser ári sýretshi Ámen Qaıdarov týra bir jyl ýaqyt bóldi. Bul anımaııalyq fılm qazaq ertegisiniń negizinde jasaldy. Biraq, halyq ertegisi men syzba fılmniń qurylymy birdeı emestigin, uqsamaıtyndyǵyn umytpaǵan jón, óıtkeni, birinshi jaǵdaıda biz sóz qudiretine tap bolsaq, ekinshi jaǵdaıda-beıneleý ónerine tap bolamyz. Mýltfılmniń mazmuny úlken oıdy týdyrdy. Birinshiden, qustyń adaldyǵyn, adamǵa degen  dostyǵyn kórsetse, ekinshiden, jamandyqty jaqsylyq árdaıym jeńetindigin kórsetti. Sondaı-aq, mýltfılm qazaqtyń dilin, dástúrin jetkize aldy. Besikte jatqan sábı men kımeshek kıgen ananyń beınesiniń ózi úlken maǵyna berip turǵandaı. Halyq ertegisinde qarama-qaıshylyqtar joq, onda bári túsinikti, qaharmandar naqtylanǵan álemde ómir súredi. Ekranda ertegi keıipkerleriniń minez-qulqy táptishtelmeıdi, fılm Jaqsylyq pen Jamandyqtyń shartty sıpattaryna súıengen. Ekran oqıǵa jelisindegi dramatızmdi tereńdetýdiń arqasynda, teketiresti jalańashtandyrdy, qarama-qaıshylyqtardy kúsheıte tústi. Mine, qazaq ulttyq anımaııasynyń damýyna alǵashqy qadam osylaı bastaldy.

Ámen Qaıdarov alǵashqy mýltfılminen keıin, artynsha óz mýltfılmderin halyq aýyz ádebıetinen onyń ishinde dastandar men qıssalar, batyrlar jyry, ertegi-ańyzdardy ekrandaýdan bastaıdy. Olardyń qataryn «Aqsaq qulan», «Joshy han», «Qojanasyr – qurylysshy» syndy anımaııalyq fılmderi tolyqtyrady. Qazaqtyń tuńǵysh mýltfılminiń ertegiden alynǵany jáne onyń birden halyq kóńilinen shyqqandyǵy onyń damýyna úlken yqpalyn tıgize bastady, ári bul eń qolaıly da, tıimdi tásilderdiń biri edi. Alaıda, alǵashynda tek folklor aıasynda jumyla jumys istegen anımatorlar ulttyq bolmys túsinigin endigi jerde tikeleı ǵana qabyldap qoıǵanymen qosa, onyń mánine tereńinen úńile bastady. Osylaısha, jas mamandar úshin anımaııada múmkinshilikter álemi molaıyp, olardyń qyzyǵýshylyǵy men izdenisteri san-saqqa ketip otyrdy. Folklorıst-ǵylym V.E.Gýsev bylaı deıdi: «Genetıkalyq turǵydan alǵanda ádebıet qana emes, ónerdiń ózge de túrleri folklordan bastaý alady. Demek, folklor «túptamyr» nemese túrli ónerdiń bastaý kózi».

Qorytyndy

Qazaq anımaııa-synyń damýy qazaq folklorymen tyǵyz baılanysta kele jatyr. Osyǵan oraı kınotanýshy B.Nógerbek ekrandyq-folklorlyq qatynastardyń úsh túrli satysyn atap kórsetedi:

• Birinshisi – «ekranızaııa». halyq ertegileri men ańyzdarynyń ekrandalýy. Bul folklorlyq dástúrdiń tikeleı baıandalýy bolyp tabylady. Mysal retinde «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?», «Aqsaq qulan» mýltfılmderin jatqyzýǵa bolady;
• Ekinshisi – «ınterpretaııa» nemese basqasha aıtqanda «beıne ádebı». folklorlyq  shyǵarmalardyń oqıǵa jelisin, onyń ústine bir ǵana emes, birneshe ertegilerdiń keıipkerlerin ádeıi qatar qoldaný  oryn alady. «Qojanasyr – qurylysshy», «Ǵajaıyp qusty aýlaý» mýltfılmderin ataýǵa bolady;
• Úshinshisi – «ıtatalyq». «bul satyǵa Ersaıyn Ábdrahmanovtyń oryndalý tásili turǵysynan kombınaııalyq mýltfılmi «Boztorǵaıdy» atap ótý qajet. Osy mýltfılm qazaq anımaııasyndaǵy folklorlyq dástúrdiń damýyndaǵy jańa belesti kórsetip berdi. Bul kınoshyǵarmada folklorlyq  dástúrdi ózgertý bir ǵana sıýjet pen fabýlanyń aınalasynda toǵyspaıdy: folklorly-ekrandyq baılanys ekrandyq nusqadaǵydaı týra emes, janama sıpatqa ıe, munda biz folklordy qoldanýdyń qazirgi «ıtatalyq» kúrdeli ádisin kóremiz, ıaǵnı kıno túrleri men baıandamalyq jáne baıansyz elementter jalpy anımaııalyq fılmniń kórkem sýrettik kelbetin quraıdy». Anımaııa óneri sheksiz, sebebi ol qııalmen astasyp jatqan óner.