Baýyrjan NÓGERBEK

Ónertaný kandıdaty, professor, kınotanýshy

Qazaq mýltfılminiń týýy

Qazaqstanda anımaııa óneri 1960 jyldary, kúlli odaqtas respýblıkalarda ulttyq kıno óneriniń qarqyndy damýy kezinde týyndady.

Ulttyq kınematografııanyń qarqyndy damýy alpysynshy jyldarǵa tán. Naq sol kezde ekran óneriniń túr-túri men pishinderin ulttyq kınematografııa utymdy paıdalana bildi. Osy kezeńniń aıtýly sáti respýblıkalardaǵy mýltıplıkaııa óndirisiniń damýy dep tanyǵanymyz abzal.

Osy kezde grafıkalyq anımaııa Grýzııada, Ýkraınada, Armenııada paıda boldy. Prıbaltıkada qýyrshaq kınosy týady. 1960 jyldyń kókteminde ÝSSR Mınıstrler Keńesiniń Kıev kınostýdııasyna qarasty kórkemdik mýltıplıkaııa ehynda ǵylymı-kópshilik fılmder shyǵarý jónindegi Qaýlysy shyǵady. 1967 jyly Qazaqstan kınematografısteriniń alǵashqy anımaııalyq týyndysy jaryqqa shyǵady, al, 1969 jyly—Armenııada, Ázirbaıjanda jáne Moldavııada.

KSRO-nyń odaqtas respýblıkalarynda anımaııalyq kınematograftyń shyǵarmashylyq kadrleri men óndiristik bazasynyń damýy keler jyldary ilgerileı túsedi. Ulttyq mýltıplıkaııanyń qarqyndy damýyna sol jyldary túsirilgen mýltfılmderdiń sany-aq kýá bola alady. Eger 1965 jyly respýblıkalyq kınostýdııalar bas-aıaǵy 13 mýltfılm shyǵarsa, 1969 jyldyń ózinde odaqtas respýblıkalardyń onnan asa stýdııasynda 30 syzba anımaııalyq jáne qýyrshaq fılmderi shyǵaryldy, bul «Soıýzmýltfılm» kınostýdııasynan túlep ushqan túlekterdiń sanyna para-par. Basqasha aıtqanda, 60-jyldardyń ortasyna taman Qazaqstanda anımaııanyń týýyna barynsha jaǵdaı jasalǵan, sebebi, respýblıkanyń kórkem jáne derekti kınematografy búkil janrlardy qamtyǵan, al, keńestik ulttyq kınematograftyń tolyqqandy kórinýi úshin anımaııalyq kıno ǵana jetpeı turǵan.

Qazaq anımaııasynyń ereksheligi sol, óziniń alǵashqy qadamdaryn ol anımaııanyń kúrdeli janry—kásibı mamandardyń, sýretshi-anımatorlardyń kóptep bolýyn talap etetin, grafıkalyq mýltfılmnen bastaǵan. Sondyqtan, qazaq anımatorlaryna shyǵarmashylyq proestiń neǵurlym qolaıly tásilderin izdeýge týra keledi.

Qazaq mýlttobynyń uıymdastyrýshylyq-óndiristik eresheligi

Ulttyq kınostýdııalardyń bazasynda, mýltıplıkaııalyq toptardy jasaqtaý, birinshiden, taza uıymdastyrý máselesin sheshýden bastalady: mýlttoptyń qurlymy qandaı bolýy kerek, onyń, aıtalyq, túsirý ujymdarynan ereksheligi nede syndy máseleler.

Qıyndyǵy sol, iri anımaııalyq kınostýdııalardyń mol tájirıbesin qoldaný múmkin bolmady. Mysaly, «Soıýzmýltfılm» stýdııasyndaǵy óndiristik jáne tehnologııalyq proesti uıymdastyrý isine, kıno óndirisine túrli ehtardy kiriktirý qarastyrylǵan. ehtardyń ishine — faza, kontýr, syzba, boıaý ehtary jatatyn, hám olardyń ishinde júzdegen tájirıbeli mamandar jumys isteıtin.

Respýblıkalyq kınostýdııalardyń bazasynda mýlttopty qurǵan kezde bastamashylar, ádette, mamandar tapshylyǵyna urynatyn. Sondyqtan, olar «Soıýzmýltfılmniń» shaǵyn ǵana, «mıkrostýdııa» ispetti, úlgisin  shyǵarýǵa umtyldy. Mundaıda bir ne eki sýretshi kúlli ehtyń ornyn basatyn. Biraq, munyń ózi, Almaty, Kıev jáne Tbılısıdiń mýltbirlestikteriniń tájirıbesi kórsetkendeı, jemisti bola bermeıdi. Bir ne eki sýretshiniń, eki bólimdi syzbaly fılmniń fazasy, syzbasy jáne boıaýyna qatysty bar jumysty atqarýǵa murshasy jetpeıdi. Sondyqtan, rejısserlar mýlttoptyń shyǵarmashylyq kúshin aralyq proesterdi oryndaýǵa jumsaıdy. Aıtalyq, jumystyń alǵashqy satysynda rejısser sýretshilerdiń bárin mýltıplıkat jasaýǵa jumyldyrady. Bul jumys zor tájirıbe men daryndy qajet etedi. Jumys barysynda tájirıbesi barlar jastarǵa mýltıplıkaııalyq jan bitirýdiń syryn úıretedi, qımyldyń kórkem-sýrettik erekshelikterin ıgerýge kómektesedi. Mýltıplıkattyń sulbasy daıyn bolǵan soń, rejısser, fılm tolyq aıaqtalyp bolǵansha, toptyń kúshin kelesi satylarda tıisinshe paıdalanady — taza faza, kontýr jáne t.b.

Osyndaı, kóbine-kóp «amalsyzdan» jasalǵan óndiristi uıymdastyrý tásili, mýlttop sýretshileriniń belgili dárejede jan-jaqty bolýyn talap etedi, ıaǵnı, ár-bir sýretshi kem degende tórt-bes mamandyqty ıgerýi tıis. Alaıda, osynyń ózi mýlttopty shırata túsip, onyń qurylymyn ıilmeli jasaıtyny sózsiz.

Osylaısha, únemi qıyndyqtarǵa uryna otyryp, entýzıast sýretshilerdiń shaǵyn ǵana toby qalyptasyp, tájirıbe jınaı bastady. Alǵashqy mýltfılmderdi dúnıege keltirý barysynda sýretshiler ózdi-óz iriktelip, álsizderdiń ornyn daryndy, osy ónerge shyn berilgen jandar basty.

«Qazaqfılm» kınostýdııasynyń basshylyǵy, mýltıplıkatorlardyń shyǵarmashylyq jetistikterin, olardyń kásibı biligin eskere otyryp, 1970 jyldyń mamyrynda arnaıy buıryǵymen mýltıplıkatorlar ujymyn kombınaııalyq túsirý ehynan bólek shyǵaryp, derbes mýltıplıkatorlar tobyn qurdy. Osy topqa eki pavılondy keńes berildi. Syzbaly fılmder de jasala bastaǵan. Mýlttoptyń jalpy jetekshiligi Ámen Haıdarovqa júkteldi. Ol bul toptyń kórkemdik jetekshisi ispetti boldy, kadr irikteý, jumys tapsyrý máselesin sheshetin.

1970 jyldardyń orta sheninde qazaq mýlttoby birshama shırap, nyǵaıa túsken. Shyǵarmashylyq toptyń negizin, arnaıy kásibı daıyndyqtan ótken, daryndy jastar qurady. Mýltıplıkaııa birlestiginde negizinen Almaty kórkem-sýret ýchıleesin bitirgen sýretshiler, VGIK-tiń kórkem-sýret fakýltetiniń túlekteri jumys isteıtin, bul, árıne, keıinnen túsirilgen mýltfılmderdiń mádenı hám kásibı deńgeıine áserin tıgizbeı qoımady.

Shyǵarmashylyq kadrlerdi ornyqtyrý kestesi qarapaıym. Barlyq sýretshi-anımatorlar birneshe topqa bólinedi. Ádette, eki-úsh túsirý toby jasaqtalady—ekeýi syzbaly, bireýi qýyrshaq. Biraq, top músheleriniń ýájipteri ózgeshe: olar jumystyń bárin meńgerýi tıis. Túsirý kezeńin bastan-aıaq bir izge qoıý arqasynda, búkil sýretshilerdi, olardyń toptaryna qaramastan, mýltfılmdi shyǵarýdyń mańyzdy proesterine der kezinde jumyldyrýǵa múmkindik bar. Sol jyldary shyǵarylǵan kınokartınalardyń sany men sapasy, anımaııadaǵy shyǵarmashylyq jáne tehnologııalyq proesti uıymdastyrýdyń Almatylyq úlgisiniń ómirsheńdigin kórsetti. Qazaq mýlttoby, anımatorlardyń azǵantaı tobymen de jylyna bes-alty bólimdi syzba jáne kólemdi mýltfılmdi shyǵarýǵa bolatynyn is júzinde dáleldedi.

Qazaq anımaııasynyń jetistigi, 1976 jyly Qazaqstanda, kıno tarıhynda tuńǵysh ret, Azııa, Afrıka jáne Latyn Amerıkasy elderi mýltıplıkatorlarynyń sımpozıýmyn ótkizýge túrtki boldy. Oǵan otyzdan asa memlekettik anımatorlar qatysty. ASIFA (Anımatorlardyń halyqaralyq qaýymdastyǵy) músheleri qazaq anımaııasynyń jetistigin atap ótti. Bul, árıne, «Qazaqfılm»kınostýdııasy mýlttobynyń shyǵarmashylyq jáne óndiristik jumysynyń jolǵa qoıylýy arqasynda júzege asty.

Árıne, búginderi, kompıýterlik tehnologııaǵa kóshý esebinen, mýlttoptar shaǵyn bolýy múmkin, biraq, HH ǵasyrdyń 60-jyldary tehnologııalyq proesti bastan-aıaq kásibı mamandarmen qamtamasyz etý shynymen qıyn edi, hám bul másele únemi nazarda bolatyn.

Ámen Haıdarov jáne onyń mýltfılmderi

Qazaqstandaǵy anımaııalyq kınonyń týýy men damýy, rejısser, sýretshi jáne senarıst, ónerge eńbegi sińgen qaıratker, Memlekettik syılyqtyń laýreaty — Ámen Ábjanuly Haıdarovtyń esimimen tyǵyz baılanysty.

Ámen Ábjanuly kınematografqa mektep qabyrǵasynan kelgen joq. 1941 jyly, onynshy synyp oqýshysy Ámen Haıdarov eriktilerdiń qatarynda maıdanǵa attanady, sóıtip, Ońtústik—Batys, Don, Stalıngrad shaıqastaryna, Birinshi Ýkraın maıdanyna qatysyp, Korsýn-evchenko qarýly tobymen soǵysta aýyr jaraqat alyp, birneshe jyl gospıtalderde jatyp shyǵady. Úıge oralǵan soń, Almaty kórkem-sýret ýchılıesine oqýǵa túsedi. Ony támámdaǵannan keıin, “Qazaqstan áıelderi” jýrnalynda sýretshi redaktor qyzmetin atqarady, «Ara» satıralyq jýrnalynda qosymsha jumys istep, plakat pen kitap grafıkasynyń syryn meńgerip, artynsha... 35 jasynda VGIK-tiń kórkem-sýret fakýltetine oqýǵa túsedi. Fashızmmen soǵystyń múgedegi, maıdangerdiń qaıtadan stýdent bolýyna ne túrtki boldy eken?  Bul jóninde Ámen Ábjanulynyń ózi bylaı deıdi:

«Satıralyq «Ara» jýrnalynda karıkatýra, sharjben etene jaqyn jumys istegen ýaqytta, men osy ónerdiń sheksiz múmkindikterine tánti boldym. Al, endi, karıkatýradan mýltıpıkaııaǵa deıin bir-aq eli. Sóıtip, men, ishteı, mýltıplıkaııada jumys isteýdi armandadym. Osy qalaýym meni VGIK-ke jeteledi. Belgili bir ómirlik hám shyǵarmashylyq tárbıemniń arqasynda emtıhandy qıyndyqsyz tapsyrdym. Alty jyldyq oqý, árıne, ońaı tıgen joq: otbasym boldy, onyń ústine burynǵy jaraqattar syr bere bastaǵan...

1965 jyly VGIK-ti bitirgen soń, men «Qazaqfılm» kınostýdııasyna joldama aldym. Stýdııanyń shtatynda mýltıplıkaııalyq kınonyń sýretshisi qyzmeti bolmaǵandyqtan, maǵan ǵylymı-kópshilik fılmderde jumys isteýge týra keldi. Biraq, men, sonshalyqty qıyndyqpen  ıgergen mamandyǵymnan bas tartqym kelmedi. Osy ýaqytta men «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?»atty syzbaly fılmniń senarııin ishteı qorytyp júrgen edim. Biraq, halyq naqyly aıtqandaı «bir qarlyǵash kóktemniń belgisi emes». Ne baza joq, ne qural-saımandar joq, bir ǵana senarıı men qur armanmen qarýlanǵan men, jalǵyz ózim ne ister edim. Ertegide kishkentaı ǵana qus jeńiske jetti. Al, ómirde she?

Ómirde de «Qarlyǵashtyń» joly boldy. Eger de, Kamal Seıtjanuly Smaılov basqarǵan «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń basshylyǵy alǵashqy syzba fılmdi túsirýge kelisim bermegende, meniń taǵdyrym, sonymen birge alǵashqy mýlfılmniń taǵdyry qalaı sheshileri belgisiz. Osy turǵydan alǵanda, Kamal Seıtjanuly qazaq mýltıplıkaııasynyń kindik ákesi ispetti. Bizge bólme úlestirip, oǵan qosa, bolashaq mýltıplıkatorlar otyratyn  jaryǵy bar ústólderge tapsyrys berildi. Shyǵyn ózge josparly fılmderdiń esebinen óteletin».

Osylaısha, kópten beri oıda júrgen dúnıeni júzege asyrý múmkindigi týdy. Artynsha, qazaq kınosynyń tarıhyndaǵy tuńǵysh anımaııalyq topty uıymdastyrý jolyndaǵy qyrýar eńbek bastaldy.

Almatyda kórkem-sýret ýchılıesin bitirgen bes túlek — Ernst Bıseıitov, Galına Dýsenko, Erkin Sultanbekov, Borıs Kalıstratov, Flober Muqanov — Ámen Haıdarovtyń usynysyn jastarǵa tán entýzıazmmen qabyldaıdy.

Kınostýdııa basshylyǵy men respýblıkanyń memkınosy olarǵa barynsha qoldaý kórsetedi.

1966 jyldyń sáýir aıynda, «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń dırekııasy «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» mýlfılminiń senarııin maquldady.

Senarıı avtory, rejısser ári sýretshi Ámen Haıdarovqa bárin basynan bastaýǵa týra keledi. Kásibı kadrler, óndiristik baza atymen joq. Buryn-sońdy anımaııada jumys istemegen sýretshiler anımaııalyq fılmniń qyr-syryn endi-endi úırene bastady.

«Qarlyǵashty» shyǵarý jumysy týra bir jolǵa sozyldy—1966 jyldyń tamyzynan 1967 jyldyń tamyzyna deıin. Ámen Haıdarov rejısser de, qoıýshy da, sýretshi de, ákimshilik qyzmetker hám jas mýltıplıkatorlardyń ustazy da bola bildi.

Jas sýretshiler bárin, túpnegizinen – qımyldy ıgerýden bastady. Ár-bir sahnany shyǵarý mashaqaty on bes-jıyrma kún, tipti, bir aıǵa sozylyp jatty. Sýretshilerdiń shaǵyn ǵana toby, faza, kontýr, boıaý men sýretke «jan bitirýge» qatysty, búkil aralyq jumystardy atqaratyn.

Tehnıkalyq, uıymdastyrýshylyq, kadrlyq jáne ózge de, óndiristiń aınymas sıpattary belgili dárejede jas býyn mýltıplıkatorlardyń shyǵarmashyl, eksperımentaldyq talpynystaryna shekteý qoıǵany aıan. Biraq, eń negizgi, ishki, psıhologııalyq bóget edi: osy jas sýretshilerden buryn jumys atqarǵan orta býynnyń jetken jetistikteri, qalyptasqan mektepteri bar-tuǵyn. Alaıda, jańa mánerdi izdestirýdegi birizdiligimen aıshyqtalmasa da, tuńǵysh mýlfılm qazaq anımatorlarynyń baǵdarlamalyq bastamasy ispetti zor qyzyǵýshylyqqa ıe boldy.

Mýlfılm búkilodaqtyq ekranǵa birinshi kategorııa boıynsha qabyldanady. Bul dúnıe jaıly kóp jazylady, onyń kórkemdik qarapaıymdylyǵy, qazaq folkloryna tán kórkem-sýrettik, dybystyq jáne tústi-boıaý sheshimderi erekshe atalyp ótti.

Fılm qazaq ertegisiniń negizinde jasaldy. Biraq, halyq ertegisi men syzba fılmniń qurylymy birdeı emestigin, uqsamaıtyndyǵyn umytpaǵan jón, óıtkeni, birinshi jaǵdaıda biz sóz qudiretine tap bolsaq, ekinshi jaǵdaıda — beıneleý ónerine tap bolamyz. Mýlfılmniń halyq ertegisine jaqyndyǵy jaıly aıtqan kezde, shamasy, bizge bul jaqyndyqtyń tek baıandaý sheńberinde ekenin umytpaǵan abzal. Halyq ertegisinde de, mýltfılmde de nazar aýdartýdyń tásili asqaqtaý men gıperbolaǵa súıenedi.

Halyq ertegisiniń negizinde jasalǵan mýltfılmdi qosalqy dúnıe dep sanaǵan jón emes. Ózge ónerdiń tilimen aıtylǵan kez-kelgen mátin túpnusqasyna uqsaıtyny anyq.

«Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» degen haıýanattar jaıly qarapaıym ertegi, ondaǵy janýarlar adamǵa ne qas ne janashyr retinde kórsetilgen. Kınobaıandaýshylardyń jetistigi sol, olar, qazaqtyń jan-janýarlar jaıly qarapaıym ertegisin ańyz-ápsanaǵa aınaldyrǵan. Fılmde tek oqıǵa jelisi ǵana ózgerissiz qalǵan, al, adam janyn alyp qalý úshin quıryǵynan aırylǵan qarlyǵashtyń baıany epıkalyq, tipti, fálsafalyq tereńdikpen jetkiziledi.

Halyq ertegisinde qarama-qaıshylyqtar joq, onda bári túsinikti, qaharmandar naqtylanǵan álemde ómir súredi.

«Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» ertegisinde qarsylas toptar arasy naqty bólingen. Ondaǵy beıneler: qarlyǵash—adamnyń dosy, úshbasty jylan Aıdahar—jaý, masa—aıdahardyń qol shoqpary. Olar, Jaqsylyq, Jamandyq pen Surqııalyqtyń belgisi sııaqty. Masany sıpattaıtyn «sum-surqııa» epıteti utymdy paıdalanǵan («surqııa masa onyń shabarmany bolatyn...»), osy keıipkerdiń búkil is-áreketi adamzatqa qarsy jasalǵan qylmys esebinde qarastyrylǵan.

Ekranda ertegi keıipkerleriniń minez-qulqy táptishtelmeıdi, fılm Jaqsylyq pen Jamandyqtyń shartty sıpattaryna súıengen. Ekran oqıǵa jelisindegi dramatızmdi tereńdetýdiń arqasynda, teketiresti jalańashtandyrdy, qarama-qaıshylyqtardy kúsheıte tústi. Ertegidegi Aıdahar—tátti qandy ańsaǵan, alyp kúshtiń ıesi bolsa, fılmde ol kúni sanaýly, qartaıǵan ajdaha. Ertegide adam qany Aıdahardyń asy bolsa, fılmde — jasartatyn dári-dármek. Qarsylas keıipkerlerdiń teketiresi ishki dramatızmge toly, bul fılmniń jelisin qoıýlata túsedi—syrqat Aıdahar bir tamshy adam qanynyń arqasynda jasaryp, Jamandyq qaıtadan etek alýy múmkin.

Fılmde Jamandyqtyń kúni bitkeni aldyn-ala belgilengen, al, Jaqsylyq meıirban, jaýapty. Qarlyǵash, bolashaqta da etek jaıýy múmkin Jamandyqpen kúresedi. Bul Jamandyqtyń búgingi — Aıdahardyń saýyǵyp ketýine yqpal etip júrgen, ótken zulymdyqtyń bolashaqta jańǵyrýyn ańsaǵan, masa. Hám fılmdegi qarlyǵashtyń orny ertegidegiden bólek: munda bári jaqsylyqpen aıaqtalmaıdy. Adam qanynyń tamshylarynan jerde gúl ósip, tas-talqan bolǵan Aıdahardyń denesinen túrli zııankesterdiń shyǵýy beker emes. Jamandyq joıylǵan joq. Ol bar, hám, ol tek utylyp qalady. Jamandyq qaıta jańǵyrýy múmkin. Bizdiń aldymyzda jaı ǵana ertegi emes, qazirgi zamanǵy kınoertegi.

«Qarlyǵashta» biz kadrden tys poetıkalyq túsiniktemeni kóremiz. «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» mýltfılminde óleń jolmen jazylǵan mátin, kartınanyń alǵashqy nusqasy daıyn bolǵannan keıin paıda bolady. Ol beıneli qatardy jıi qaıtalaıtyn, keıde sóz kadrdyń mazmunyn ashatyn, bylaıynsha aıtqanda, keıipkerdiń sózi ornyna paıdalanylatyn.

Biraq sonymen qatar, «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» fılminiń poetıkalyq mátininiń ereksheligi sol, óziniń qoldanysy jóninen dástúrli (beınege para-par) bolǵanymen, ol shyǵarmany emoıonaldy boıaýǵa toltyrady, janýarlar jaıly qarapaıym ǵana erteginiń jelisine ańyzdyń sıpatyn beredi. Osy turǵydan alǵanda, mátin—fılmniń beıneliligin arttyra túsken mańyzdy bógenaıy edi.

Halyqtyń qolónerine ıek artqan mýltfılmniń kórkem-sýrettik sheshimi de qyzyǵýshylyq týdyrdy.

Qazaqstanda kilem toqý óneri qatty damyǵany belgili.

Kilem toqý ónerindegi ulttyq órnek naqyshtary ǵasyrlar boıy óz tilin, zańdylyqtaryn, óz estetıkasyn qalyptastyryp úlgerdi. Biz, olarǵa, qazaqtyń syzba fılmderindegi kórkem-sýrettik plastıkasyn saraptaǵan kezde ǵana toqtalyp ótetin bolamyz.

Tabıǵat kelisti jarasymdylyǵymen sulý. Órnektiń ádemiligi de onyń jarasymdylyǵynda. Onda sımmetrııa bar.

Kórermenniń kóńil-kúıine órnek óziniń konfıgýraııasy, salynǵan sýretimen ǵana áser etip qoımaıdy, árıne, munyń da belgili bir salmaǵy bar, degenmen, ashyq tústi boıaýmen, túrli-tústiligimen de eleń etkizetini sózsiz. órnektiń sýreti keı sát qaıtalanyp otyrady, al, túrli-tústi boıaýy — eshqashan.

«Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» fılminde órnek qoldanylǵan sahna bar.

Shańqaı tús. Sábı applıkaııaly-kesilgen tehnıkanyń kıizinde uıyqtap jatyr. Ana oshaq qasynda. Kamera balaǵa jaqyndaǵan saıyn, bizdi úreı bıleıdi. Kıizdegi órnektiń ıirimderi beıne bir haıýannyń tyrnaqtaryna uqsaǵandaı. Beker úreılenbeppiz — masa balany shaǵady — ydystaǵy balyq tiriledi — demek, adam qany Aıdahardyń shıpasy.

Bul mysalda, órnektiń kóńil-kúıge tikeleı áseri qoldanylǵan. Áıtse de, fılmniń óne boıynda kórkem-sýretti qatarda órnekti qoldanýdyń osy tásili ǵana qoldanylmaıdy. «Qarlyǵashta» kıiz órnekteri jaı ǵana jańǵyryp qoımaı, oınatylady.

Ortaazııalyq mınıatıýralarda keńistikti kórsetýdiń jazyq, taza kıiz úlgisi qoldanylady. Mınıatıýranyń kompozıııasy kórermenniń sanasynda qalyptasady. Maǵynaly detaldar, zattar, plandar sýretiniń kólemimen kóńil aýdartady. Onda perspektıvalyq ıllıýzııa joq, keńistik shartty túrde belgilengen, jazyq.

Ortaazııalyq mınıatıýranyń, kıiz órnekteriniń elementterin qoldana otyryp, «Qarlyǵash» dısneılik estetıkany da jatsynbaıdy: keıbir sahnalarda syzbaly perspektıva kezdesedi, keıde, adamdar men janýarlardyń sýretterinde natýralızm basym.

«Qarlyǵash» óziniń lırıkasymen de tartymdy. Buǵan kóbinekı shyǵys peızajdary týdyratyn kóńil-kúı men tústi-boıaýdyń qoıýlyǵy yqpal etpeı qoımaıdy. Kadrlerdiń kompozıııasy qarapaıym, detaldermen qabattastyrylmaǵan, sımmetrııaly. Boıaýlar názik, ashyq. «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» mýltfılminiń dara kórkem-sýrettik plastıkasy men tazalyǵy gormonııadan, keıipker men peızajdyń, qaharman men ortanyń birliginen týyndasa kerek.

Qazaq folklory mýzykamen tyǵyz baılanysqan. Ámen Haıdarovtyń búkil fılmderi men jas qazaq mýltıplıkatorlarynyń dúnıeleri ańyzdar men ertegilerdiń jelisimen túsirilmegen. Osy shyǵarmalardyń avtorlary da, halyq shyǵarmashylyǵyn bilip, tanyǵandyqtan, mýzykaǵa erekshe kóńil bóledi.

Ámen Haıdarovtyń túsirgen shyǵarmalarynyń ereksheligi sol, oǵan mýzykalyq qatardyń garmonııasy tán. Onyń fılmderindegi mýzyka qosalqy dúnıe emes, keıipker ispetti ol, qazaqtyń ańyz-kúılerindegideı, oqıǵa jelisi men baǵdarlamalyq sıpatqa ıe.

«Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» mýltfılminde qarlyǵashtyń mýzykalyq kelbeti dombyramen keltirilgen. Dombyra—ulttyq aspap, túrli ańyzdardyń basty beınesi, onda ol, Jaqsylyqtyń sımvoly retinde kórsetilgen. Aıdahardyń kelbetin úrmeli aspaptar keltirdi, kóńil-kúıine qaraı ne mınor, ne major qalypta: masanyń kelbeti bolsa—skrıpkamen.

Dombyrany bári moıynsunǵan, klassıkalyq aspap — skrıpkamen qatar qoıý úshin shyǵarmashylyq batyldyq kerek edi. Domyra keń aýqymdy nıýanstardy oryndy keltire aldy, sóıtip, ózine artylǵan úmitti aqtap shyqty.

«Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» fılmi qazaq mýltıplıkatorlarynyń jemisti debıýty boldy. Bul dúnıe, kópshiliktiń nazaryn ózine aýdartyp, III búkilodaqtyq kınofestıvalda ekinshi premııany ıelendi. Stýdııaǵa, F.Hıtrýk bastaǵan arnaıy komıssııa kelip, «Soıýzmýltfılm» kınostýdııasymen óndiristik, shyǵarmashylyq tyǵyz baılanystar ornatyldy.

«Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» jeńisinen keıin, Ámen Haıdarov mýlttoptyń uıymdastyrýshylyq máselelerimen, bar kadrlerdi jasaqtap, bekitýdiń aınalasyndaǵy problemalardy sheshe bastaıdy.

Áýeli mýltıplıkaııanyń ulttyq kadrlerin oqytý men daıarlaý problemasy kes-kestedi. Bul rette mýltıplıkaııalyq kıno jónindegi Búkilodaqtyń komıssııasynyń paıdasy tıdi: Almaty, Erevan, Rıga qalalarynyń mýltıplıkatorlary «Soıýzmýltfılmde» birneshe aılyq daıyndyqtan ótti. Alaıda, munyń ózi kadr máselesin tolyqqandy sheshe almady. Tájirıbe kórsetkendeı, úsh-tórt aılyq daıyndyqtyń bereri shamaly: ol tek óndiristiń jalpy sıpatymen tanystyryp, mamandyqty ıgerýge azdyq etedi. Ekinshi — eń mańyzdysy — mýlttoptyń keleshegi úshin alǵashqy shyǵarmashylyq jeńiske jetý kerek edi. Bul jumysqa jastar aralastyrylady, kóbisi VGIK stýdentteri men túlekteri.

Shyǵarmashylyq top, ıdeıalyq, kórkemdik turǵysynan kúrdeli, «Aqsaq qulan» fılmin túsirýge kirisedi.

Ámen Haıdardyń «Aqsaq qulan» (1968) atty ekinshi syzba fılmi de folklorǵa súıengen. Biraq, bul joly fılmniń negizine ertegi emes, «Aqsaq qulan, Joshy han» atty ańyz alyndy.

Joshy han, Shyńǵys hannyń tuńǵyshy, hám han Batýdyń ákesi edi. Ańyz boıynsha Joshy han qulandarǵa saıat quryp júrgen kezde kóz jumǵan.

Ańyzdy ekinshi túrinde, ákesine kónbegen Joshy han Shyńǵys hannyń buıryǵymen óltirilip, basybaıly taıpalarǵa (qazaqtarǵa) bylaı habar taratylady: uly qaǵannyń uly, qypshaq dalasynyń kósemi Joshy handy qulandardyń serkesi julqylap óltirgen.

«Aqsaq qulan» — ónerdiń qudiretin jyrlaıtyn kóptegen qazaq ańyzdarynyń biri.

Uly kúıshi Ket-Buǵanyń áýeni ǵana qaǵanǵa Joshynyń ólimi jaıly shyndyqty jaıyp salady. Qaharyna mingen Shyńǵys han, qara habar jetkizgenniń tamaǵyna qorǵasyn quıý týraly aıtqan ýádesin oryndaý úshin, dombyrany jazalaýǵa ámir etedi. Dombyranyń betindegi oıyq, osy qorytylǵan qorǵasynnan qalǵan daq deıdi...

Fılmge kiriskende, rejısser Ámen Haıdarov, mýzykalyq dramatýrgııany shyǵarýǵa kóp mán bergen. Fılmdegi mýzyka óte mańyzdy ýázipterdi atqarady. Kompozıtor Nurǵısa Tilendıev «Aqsaq qulan» atty ulttyq-mýzykalyq pesanyń áýenderin qoldanyp, orkestrge arnalǵan mýzykany jazyp shyǵady. Fılmniń mýzykasy epızodtardy kóńil-kúıge toltyryp qana qoımaı, kórkem-sýrettik qatardyń uzaqtyǵyn bildirtpeı, qatqyldyǵyn jumsartyp qana qoımaı, ańyzdyń epıkalyq qataryn túzeıdi.

Orta Azııa jáne Qazaqstan respýblıkalary kınematofrafısteriniń VIII baıqaýyndaǵy «Aqsaq qulan» fılmi eń úzdik mýltıplıkaııalyq fılm retinde dıplomǵa ıe boldy. Biraq, kásibı biliktiliktiń ósý turǵysynan alǵanda, ony alǵa adymdaý dep esepteýge bolmaıdy.

Ámen Haıdarovtyń toby oqıǵany mýltıplıkaııalyq turǵydan qaıtalaıtyn dańǵyl jol tańdady, alaıda, «Aqsaq qulannyń» folklorlyq, mýzykalyq jáne ádebı nusqalaryna qarap, ańyzdyń taqyryby men sıýjetin áldeqaıda batyl, múlde erekshe jáne asqaq poetıkalyq shyǵarmashylyq turǵydan ekshep, sara jol salýǵa bolar edi. Fılmde ańyzdyń keıbir maǵynalyq akentteri almastyryldy, bul árıne fılmniń baıany men atmosferasyna áserin tıgizbeı qoımady. Negizinen ańyzdyń tarıhı, áleýmettik astaryn izdeýge mán berilgen: mýltfılmdegi kóptegen epızodtar mońǵol shapqynshylyǵyna arnalǵan.

Avtorlar ańyzdyń maǵynalyq tarmaqtaryn taryltqan, qaharmandardyń sanyn qysqartqan: Shyńǵys han men uly kúıshi. Bir qaraǵanda, fılmde naqty teketires bardaı, qarsylas kúshter de aıshyqtalǵandaı, degenmen, shyndyǵynda, ózdi-óz shekteýdiń (keıde, ónerde onyń paıdasy da bar) kómegi tımedi.

Jas qoıýshy-sýretshi D.Jumabekov, fılmniń basty keıipkerleriniń grafıkalyq kelbetine asa mán bermegen. Ordalyqtar (Shyńǵys han, onyń uly Joshy, tóleńgitter) dramatýrgııalyq turǵydan jekelenbegen. Fılmde olar birinen-biri aýmaıdy. Onyń ústine, mýltıplıkat keıipkerlerdiń kóńil-kúıin anyq kórsete almaǵan: aıtalyq, jaraly qulannyń aıaq alysy jutań da qulyqsyz.

Biraq, keıbir kásibı jetispeýshilikterine qaramastan, «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?»,  «Aqsaq qulan» mýltfılmderi osy kúni qazaq ulttyq anımaııasynyń kınoklassıkasy deńgeıine kóterildi. Osy alǵashqy syzba fılmderdiń mańyzy óte zor. Olar qazaq anımaııasynyń shyǵarmashylyq bolmysynyń jetilgenin dáleldedi. Osy fılmder jasalǵan ýaqyt ishinde, ulttyq anımaııa jaıly armanmen qanattanǵan entýzıast-sýretshilerdiń ujymy qalyptasty.

Alǵashqy mýltfılmder, grafıkalyq kıno ónerindegi ulttyq erekshelik problemasyn aıshyqtady, kórkemdik-estetıkalyq turǵydan qazaqtyń grafıkalyq mýltfılmin damytýdyń jolyn kórsetti. Bul, birinshiden, ulttyq folklordyń kórkemdik dástúrin ıgerý edi.

Ámen Haıdarovtyń anımaııalyq fılmderindegi beıneler álemi aıqyn, onda kómeskilik joq. Ertedegi halyq ertegilerindegideı ol aq pen qaraǵa, Jaqsylyq pen Jamandyqqa bólingen. Tipti, jeńil, oınaqy, kóńildi mýltfılm shyǵýy tıis Qojanasyrdyń beınesin somdaǵanda da, Ámen Haıdarov óziniń kórkemdik kózqarasyn ózgertken joq. Ol, fılm-ápsánany túsiredi. Bul janr oqıǵa jelisiniń tıisinshe quralyp, damýyn qajet etedi.

Bir aýyz sóz qoldanylmaı, tek, pantomımonyń kúshimen túsirilgen fılm-tolǵaý, fılm-tezıste, birinshi qatarǵa, táptishteýden ada, avtor ıdeıasyn (keıde óte qarama-qaıshy) aforızmniń beıneli tereńdigine deıin jetildiretin qımyldyń ózi shyǵady. Osy baǵyttaǵy fılmder jalpylama kórkemdik tásilmen, mýltkeıipkerlerdiń karıkatýralyq sharttylyǵymen, náziktigi jáne erekshe mánerimen erekshelenedi.

«Qojanasyr — qurylysshy» mýltfılmi, alǵashqy shyǵarmalarda kezdesken baıandaýdan alshaqtady. Ekranda — óte jyldam mýltáreket, mundaǵy negiz — kórkem-sýrettik plastıka da, syzbaly kontýrlardyń áýezdiligi de emes, pishinniń konstrýkııasy, oıdy beıneli sýretteý.

Baspanasyz qalǵan Qojanasyr, jalma-jan ıen dalada tastan kıiz úı turǵyzýǵa kirisedi. Jumys barysynda ol aıtýly kórshileriniń pikirlerine súıenip, Batys pen Shyǵystyń sáýletkerlik mánerlerin shatyp-putyp, qaıdaǵy joq birdeńe salady...

Qazirgi mýltıplıkaııanyń osy kúrdeli janryndaǵy Ámen Haıdarovtyń debıýty utymdy boldy. «Qojanasyr — qurlysshy» fılmi, Tbılısıde ótken V Búkilodaqtyq festıvalda kınematografııalyq izdenisi úshin arnaıy dıplommen marapattalyp, I Halyqaralyq Zagreb mýltfılm festıvaline qatysty (SFRIý).

«Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?», «Aqsaq qulan», «Qojanasyr — qurlysshy» mýlfılmderi óziniń janry men túsirý tehnıkasy jaǵynan ár-alýan. «Qarlyǵash» — dástúli ertegi, «Aqsaq qulan» — epıkalyq ańyz, «Qojanasyr» — fálsáfalyq ápsána. Alǵashqy eki dúnıe — syzbaly, úshinshisi — kortonan qıylyp jasalǵan qýyrshaqtar tehnıkasymen túsirilgen. Degenmen, kórkem-sýrettik sheshimderi men janrlarynyń alýandyǵyna qaramastan, osy sheberdiń qolynan shyqqan dúnıelerge taqyryptyq birlik tán, onda únemi Jaqsylyq pen Jamandyq teketiresi beınelengen. Alǵashqy kartınada qarlyǵash úshbasty Aıdaharmen kúresedi, «Aqsaq qulanda» uly kúıshi Ket-Buǵanyń áýeni sý men jylqynyń mýltıplıkaııalyq beınesinde Shyńǵys han men onyń áskerine qarsy kúresip, jeńedi. Árıne, bul soǵys shartty túrde kórsetilgen. «Qojanasyr — qurlysshy» fılminde dálel keri jaqtan keltiriledi. Eńbek ete almaıtyn adam, ebedeısiz dúnıe turǵyzyp, kópshiliktiń kúlkisine qalady. Jaqsylyq ynjyq bolmaý kerek, ol kúrese alýy kerek — balalardyń Jamandyq pen Jaqsylyqqa kózqarasyn tárbıeleıtin, Ámen Haıdarov shyǵarmalaryndaǵy negizgi oı osy.

Ózine talap qoıatyn sýretshi ispetti, Á.Haıdarov qol jetken jetistikterin mise tutpaıdy. Ol únemi izdenis ústinde. «Qyryq ótirik» atty eki bólimdi, syzbaly — qýyrshaq fılmi munyń aıqyn dáleli. Mýltfılmde folklorlyq keıipkerlerdiń ádettegi kelbetinen alshaqtaýǵa degen umtylys bar. «Qyryq ótirik» mýltfılminde keıipkerlerdiń minez-qulqy álde qaıda keń kórsetilgen — jaı ǵana jaqsy bala emes, naqty, tiri Tazsha bala, qatygez han emes, ózine tán sóıleý máneri men ózin erekshelendiretin kórkemdik minezdemesi bar han. «Qyryq ótirikte» Ámen Haıdarov alǵash ret kombınaııalyq túsirý tásilin qoldanady — syzba beıneler men kólemdi qýyrshaqtardyń aralastyrylýy. Kınodúnıeniń kompozıııasy qarapaıym — ótiriktiń bári sýretpen keltiriledi de, shynaıy sahnalarda qýyrshaqtar beınelenedi.

Sirá, halyq ertegisimen tanys kórermen úshin, onyń ekrandaǵy kórinisi qyzyq kórinetin shyǵar. Kınobaıannyń ereksheligi sol — ol kúlkili emes. Bul anyq. Senarıı avtory jáne rejısser Ámen Haıdarov úshin qatal da qatigez handy qyryq ótirigimen jeńgen aqyldy, tapqyr shopan bala týraly halyq ertegisi komedııa emes, - qanshalyqty tańsyq bolsa da — ápsána. Fılmniń redaktory retinde, maǵan, fılmdi jasaýdyń búkil proesi etene tanys. Ámen Haıdarov komedııalyq oqıǵa jelisinen kúlkili nárse izdeýden qashty. Ol oqıǵany jańa gegtarmen baıytýdy kóksemedi. Eń mańyzdysy oqıǵa jelisin jańasha baıyptaý edi.

Sonymen, halyq ertegisi «Qyryq ótirik» ne jaıly?

“Aqsúıek” baılardan áldeqaıda aqyldy, tapqyr da batyl shopan balasy jaıly komedııa ma?

Óziniń jalǵyz, súıikti qyzynyń qalaýyn qaltqysyz oryndaıtyn aqylsyz han jaıly drama ma?

Álde, ótirikten mańaıyna shań jýytpaıtyn ýázirdi qajet etetin patsha jaıly baıan ápsána ma?

Ertegi astarynyń ishinen Ámen Haıdarov naq osyny tańdady. Iaǵnı, ertegi – handar zárý, ótirikti «shyndyqtaı etetin», ýázirler jaıly.

Mýltfılmniń alǵashqy montajynda, han Tazsha balaǵa ǵashyq bolyp, saraıdan qashqan qyzyn óltiredi. Aqıqat pen Jalǵannyń, Jaqsylyq pen Jamandyqtyń óshpes teketiresi, birine-biri moıynsunbastyǵy anyq kórsetilgen. Shopan balasy qyryq ótiriginiń sońynda, oıǵa syıymsyz nárseni aıtady: hannyń qyzy Tazsha balaǵa ǵashyq bolyp, qýanyshy qoınyna syımaǵan qaıyn atasy óziniń taǵyn teksiz shopan balaǵa beredi. Tazsha balanyń bul ótirigi hannyń qanyn qozdyrǵany sonsha, ol ýaǵdany umytyp «Bul jalǵan» dep aıǵaı salady. Sóıtip utylady.

Mýltfılmniń qyryq birinshi «ótirigi» sol, hannyń qyzy shopan balasyna shynymen ǵashyq bolady. Tazsha balanyń ótirigi, han qabyldaı almaǵan, shyndyqqa aınalady.

«Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?», «Aqsaq qulan», «Qojanasyr — qurlysshy», «Qyryq ótirik» atty anımaııalyq fılmderdiń ıkli úshin, Ámen Ábjanuly Haıdarov 1980 jyly, Kúlásh Báıseıitova atyndaǵy QazSSR Memlekettik syılyǵyn ıelendi.