Qazaqstannyń sýretshi-anımatorlary ózderiniń alǵashqy jumystaryn halyq ertegileri men ańyzdaryn ekranǵa kóshirýden bastady. Keıin folklordy ınterpretaııalaýǵa, basqasha aıtqanda, folklorly-ekrandyq qatynastardyń ekinshi deńgeıin ıgerýge shuǵyl kiristi.

Halyq ertegileri men epostarynyń negizinde kınokartına shyǵarý—syzba jáne qýyrshaq kınosynyń damýynyń zańdy qubylysy. Folklormen baılanys endi damı bastaǵan respýblıkalyq anımaııaǵa tán dúnıe. Muny senarıı problemalarymen túsindirgen ońaı. Qazirgi taqyryptarǵa qatysty kásibı dramatýrgııanyń joqtyǵynan, sýretshi-anımatorlarǵa ýaqyt synynan ótken ádebı shyǵarmalardy (ertegi, ańyz, ápsána) ekranǵa shyǵarýdan basqa amal qalmady, degen syndy. Halyq ertegisin ekranǵa shyǵarý da, qazirgi taqyrypqa arnalǵan senarıı boıynsha kartına túsirý de birdeı qıyn. Onyń ústine, folklor taqyrybymen shuǵyldanatyn sýretshilerdiń aldynan birqatar shyǵarmashylyq problemalar kes-kesteıtinin de aıta ketken jón: ekran ulttyq bolmysty saqtaı otyryp, sonymen qatar, kınotili, máneri, atmosferasy men ıdeıasy turǵysynan qazirgi zamanǵy dúnıeni qalaı shyǵarýǵa bolady.

Respýblıkalyq sýreshi-anımatorlardyń folklorǵa kóńil aýdarýy, belgili dárejede olardyń óz sara jolyn izdeý talpanystaryn bildirse kerek. Halyq danalyǵynyń, ázili men lırıkasynyń asyl qyzynasy sanalatyn ertegiler men ańyzdardyń ishinen sýretshiler úndes taqyryptar men qyzyqty sıýjetterdi «taýyp» qana qoımaı, ǵaıyp bolǵan garmonııa men shyǵarmashylyq shabytqa bólenip, qazirgi kórkemdik ıdeıalardyń bastaýynan qunartady.

Deni halyq ertegileri men ańyzdarynyń ekrandyq nusqasynan turatyn qazaqtyń syzba jáne qýyrshaq shyǵarmalarynyń kórkemdik, janrlyq jáne taqyryptyq birligi, onyń dramatýrgııalyq negizi—folklorlyq materıalynda, ulttyq folklor poetıkasynda jatyr.

Jeńil fabýla, túsinikti, qarapaıym oqıǵa, keıipker áleminiń túsin tústeý—ony Jamandyq pen Jaqsylyqqa bólý, tabıǵat ana men adam balasynyń meıirbandyq qaınarynyń saltanat qurýy—folklordyń osy estetıkalyq qaǵıdalary, biz joǵaryda atap ótkendeı, qazaq anımaııasynyń atasy — Á.Haıdarovtyń shyǵarmashylyǵynda aıqyn kórinis tapqan.

Alaıda, atalǵan grafıkalyq mýltfılmderde ulttyq erekshelik máselesi dástúrli jolmen dáripteldi: kınokartınanyń dramatýrgııalyq negizi—halyq ertegileri, oǵan qosa, folklorlyq sıýjet qajet etetin ulttyq áýender men kórkemdik sheshim.

1970-80 jyldardaǵy jas rejıssýra ulttyq bolmys túsiniginiń arnasyn keńeıte tústi. Olar jańa taqyryptar men sıýjetterge qulshyna kirisip, qazirgi anımaııanyń kórkemdik tásilderin batyl qoldana otyryp, «folklorlyq» mýltfılmniń jańa úlgisin shyǵardy. Folklordy ıgerýdiń jańa kezeńi bastaldy. Munda, kórip turǵanymyzdaı, qazirgi «beıádebı» anımaııanyń plastıkalyq tilin meńgerý, sýretshiler tarapynan halyq ertegileri men ańyzdarynyń oqıǵa jelisin, onyń ústine, bir ǵana emes, birneshe ertegilerdiń keıipkerlerin ádeıi qatar qoldaný oryn alady. Folklorlyq materıal erekshe avtorlyq kózqaras pen ekrandyq úrdiske ońaı «keltirilip» erkin qubylatyn. Alaıda, osy anımaııalyq fılmderdiń beıneler álemi folklorlyq poetıka, ondaǵy dúnıetanym, optımızm, oqıǵa sońynda jaqsylyq pen ádildiktiń saltanat qurýy syndy aınymas negizderimen astasyp jatyr.

1970 jyldardyń basynda, Ámen Haıdarovtyń bastamasymen hám kórkemdik jetekshiligimen jas sýretshi-anımatorlar jeke-dara rejısserlyq jumyspen aınalysa bastady—óz senarııi boıynsha mıkrofılm túsirý. Ózderiniń mıkrofılmderimen jas sýretshiler kınostýdııa josparyna qosymsha birlikterdi ákep qana qoımaı, azdy-kópti, shyǵarmashylyq máselerdi sheshti—dıktor mátininsiz, kadrdan tys túsiniktemesiz, dıalogsyz, taza kórkemdik mýltfılmniń qazirgi máneri men ulttyq folklordy astastyrý.

Debıýtanttardyń jumysy negizinde, taqyryptyq, janrlyq jáne stıldik turǵysynan asa qyzyq hám ózindik mýltfılm — «№1 mıkromýltfılmder jınaǵy» shyǵaryldy.

Jınaqtyń «Qojanasyrdyń basynan ótken jáıt» atty birinshi hıkaıasy sketch. Kartına «óziń otyrǵan butaqty shappa» degen halyq naqylyna grafıkalyq ıllıýstraııa ispetti. Shyǵystyń kúlkili oqıǵalary men ápsánalarynyń keıipkeri Qojanasyr birde serýendep júrip, jalǵyz almasy bar alma aǵashyn kóredi. Ony qolǵa túsirý úshin qoldanbaǵan amaly qalmaıdy. Qyzyqty oqıǵanyń sońy kóńilsizdeý: Qojanasyr ózi shapqan butaqtan jyǵylady, al almany esegi jep qoıady. Oqıǵa jelisi karıkatýraǵa keltirilip, soǵan uqsastyrylyp jasalǵan.

Fabýlasynyń jeńildigi men dramatýrgııasynyń qarabaırylyǵyna qaramastan, mıkrofılmde ázil basym, kórkemdik jáne dybystyq trıýktar kóp. Jas rejısser, ózi senarıst, qoıýshy-sýretshi men sýretshi-anımator bolǵan Ábdikámil Júnisov anımatorlyq biligin, óndiristik daǵdysyn, qysqa sketch janrlaryna asa qajet áziliniń barlyǵyn kórsete aldy. Bizdiń ekranda alǵash ret tanymal folklorlyq keıipkerdiń anımaııalyq beınesi jasaldy: mıkrofılm «Qojanasyr—qurylysshy» fılminen buryn túsirilgen. Anımaııalyq sheberlik turǵysynan kelgende Qojanasyrdyń minez-maskasy men akter oıyny sátti shyqty.

Bir sózben aıtqanda, mıkrofılm folklor materıalyn qoldanýdyń jańa baǵytyn bastap berdi. Munda, kınokartınanyń qurlymyna—oqıǵa jelisi men fabýla qatar emes, folklorlyq keıipker, onyń kórkemdik-anımaııalyq, ekranǵa yńǵaılastyrylǵan minez-qulqy kirgizilgen.

«Ǵaıyp qusty aýlaý» atty ekinshi hıkaıa sýretshi-anımatordyń sheberligimen, yrǵaqty jazbaı tanýymen erekshelenedi. Mýltfılm shet el anımaııasynda keń etek alǵan, jan bitken karıkatýra janrynda túsirilgen. Kınokartına biriniń izin ala qaıtalanatyn birneshe kadrplannan qurylǵan: ańshynyń oq atýy men qustyń reakııasy. Adam qarýy áýelde—atýǵa ıkemdi qarapaıym qondyrǵy, keıin—sadaq, odan soń—myltyq, eń aıaǵy—zeńbirek, onyń oǵy jarylyp Ǵajaıyp qusty da ańshyny da mert qylady.

Mıkrofılmniń avtory Borıs Kalıstratov keıipkerlerdiń kórkemdik beınesin ashýda gazet pen jornaldardaǵy karıkatýralarǵa súıengen. Sýretterdiń sharttylyǵy men jalpylamalyǵy túpki oıdy júzege asyrýdy edáýir jeńildetti. Alaıda, ókinishke oraı, oqıǵanyń grafıkalyq jutańdyǵy, keıipkerdiń syrt pishinindegi ulttyq elementterdiń bolmaýy, «jalpyeýropalyq» atalyp ketken, ulttyq óner bolmysyn shaıatyn garfıkalyq mánerdegi mýltfılmderdi elestetedi.

«Ǵajaıyp qusty aýlaý» mıkrofılmi—anımaııanyń «dısneıden keıingi» estetıkalyq qaǵıdalaryn syrttaı, janamalaı meńgerýdiń mysaly bola alady.

Keıingi zaman mánerindegi syzba mýltfılmderge tán mýzykalyq jáne kórkemdik qatardyń birizdiligi, jınaqtyń úshinshi hıkaıasy—sýretshi-anımator Erkin Sultanbekov túsirgen «Boztorǵaı» lırıkalyq dramasynda aıqyn seziledi.

Osy mıkrofılmde «Aqsaq qulan» kınokartınasyndaǵy izdenisterdiń jemisin kóre alamyz: grafıkalyq kórkem-sýret mýzykamen sátti árlengen. Ekranda qazaqtyń áıgili ańyz-ertegisin oqıǵa jelisi men fabýlasy, halyq óneri—ańyz-kúıdiń dástúrimen sheshilgen. Rejısser kınokartınany poetıkalyq baıan mánerimen montajdaıdy. Dramatýrgııalyq úreı mýzykaǵa úndes kadrlerdi almastyrý arqyly týyndaıdy. Kompozıııalyq qurlymyna oraı, shyǵarma anımaııalyq kórkem-sýret pen kınomýzykanyń aınymas birligin elestetedi, munyń ózi halyqtyń ańyz-kúılerindegi oqıǵa jelisi men baǵdarlamalyq minezine tán. Kınokartınanyń kórkem-sýrettik qatary árekettiń mýzykalyq yrǵaǵyn buzbaıdy: boztorǵaı men jylan ustasatyn epızodtardaǵy dramatızm fonnyń túsin ózgertýmen de jetkizilip otyrady, al yrǵaqty montaj qus ananyń erjúrektiligi jaıly ýaqıǵany qazirgi zamanǵy ekran áreketiniń kınematografııalyq plastıkasyna jaqyndata túsedi.

Sýretshi jáne rejısser Jaılaý Jumabekovtyń «Qasıetti esek» mıkrofılmi de osy mánerde túsirilgen. Shyǵarmada halyqtyń kúlkili áńgimelerine jaqyn ay mysqylmen dinı fanatızm áshkerlenedi.

Degenmen, ulttyq folklor men «dısneıden keıingi» anımaııanyń plastıkalyq amaldary ushtasqan kezeńde týǵan, aýyz toltyryp aıtarlyq dúnıe — Á.Haıdarovtyń birqatar jas anımatorlar, qoıýshy-sýretshi J.Dánenov pen teń rejısser Ábdikámil Júnisovpen birlese otyryp shyǵarǵan «Qojanasyr—qurylysshy» kınokartınasy. Bul jumys bizdiń anımaııalyq ónerimizdiń kelesi satysy edi.

Á.Haıdarovtyń shyǵarmashylyǵy sóz bolǵan bólimde, biz «Qojanasyr—qurylysshy» fılminiń janrlyq erekshelikteri jaıly aıtqanbyz, bul—oqıǵa jelisiniń dınamıkalyq qurylymy. Osy jerde biz, munyń ózi folklorlyq materıaldy qoldaný, ózindik baıandaý men ekrandyq transformaııalaýdyń jańa kórkemdik ádisi bolǵanyn atap ótkimiz keledi.

Qazaq anımatorlary úshin osy kartınadaǵy jańalyq—shyǵarmanyń avtorlyq tujyrymdamasyn anyq kórsetip, oqıǵa jelisi men fabýlanyń damýyn aıǵaqtaıtyn folklorlyq keıipkerdiń minez-maskasyna kóńil aýdarý. Tosyn keıipkerlerdiń beıneli-minezi bar, negizgi oınatylatyn «element» minez-maska bolyp sanalatyn folklorlyq kınokartınanyń dástúrli qurlymyna ený—folklorlyq mýltfılmniń múlde ózgeshe tıpologııalyq úlgisin týdyrady. Jańa úlginiń meılinshe jarqyn dúnıesi — «Eýrazııa—98» Halyqaralyq kınofestıvalinde Bas júldeni ıelengen — J.Dánenov pen Ǵ.Qystaýovtyń «Aıdahar araly» tolyqmetrajdy anımaııalyq fılmi.

Anımaııalyq fılmderdiń ulttyq erekshelikterine qatysty taǵy bir mańyzdy element, eger de, buǵan deıingi fılmderde ulttyq bolmys, aıtalyq, «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» fılmindegideı, keıipkerdi qorshaǵan ortanyń mánerlengen zattyq álemimen, dekoraııalyq fony nemese peızajymen keltirilse, «Qojanasyr—qurylysshy» kınokartınasynda avtorlar ulttyq erekshelikti keıipkerdiń ulttyq bolmys-minezimen kórsetkisi keldi: dál osy jerde folklorlyq beıne Qojanasyrdyń minez-maskasy. Bul folklordy túısinýdiń jańa satysyn, qazaq anımaııasyndaǵy kórkemdik izdenisterdiń kóbeıgenin kórsetedi.

VGIK túlegi J.Danenovtyń ózi rejısser bolǵan, ekinshi syzba fılmi «Ǵajap sybyzǵy» da erekshe dúnıe. Fılmniń ereksheligi sol, sýretshi óz aldyna kúrdeli shyǵarmashylyq maqsattardy qoıyp, kórkemdik tásildi jańartqan.

Kókke atylǵan úılerden tys,
Qumǵa sińgen qala qazbalarynda,
Synǵan aldaspan men oıylǵan qumyran arasynan
Jáı sybyzǵyny taýyp tań qalarsyń.
Túsiniksiz, úreıli bir áýen
Qulaǵyńa shalynar,
Janyńdy terbetip, sezimdi oıatar,
Shóp basqan álemge shaqyrar.
Ejelgi tastardyń sýreti tiriler,
Hám sherli notamen áýenge qosylar,
Kómeski qabyrǵa buzylyp, kerýen boı túzer
Muhıtyna ótkenniń ózińdi jeteler.
Ótken ýaqyttyń mekıen dalasymen,
Alysqa, kók pen jer túıisken mańaıǵa,
Qumnyń mınýtymen, belester jylymen,
Ǵasyrlar qoınaýyna tereń boılarsyń.

«Ǵajaıyp sybyzǵy» mýltfılmi osyndaı kadrden tys óleń joldarymen bastalady. Rejısser B.Omarov anımaııalyq kórkem-sýretke arnap jazǵan óleń joldary kınokartınanyń kóńil-kúıin aıqyn bildiredi. Shyǵarmada ejelgi qala qazbalarynda tabylǵan freskalar jaıly poetıkalyq jolmen baıandalady. Jas arheolog ótkenniń poetıkalyq áýenin osy zamanda estýge tyrysyp, dáýirler baılanysyn túsingisi keledi. Óziniń qııaly arqyly ol ótken dáýirdiń ǵajaıyp álemin kóre alady. Ol eski qalanyń shapqynshylyqtan buzylýynyń kýási bolady.

«Ǵajaıyp sybyzǵy» grafıkalyq fılmi anımaııalyq tásilder arqyly ekranda ǵaıyp bolyp, qaıta ashylǵan órkenıetti kórsetedi. Negizgi dramatýrgııalyq júk beınelik qatarǵa artylady—kompozıııa turǵysynan tolyqqandy, syzba kadrler avtor ıdeıasynyń ıllıýstraııasy ispettes. Rejısser hám qoıýshy-sýretshi J.Dánenov—neıtral fonda týshpen jasalǵan sýretterdiń qatal grafıkasyn gúldegen jerdi kerýen basyp ótetin epızodtardaǵy jarqyn boıaýlarmen qabattastyrylady. Máneri jaǵynan uqsamaıtyn sahnalardan turatyn mýltfılm jalpy alǵanda garmonııalyq áser qaldyrady. Halyq óneriniń jasampazdyǵy men ómirsheńdigi jaıly oı ekranda emoıonaldy tereńdikke ıe bolady. Buǵan, sonymen qatar, sýret tehnıkasy da septigin tıgizdi—sýretshi ejelgi freskanyń poshymyn jańǵyrtyp, kórermen kóńilinde mádenıet qundylyqtary men sulýlyqqa degen jaqyndyǵyn týdyrady.

J.Dánenovtyń rejısserlyq qolyna tán kórkemdik bastaýdyń ústemdigi, onyń kelesi jumystarynda—mýltfılmder jınaǵyna engen mıkrofılmderinde—aıqyndala túsedi.

Shyǵys naqyldarynyń negizinde jasalǵan, ishimdikke qarsy «Túbine deıin ish» mıkronovellasy, sondaı-aq, búkil janýarlardy birine-birin aıdap salǵysy kelegn torǵaı jaıly «Qara torǵaı» halyq ertegisi birshama ózgertildi. Qoıýshy-sýretshi, ári rejısser ádebı senarııdiń baıandaý mánerinen bas tartty.

Ekranda—grafıkalyq mazmunǵa toly, úzdiksiz anımaııalyq áreket, áıtse de, keıipker kelbetiniń shartty-geometrııalyq órnektelýi jalpy kınokartınany qabyldaýdy qıyndata túsedi. Úzdiksiz anımaııalyq áreket arqyly, rejısserdiń, ádebı senarııden múlde bólek kórkem-sýrettik dramatýrgııany jasaý talpynysy jemisti bola bermeıdi. Degenmen, qazaqtyń syzba mýltfılmderiniń kórkemdik plastıkasyn baıyta túsken izdenister, beıneli-sımvolıkaǵa toly shyǵarmalarda folklorlyq dástúrdi qoldaný tájirıbesi nazar aýdararlyq.

«Dala ánderi» atty kelesi jumys—halyq aqyny Jambyl Jabaevtyń poetıkalyq beınesin anımaııa tásilderi arqyly somdaý talpynysy. Basqasha aıtqanda, Jambyldyń «Besik jyry», «Meniń ómirim», «Keńes Zańdaryn maqtan tutam» shyǵarmalarynyń ekranızaııasy. Rejısser jáne qoıýshy-sýretshi J.Dánenov mýltfılmniń kórkem-sýrettik qataryna óz balalarynyń «kásibı emes» sýretterin qosqan. Dál osy balań sýretter kınokartınanyń sońǵy epızodtarynyń ózindiligi men poetıkasyn arttyra túsedi.

J.Dánenovtyń balalar sýretin qoldana otyryp grafıaklyq mýltfılm-plakat shyǵarý oıy, ókinishke oraı, barlyq epızodtarda jemisti boldy deı almaımyz.

Áıtse de, bizdiń anımaııa úshin jańa janrdy ıgerýdegi rejısserdiń izdenisteri, «Dala ánderi» mýltfılmin—ádebı jáne folklorlyq materıal ıtata esebinde qoldanylatyn, jańa taqyryptyq jáne plastıkalyq sheshimder izdeýdegi tyń qadam dep atasaq bolady.

Anımaııa men folklordy janama túrde qoldaný Á.Haıdarovtyń grafıkalyq mýltfılmderinde de kórinis tapqan. Bul folklorlyq shyǵarmalardyń negizinde jasalǵan «Oıaný», «Danalyq pen baılyq», kombınaııalyq «Qyryq ótirik» mýltfılmi. Bul kınokartınalarda halyq ertegileri men ápsánalardyń taqyryptyq saryny men folklorlyq keıipkerler ǵana qoldanylady. Kıno shyǵarmanyń oqıǵa jelisi jańadan qurylady.

Ekrandy-folklorlyq qatynastardaǵy evolıýııanyń uqsas proesteri, tikeleı baılanys — ekranızaııadan — janamalyq-folklorlyq sıýjettiń, taqyryptyń, keıipkerdiń ınterpretaııasy, folklorlyq dástúrdi qoldanýdyń qazirgi ıtatalyq pishini, anımaııanyń barlyq túrlerinde oryn alady: grafıkalyq, kólemdi, qýyrshaq, astastyrylǵan anımaııa.

Mysaly, folklorlyq dástúrdi janama túrde qoldanýdaǵy Ǵ.Qystaýovtyń «Káýsar bulaq», «Jynnyń ǵaryshta basynan keshkenderi» kartınalaryndaǵy izdenisteri Qazaqstannyń qýyrshaq mýltfılmderiniń damýyna aıtarlyqtaı septigin tıgizdi.

Alaıda, anımaııadaǵy aıtýly, jemisti jumystardyń qataryna, anımaııaǵa shektes ónerden kelgen (teatr men kıno) rejısserlar Tamara Muqanova men Bolat Omarovtyń jáne basqalardyń eńbekterin jatqyzýǵa bolady.

Kınematografısterdiń kólemdi-qýyrshaq anımaııasynda shyǵarǵan myna bir dúnıelerin atap ótken jón: Erevandaǵy HI Búkilodaqtyq kınofestıvalda anımaııadaǵy debıýty úshin dıplom alǵan «Aq bota» mýltfılmi, altaı halyq ertegisiniń negizinde jazylǵan názik, kórkemdik-poetıkalyq kınokartına «Torko Chachak» — «Jibek shashaq», jáne shyǵys ápsánasynyń jelisimen túsirilgen «Úsh sheber» fılmi.

Máneri men beıneli-janrlyq tańbasy jaǵynan mýltfılmder, kólemdi-qýyrshaq kınosynyń tehnologııasy boıynsha túsirilgenine qaramastan, birine-biri uqsamaıdy.

«Aq Bota» óziniń názik lırızmimen, márttigi jáne turmystyq danalyq turǵysynan paradoksty jomarttyǵymen tartymdy. Kınokartınada úırenshikti folklorlyq beıneler transformaııaǵa ushyrady: Jaýyz qasqyr Aq Botany so kúıi jemeı qoıady. Jyrtqyshty qurbanynyń ańǵaldyǵy toqtatady. Osyndaı ǵajaıyp, oıǵa syıymsyz ýaqıǵa anımaııa áleminde ǵana oryn alady, óıtkeni bul onyń kórkemdik tabıǵatyna tán. Sýretshi E.Beısembınova shyǵarǵan Botaqan men Qosaıaqty qýyrshaq beıneleri tartymdy, názik jáne akterlik qımyly jaǵynan ıkemdi.

Kınokartınanyń janryna jaýap beretin qýyrshaqtardyń ózindik lırıkalyq mánerde oınaýyna septigin tıgizgen jaıt—qýyrshaq júrgizýshileriniń biri, rejısser J. Qusaınovtyń Qurmanǵazy atyndaǵy Almaty memlekettik óner ınstıtýtynyń akterlik fakýltetin bitirgeni.

Bir qaraǵanda, T.Muqanovanyń debıýty—«Torko Chachak»—onyń jas áriptesteriniń izdenisterinen tys turǵandaı. Kınokartına dástúrli túrde jasalǵan: kadrlerdi baıaý almastyrý arqyly halyq ertegisin qaıta baıandaý, kadrden tys dıktor mátini. Eń shıraq keıipker-qýyrshaq Baqsynyń—birneshe aýyspaly basy bar, biri qahar, biri—tańyrqaý, qýaný, jáne t.s.s. beıneleıdi, al jas ańshy men Torko Chachak (Jibek shashaq) esimdi qyz mýltfılmniń óne boıynda ózgerissiz qalady. Biraq, munyń ózi kartınanyń emoıonaldy qataryna, psıhologııalyq salmaǵyna kesirin tıgizbeıdi. Qýyrshaqtardyń minez-maskalarynyń eskızdiligi, astarlyǵy, dınamıkalyq statıkanyń kórkem-sýretti amaly, kórermendi mýltfılmniń poetıkalyq álemine qanyqtyrady. Bul shyǵarmanyń árbir kadry «baıan» etedi, dramatýrgııany asha túsedi, keıipker áleminiń erek atmosferasyn qurap, kınoshyǵarmany qabyldaýdyń ózindik kelbetin keltiredi.

«Úsh sheber» shyǵarmasynyń senarııin jazǵan K.Tanaev shyǵys ápsanasyna súıengen. Úsh jolaýshy–aǵash jonýshy, tiginshi men zerger- tańǵajaıyp nárse oılap tapty: otynnan ádemi qyzdy oıyp shyǵarady. Ol jas zergerdiń mahabbatynan tiriledi. Tórtinshi jolaýshy—molda—olardyń jaratqan dúnıesin tartyp alýǵa tyrysady. Onyń aıtýynsha, ózi oqyǵan duǵalardyń arqasynda qýyrshaqqa jan bitti. Sodan keıin baryp, sulý boıjetken qaıtadan otynǵa aınalady.

Rejısser B.Omarov mýltfılmniń túsirý barysynda ádebı senarııdi aıtarlyqtaı ózgertip, ony avtorlyq tujyrymmen, tyń kózqaraspen tolyqtyra tústi. Dinı saryn alynyp tastaldy: moldanyń ornyn baı alyp-satar basty, ol sheberlerge óz taýarlaryn qaryzǵa usynady: aǵash jonýshyǵa–otyn, tiginshige—mata, zergerge—asyl tastar. Mekkege sapary kezinde keıipkerler tanysatyn shyǵystyń túrli tústi bazarynyń ornyna, áńgimeniń búkil taıtalasyn boıyna sińirgen saýdager dúkenindegi jáne zergerdiń sheberhanasyndaǵy sahnalar oılap tabyldy.

Ápsánanyń ekrandyq sońǵy nusqasy kórkemdik jaǵynan senimdi, kompozıııa turǵysynan tolyq hám kınotili jaǵynan dál bolyp shyqty. Folklorlyq sıýjet qazirgi ápsána deńgeıine kóterildi. Munda, mýltfılmniń tásili arqyly mátindegi astarly oı jetkizilgen. «Úsh sheberde»—jasampaz sýretshi men Sulýlyqtyń turpaıy sana álemindegi kúıi kórsetilgen.

Bul, jas rejısserdiń alǵashqy kólemdi jumysy edi. Osynyń ózinen-aq, onyń boıynda dramatýrgtyń da, yrǵaqty sezip, keıipkerlerdiń kóńil-kúıin ekranda shynaıy kórsete alatyn rejısser-anımatordyń da qasıeti tolyq ashyldy.

K.Ismaǵulovanyń senarııi boıynsha túsirilgen, rejısser, sýretshi-anımator E.Ábdirahmanovtyń «Toqty men qosaıaqtyń jaqsylyq izdegeni» atty kınoshyǵarmasy janrlyq jáne taqyryptyq naqtylyǵymen erekshelenedi. Kóptegen anımaııalyq shyǵarmalardyń kórermen aýdıtorııasyna baǵyttalǵan naqtylyǵymen erekshelene bermeıtindigi jasyryn emes. Keıbir mýltfılmder, tipti, balalar úshin kúrdeli de túsiniksiz bolsa, eresekter úshin turpaıylaý, qyzyqsyz dúnıe bolyp shyǵyp jatady.

«Toqty men qosaıaqtyń jaqsylyq izdegeni» atty qýyrshaq fılmin shyǵarýshylar mýltfılmdi qabyldaýdaǵy osyndaı shubarlyqtan qutyla aldy. Bul kınoshyǵarma búldirshinder úshin. Ańǵal toqtynyń jaqsylyqty qýyp júrip mańaıyndaǵylarǵa qol ushyn bermeı ketkeni, meıirban Qosaıaqtyń adal dostarmen tanysýy jaıly áńgime.

Mýltfılmniń kórkem-sýrettik sheshimi ǵajap. Anımator, qoıýshy-sýretshi, VGIK túlegi A. Toqshabaev kınoshyǵarmanyń keńistigin tolyqtyra bildi-dala jýsany, qarańǵy tún men kúnniń jaryǵy, dalany panalaǵan jan-janýarlar men jándikter. Operatordyń tehnıkasy da aıtarlyqtaı. S. Aralbaevtyń kamerasy tusaýly emes, qımyly erkin. Ol keıipkerlermen birge súrinip, júgiredi, shyńǵa órmeleıdi, áıtpese, tańsyq dúnıege tańyrqap toqtap qaraǵandaı áser qaldyrady. Bir sózben aıtqanda, kınokamera álemge fılm keıipkerleriniń kózimen qaraıdy. Olardyń istegenin isteıdi. Belgili dárejede ol ertegishiniń dramatýrgııalyq ýázibin moınyna alady. Kınoýaqıǵanyń osyndaı kórkemdik sheshimi kólemdi qýyrshaq kınomyz úshin tyń.

E.Ábdirahmanov pen sýretshi-anımator A. Toqshabaevtyń kelesi kınoshyǵarmalary da materıalǵa tereńinen boılaýymen, dáldigi hám ekspressııasymen erekshelenedi: «Kózildirikti qoıan», VGIK-tiń senarlyq fakýltetiniń túlegi A. Saharıeva jazǵan «Kúnekeı qyz jaıly ertegi».

Joǵaryda sóz etken syzba jáne qýyrshaq fılmder úshin, olardyń janrlyq jáne kórkem- plastıkalyq alýandyǵyna, shyǵarmashylyq jetistikterine qaramastan, ortaq nárse ekrandyq baıandaǵy dramatýrgııalyq amaldyń dástúrliligi. Rejısser men sýretshi anımator folklorlyq erteginiń klassıkalyq úlgisin qoldanady: olar Jaqsylyq pen Jamandyqtyń atam zamanǵy kúresi jaıly asyqpaı baıandaıdy. Anımaııalyq ertegilerdiń, ápsánalardyń keıipkerleri qaısybir jaqsy minezimen erekshelenbeıdi. Olar Jamandyq pen Jaqsylyqtyń sımvoldyq beıne belgileri, maskalary sııaqty.

«Psıhologııalyq emes» baıandaýdyń osy máneri, úshinshi jaqtan sóıleý, dısneı mektebiniń mýltfılmderine ǵana tán emes, qazirgi anımaııada da ol keńinen kórinis tapqan, ásirese folklorlyq oqıǵa jelisine qurylǵan kınoshyǵarmalarda.

Balalarǵa arnalǵan dıdaktıkalyq nemese qyzyqty oqıǵaǵa toly qazirgi materıalǵa negizdelgen kınoshyǵarmany daıarlaǵan kezde sýretshiler aldyna múlde bólek maqsattar qoıylady. Munda ulttyq erekshelikti saqtap qalý máselesiniń qıyndyǵy eseleı túsedi: qazirgi anımaııa mánerin syrttaı meńgerý, baıqaǵanymyzdaı, qazaq rejısserlarynyń birqatar jumystarynda keıipker beınesindegi ulttyq naqyshtyń joıylýyna ákep soǵady. Onyń ústine, beıne sımvol nemese beıne metaforany emes, psıhologııalyq turǵydan ashylǵan beıne -minezdi shyǵarý qajet. Bul ashyq shartty ónerde óte qıyn, keıde, tipti múmkin emes. Ádette anımaııalyq kınoda minez daralyǵy keıipker kelbetimen ǵana shektelip, al, qımyl-áreket kezinde—ekrandaǵy akterlyq oıynynda, ıaǵnı, keıipkerdiń kınematografııalyq ómirinde joıylady. Kóp jaǵdaıda, syzba jáne qýyrshaq keıipker- adamdardyń anımaııalyq beınesi, kórkem fılmderde akterlar shyǵarǵan minez beınelerge qaraǵanda, ekranda jutań, turpaıylaý kórinedi.

Mysaly, «Ǵajaıyp qarbyz» kınoshyǵarmasynda avtorlar eńbekqor qarııa men erinshek nemereniń beınelerin somdaýy kerek edi. Qıyndyǵy sol, anımaııalyq erteginiń keıipkerleri, jan bitirý mýltıplıkatynyń ádettegi janýarlary—qasqyr, qoıandar emes, adamdardyń syzba beıneleri. Adam balasynyń baı ishki álemin, onyń psıhologııalyq nıýanstaryn ekranǵa jetkizýdi bylaı qoıǵanda, adamnyń sýreti akterlik oıynǵa ımene bermeıdi. Qýyrshaq fılminiń qoıýshy-sýretshisi Q.Seıdanov—VGIK túlegi, debıýtant—senarııde belgilengen Qarııa men Nemereniń beınelerin qyzyqty jetkize bildi. Biraq, qýyrshaqty júrgizgen kezde keıipker qýyrshaqtardyń beıneleri «Oınamaı qoıdy», asa dál akter oıynymen baıı qoımady.

«Eger de 60 jyldardaǵy mýltıplıkaııanyń damýy kórkemdik belgilerge, lakonızmge, keıipker beınesin ashýdaǵy «maskalyqqa» degen qyzyǵýshylyǵymen, sondaı-aq, keńistik–ortanyń shartty erkindigimen erekshelense, búginde, dramatýrgııa qoıǵan jańa maqsattardy sýretshiler tańqalarlyq tásildermen júzege asyrýda» [1],—dep jazady kınotanýshy E.N.Nıkıtkına.

Keıipkerdiń naqtylanǵan psıhologııalyq kelbetin shyǵarýǵa degen qulshynys, ertegi keıipkerlerin «tiriltý», olarǵa buryn sońdy tán bolmaǵan dara, naqty sezimdik minezdeme darytý syzba jáne qýyrshaq kınolardyń aınymas bólshegine aınaldy. 1970 jyldardyń eń úzdik keńestik mýltfılmderi —«Túlki men qoıan», «Qutan men tyrna», «Aral», «Tumandaǵy kirpi», «Polıgon» jáne taǵy basqalary, túrli janrlarda, kórkemdik máner men anımaııa tehnıkasynda jasalǵanymen, áý bastaǵy avtordyń túpki oıy jaǵynan bir —keıipkerlerdiń minezine basa kóńil aýdaryp, ekrandaǵy keıipkerdiń ishki tereń tolǵanysyna den qoıý.

Osy shyǵarmalarda oqıǵa jelisi, syrtqy ahýal emes, jańa mazmundaǵy ıntonaııalar, qımyl-árekettiń erekshe atmosferasyn keltiretin psıhologııalyq nıýanstar mańyzǵa ıe. Ekranda bir jaqty folklorlyq beıneler—qatygez qasqyr, qý túlki nemese qorqaq qoıan emes, bizdiń kózqarasymyzdy ózgertetin jan-jaqty minezder, nanymdy hám emoııaǵa toly beıneler paıda bolady. Kınoshyǵarmanyń astaryna kóp mán beriledi, kórermen is-áreket atmosferasyna tartylady, mundaǵy kórermen álemi ertegi jelisindegiden áldeqaıda keń.

Sonymen qatar, anımaııalyq kınodaǵy qımyl ústemdiginen alshaqtaý baıqalady, kerisinshe dınamıkalyq statıkanyń roli arta túsedi. T.V.Voronekaıa atap ótkendeı: «Qımyl ataýly únemi mýltıplıkaııanyń negizi bola bermeıdi. Mysaly, A.Hrjanovskııdiń «Kóbelek», «Shyny garmonıka», I.Ivanovanyń «Kerjen mańyndaǵy keńes», Iý.Norshteınniń «Tyrna men Qutan» fılmderinde statıka úlken kórkemdik mańyzǵa ıe. Statıkalyq kadrlarda qımyl men ýaqyttyń nyǵyzdalýy, konentraııasy keskindeme ónerine tán. Bul kadrlar qımyl-árekettiń damýynyń jemisi ispetti»[2].

Álbette, keńes anımaııasynda 1970 jyldardyń basynan bastap damı bastaǵan kıno oıdyń qazirgi tendenııasy, Qazaqstannyń syzba jáne qýyrshaq fılmderin de aınalyp óte almady. 1980 jyldary qazaq anımaııasynyń órisi keńeıip, keshegi debıýtanttar ózderiniń jetistikterin bekite tústi, jańa esimder paıda boldy, syzba jáne qýyrshaq fılmderiniń jalpy kásibı, kórkemdik deńgeıi edáýir ósti.

B.Omarovtyń (onyń «Úsh sheber» atty qýyrshaq fılmi jaıly joǵaryda aıtqanbyz) jumystary kórkemdik izdenisi tuǵysynan sońǵy jetistikterdi paıdalanǵan, ári qyzyqty. VGIK-tiń rejısserlik fakýltetiniń túlegi, ol, anımaııaǵa derekti kınodan keldi. Áýel basta oǵan shartty óner zańdaryn ıgerý qıynǵa tústi, derekti kınodaǵy tájirıbesi, dáıek pen naqtylyqqa qushtarlyq ózine tusaý boldy. Degenmen, kóp uzamaı ol derekti fılm rejısseriniń oılaý ınerııasynan aryldy. B.Omarov «Portret» pen «Jas jubaılar» atty eki novelladan turatyn «Kógen» degen fılm-debıýtinde, bir taqyryptyń ózin túrlishe jetikzýge bolatynyn kórsetti. Eger de «Portret» degen alǵashqy novellada keıipkerdi beıneleýde mysqyl basym bolsa, «jas jubaılar» novellasynda, dál osy rýhanı azǵyndyq máselesi jumsaqtaý jetikiziledi. Adamdarǵa sulýlyq darytatyn ǵajaıyp qasıetinen aıyrylǵan kúıeýdi jazǵyratyn keıipkerler nemese kadrdan tys daýys emes, ol qazirgi anımaııanyń mánerimen jetkiziledi—pantomımo, sıýjettiń damýy, keıipkerlerdiń minezdemesi. Ishara, mımıka men keıipkerlerdiń kúızelisi akterlyq fılmge para-par keltiriledi, biraq «ekler» tehnıkasynsyz.

«Altyn bıta» atty ekinshi qýyrshaq fılminde B.Omarov qaǵaz kesindileri, jalpaq qýyrshaqtar tehnıkasyn qoldandy. Osy bir anımaııanyń «Standarttan tys» tehnıkasy, belgili dárejede ekspressııaly. Ol kórermenderge pishinniń kórkemdik baılyǵyn kórsetedi—fondar men peızajdardyń alýandyǵy, al, syrtqy dınamıkanyń bolmaýy anımaııalyq keıipkerdiń portret minezdemesine kóńil aýdartady. Mýltfılmde bári oınaıdy: paýza, keıipkerlerdiń turysy, keıipker ómir súretin hám dramatýrgııanyń elementi retinde shyǵyp, álemniń ulttyq ertegilik beınesin týdyratyn zattyq orta.

Halyq ertegisin ekranda jańasha kórsetýge umtylǵan rejısser B.Omarov pen qoıýshy-sýretshi M.Mirqasymov folklorlyq sıýjetke epıkalyq ıntonaııalar qosty. Biraq, keıde, dramatýrgııalyq negiz qarsylyq kórsetip jatady: oqıǵa janrdyń dástúrli sheńberinen asyp túsedi de, mýltfılm anımaııalyq sharttylyǵyn, ertegilik ekspressııanyń plastıkasyn joǵalta bastaıdy. Túsiniksizdik paıda bolady: nelikten ǵajaıyp tulpar balany qutqara almaıdy, balanyń qolyndaǵy bıta nelikten burynǵydaı ǵajaıyp keltire almaıdy jáne t.s.s. Biraq, senarııdegi kózge uryp turǵan jetispeýshilikterine qaramastan, fılmde shyǵarmashylyq tabystar az emes. Bizdiń anımatorlar úshin múlde jańa dúnıe—jalpaq qýyrshaq ádisterin kásibı meńgerý, sonymen qatar, negizgi keıipkerlerge jan bitirýdegi akterlyq oıyndaǵy—sózsiz jetistik. Dáýdiń beınesi este qalarlyq—eńgezerdeı, tapsyrylǵan jumysty tyńǵylyqty oryndaıtyn, lám dep aýyz ashpas qul, Mystan kempir de óziniń jaýyzdyǵyn erikkennen jasaıtyndaı. Olar bolmashy kelbetterimen adamdardy eske túsiretin. Ókinishke oraı, jaǵymdy obrazdar psıhologııalyq turǵydan óte álsiz. Akterlyq oıynnyń jutańdyǵy—mýltıplıkat, dramatýrgııalyq salmaqtyń joqtyǵy Qarııa men Balanyń minezderin psıhologııalyq turǵydan ashpady.

«Kórtyshqan men qoıan» atty B.Omarovtyń kelesi jumysynda biz meılinshe ushtalǵan minezdermen kezdesemiz. Mýltfılmniń sıýjeti qarapaıym da, balalarǵa túsnikti. Birde kórtyshqan abaısyzda jer betine shyǵyp ketedi, sóıtedi de, uzyn qulaq qoıanmen tanysyp, tynyshy ketedi. Oǵan gúl-gúl jaınaǵan jer men jańa dosy unaıdy. Biraq, minezi shataq qoıan kórtyshqandy renjitip alady. Sodan keıin, kórtyshqan jer betine shyǵýyn qoıady, tek, ádetinshe ıirimderin joǵary qaraı qazyp baryp, kúrsinetin. Degenmen, birde qoıannyń basyna qaýip tóngende, qol ushyn bergen—kórtyshqan. Qoıan uıalyp qaldy. Qatty uıaldy.

Oqıǵa jelisi men fabýlasy kórsetip turǵandaı bul—tap balalarǵa arnalǵan mýltfılm. Degenmen, ekrandy rýhanı eksperessııaǵa toltyra otyryp, rejısser kórermendi kınoertegi keıipkerlerimen birge qýanyp, birge qaıǵyratyndaı hálge jetkizedi. Dál osy kınoshyǵarmada, rejısser, kópten beri ańsaǵan maqsatyna qol jetkizedi—bul kórermenmen baılanys. Shyǵarma Iý.Norshteınniń «Tumandaǵy kirpi» fılminiń tásilimen qoıylǵan. Negizinen keıipkerdiń naqty kóńil-kúıi men áreket atmosferasyna basa nazar aýdarylǵan. Kórtyshqannyń túrli psıhologııalyq jaı-kúıin qoıýshy-sýretshi J.Dánenov sheber keltire bildi. «Tumandaǵy kirpi» men «Kórtyshqan men qoıan» fılmderin salystyrmaq oıymyz joq. Iý.Norshteın túsirgen shyǵarma—KSRO-nyń Memlekettik syılyǵynyń ıegeri, bir ǵana keńes odaǵynyń emes, álemdik anımaııanyń shedevri. Bizdiń aıtpaǵymyz, qazirgi syzba jáne qýyrshaq fılmderiniń qazaq anımatorlarynyń shyǵarmashylyǵyna tıgizgen ásiri.

«Qańbaq shal» atty grafıkalyq shyǵarmada B.Omarov óziniń rejısserlik izdenisterin saqtady. Kınoshyǵarma derbes senarıı boıynsha túsirildi, alaıda, onda qazaq folklorynyń tanymal keıipkerleri beınelengen: Qańbaq shal, sulý Peri, jaýyz, degenmen meıirban Jalmaýyz kempir, Periniń aspan baǵynan onyń súıikti gúli—juldyzdy erikkennen urlap alǵan eńgezerdeı Dáý. Mýltfılmniń sıýjeti qarapaıym: Qańbaq shal, osy zamannyń balasyna ertegi álemine saıahat qurýyna kómektesedi.

«Qańbaq shalda» B.Omarov keıipkerlerdiń anımaııalyq beıne- minezderin tereńirek somdaýǵa tyrysqan. Birinshi planǵa minsiz oqıǵa jelisi emes, kınematografııalyq árekettiń erekshe atmosferasy, keıipkerlerdiń kóńil-kúıi, olardyń is-áreketiniń túbegeıli, tipti, turmystyq negizi, sebep-saldary alǵa shyǵady. Anımaııalyq keıipkerler, ózderiniń folklorlyq nusqalarynan kóshirilmeı, tek janamalaı uqsatylǵan. Ertegi álemi kúrdelene túsedi, keıipkerler minezi psıhologııalyq astarǵa tolady. Mystan kempir, shyntýaıtynda, meıirban bolyp shyǵady t.s.s. Basqasha aıtqanda, dástúrli folklorlyq keıipker- maskalardyń transformaııasy, anımaııalyq beınelerdiń psıhologııalyq minezdemesi júzege asyrylady, ertegi- fılmniń kórkemdik qurylymy ózgertiledi. Munda folklorly-anımaııalyq qatynastar tikeleı emes, kúrdeli, janama áserge toly.

Aıta keterlik jaıt, folklorlyq oqıǵa jelisiniń transformaııasy estetıkalyq talǵamdy talap etedi.

Mysal úshin, «Úsh tankıst» fılminde (senarıı avtory Leonard Tolstoı, rejısser V.Chýgýnov) barsha balaǵa málim «Qyzyl telpek» ertegisiniń jelisi qoldanylǵan. Sur Qasqyr oıǵa syıymsyz qubyjyqtyń keıpine enip, qyzdy ustap alǵysy keledi, biraq, qolynan túk kelmeıdi: taban astynda qutqarýshylar tap bolady—úsh jaýynger. Folklorlyq oqıǵanyń osylaısha mehanıkalyq tásilmen ózgertilýi nátıje ápergen joq: ertegi mýltfılm joıyldy, al, ertegidegi qyz ben qazirgi áskerı-patrıottyq kınoshyǵarmalardyń qaharmany úsh tankıst pen oıǵa syıymsyz adam keıipindegi qasqyrdyń bir jerden toǵysýy janyńdy túrshiktiredi. Bul shyǵarma—jaı ǵana trıýkterdiń jıyntyǵy bolyp qaldy.

Áıtpese, «Ózgerý» fılmin alaıyq. Munda rejısser ári senarıı avtory Á.Haıdarov óziniń ertedegi «Qojanasyr—qurylysshy» mýltfılmindegi taqyrypty jalǵastyrady. Adamnyń eriktiligi, rýhanı derbestiligi týraly tereń fálsáfalyq oı tolyq ashylmady, sebebi, ol ne kórkem-sýretpen, ne mýzykamen, ne sózben qýattalǵan joq. Shyǵarmanyń úsh mańyzdy komponenti dramatýrgııalyq ıdeıany damytpaıdy, kerisinshe, ony qaıtalap, mýltfılmniń kórkemdik qundylyǵyna kesirin tıgizedi.

Degenmen, folklorlyq materıaldyń transformaııasy, jeke shyǵarmalardyń álsizdigine qaramastan, jalpy alǵanda qazaq anımaııasyn jańa beıneli kózqaraspen tolyqtyra tústi.

Joǵarǵy estetıkalyq mádenıetimen, folklorlyq dástúrge degen názik kózqarasymen erekshelenetin B.Omarovtyń kınoshyǵarmalary, respýblıkalyq anımaııanyń jańa satysyn áıgilep bergendeı. «Kórtyshqan men Qoıan», «Qańbaq shal» mýltfılmderinde jańa kınematografııalyq beıneniń izdenisi, ekrandaǵy keıipkerdiń minezin asha túsý talpynysy, folklorly-ekrandyq qatynastardyń kelesi satysy aıǵaqtalǵandaı.

B.Omarovtyń «Laýla» kólemdi-qýyrshaq fılmi ásirese óte qyzyqty. Shyǵarma taza plastıkalyq tásildermen, keıipkerlerdiń beıneli-anımaııalyq qımyl-áreketimen sheshilip, kóptegen kınoshyǵarmalarǵa tán kadrden tys daýystan bas tartty. Mýltfılm keıipkerleri—uzyn da qysqa, jýan da jińishke, úsh buryshty, tórt buryshty Shyraqtar. Olar ár túrli adamdardyń toptaryn beıneleıdi: jastar men qarttar, ata-analar men balalar, qorqaqtar men batyrlar.

Oqıǵanyń toqeteri (senarıı avtory Á.Haıdarov) sol, qııańqy, erke Shyraqtar ózderiniń túpki maqsattaryn umytady—laýlaý, jaryq berý.

Bul mýltfılmde izdempaz rejısser keıipker minezin somdaýǵa tujyrymdyq, sımvolıkalyq turǵydan kelgen. Joǵaryda sóz bolǵan «Úsh sheber» kınoshyǵarmasynyń jetistikterin kemsitpeı, aıtpaǵymyz, atalǵan shyǵarmada qýyrshaqtar adamdardyń ısharaty men qımylyn ımıtaııalaǵan edi, akterlik oıynnyń negizinde—shynaıy ómirge uqsatý basym bolǵandaı. «Ekler» tásiline jaqyn, osy bir mánerde álemniń júzdegen qýyrshaq fılmderi túsirildi.

«Laýla» mýltfılmderiniń ereksheligi sol, kınoshyǵarmanyń fabýlasy men sıýjetiniń qurylymy, keıipker minezi men ýaqıǵany kórermenniń ózi topshylaıtyndaı etip jasalǵan. Ol óz tutynýshysy-kınokórermennen shyǵarmashylyq proestiń belsendi qatysýshysyna aınaldy. Sirá, qazirgi anımaııanyń kórkemdik múmkindikteriniń damýy dál osy jolmen júzege asyrylsa kerek.

Á.Haıdarovtyń sońǵy shyǵarmalarynda, J.Dánenovtyń, Ǵ.Qystaýovtyń, B.Omarovtyń fılmderinde kórinis tapqan kórkemdik belgige, lakonızmge, keıipker-maskaǵa degen qyzyǵýshylyq, 1980 jyldardyń basynda, anımaııalyq keıipkerdiń ishki álemin tereńdetipkórsetý, álemniń ulttyq beınesin izdeýge degen qulshynyspen almastyryldy.

Dál osy jyldary qazaq anımaııasy folklorlyq dástúrdi ıgerýdiń úshinshi zańdy satysy—ıtata pishinine kóterildi. Munda syzba jáne qýyrshaq fılmderindegi avtorlyq bastaýdyń roli eselene túsedi. Jáne, belgili dárejede kınoshyǵarmanyń ertegilik jáne ertegiden tys qurylymyndaǵy shekaralar shaıylady.

T.Muqanovanyń «Qaıshy», Á.Ábilqasymovtyń «Bekbolat» anımaııalyq fılmderinde folklorlyq mýltfılmniń úırenshikti úlgisinen alshaqtaý bastalady. Bul shyǵarmalarda keıipker beınesiniń kúrdeliligi jáne kópjaqtylyǵy ekrandyq oqıǵalarǵa degen avtorlyq kózqaraspen beriledi, munyń ózi kadrdan tys daýyspen jáne shyǵys mınıatıýralary, kilemderi men sýretterine uqsatylǵan kórkemdik sheshimmen bederlengen. Mundaǵy keńistik birinen soń biri ornalasqan jazyqtar retinde kórsetilgen, maǵynalyq akentter keıipkerlerdiń kólemine saı jasalynǵan. Ekrandaǵy keıipkerlerdiń is-áreket ýaqyty, keńistik sheshimi kúrdelenedi. Aıtalyq, VGIK-tiń anımaııa kýrsynyń túlegi, rejısser Á.Ábilqasymovtyń «Bekbolat» fılminde, kilemniń quraǵy ispetti birneshe tórtburyshqa bólingen bir kadrde, ár keıipker óziniń ýaqytynda ómir súredi: olarǵa tek mýltfılmdegi oqıǵa ýaqyty ǵana ortaq, ol avtordyń keıipkerler men ýaqıǵaǵa degen kózqarasymen bekitilgen.

XIX Búkilodaqtyq kınofestıvaldyń bas júldesin ıelengen, rejısser men sýretshi J.Dánenov pen Ǵ.Qystaýovtyń «Alpamys batyr» kınoshyǵarmasynda folklorǵa degen kózqarastyń erkindigi aıqyn kórinedi, hám bul jumys folklorlyq-anımaııalyq baılanystardyń kelesi satysyn baǵamdady.

Avtorlardyń qazaqtyń belgili eposy «Alpamys batyrǵa» súıenýiniń ózi batyl qadam boldy, degenmen, buǵan «ekranızaııa» degen sóz kelińkiremeıdi. Kólemdi epıkalyq shyǵarmany on mınýttyq fılmge syıdyrý múmkin emestigi sózsiz, sondyqtan avtorlar oqıǵa jelisin qysqartyp, jeńildetip, keıipkerler sanyn da azaıtty. Mysaly, Otandy, otbasyńdy qorǵaý taqyrybyn olar kóbinekı mýzykanyń kúshimen ashady. Ákeniń áýeni—otan taqyryby, Otan saryny ispetti qabyldanyp, mýltfılmniń ón boıynda keıipkerdiń sońynan qalmaıdy. Dál osy taqyryp áýenge Alpamys elitedi: ony qurtatyn da, qutqaratyn da sol. Kınoshyǵarma biregeı kórkemdik ádispen, daryndy, poetıkalyq hám grafıkalyq talǵammen júzege asyrylǵan. Mýltfılmde Uly qazaq dalasynyń jańa anımaııalyq kelbetin kelbetin keltirý talpynysy baıqalady. Kóshpelilerdiń ejelgi dúnıetanymna saı, ol sheksiz, basy men aıaǵy joq Jahandaı, túpsiz kókjıekteı kórsetilgen.

Alaıda, plastıkalyq qatardyń jańalyǵy halyq mádenıetine túzý kózqaras máselesin kemitpeıdi. Folklorǵa degen «ıtatalyq»kózqaras bul mýltfılmde endi-endi boı kórsetedi. Kınoshyǵarmanyń kórkemdik-dramatýrgııalyq qatarynda folklorlyq materıaldy talǵamdyq uǵynýdyń jańa satysy tolyq kórinis tappaǵan—epostyń sıýjeti men fabýlasy oqta-tekte ekranda ózdi-óz mańyzdylyqqa ıe bolyp jatady.

Degenmen, «Alpamys batyr» anımaııalyq fılminiń estetıkalyq mańyzy, onyń baıandy «folklorlyq» mýltfılmniń ádisimen ulttyq eposty ıgerýinde emes, sýretshiniń epıkalyq sıýjettiń ózindik avtorlyq tujyrym úlgisin shyǵarýǵa degen talpynysynda.

Ekrandyq-folklorlyq qatynastardyń úshinshi «ıtatalyq» satysy jaıly áńgimemizdiń dárgeıinde, ásirese, Ersayn Ábdirahmanovtyń, oryndalý tásili turǵysynan kombınaııalyq mýltfılmi «Boztorǵaıdy» atap ótý qajet. Bizdińshe, osy mýltfılm qazaq anımaııasyndaǵy folklorlyq dástúrdiń damýyndaǵy jańa belesti kórsetip berdi.

«Boztorǵaı» kınosıýjetinde (eki bólimdi) halyq ertegileriniń álqıssasy qoldanylǵan: «Erte, erte, ertede...». sonymen qatar, qara tústi gammada sheshilgen, álsin-álsin tústi boıaýǵa keneletin, fashızmmen kúrestiń hronıkalyq-derekti kınokadrleri baıaý qoldanylatyn shyǵarmanyń dramatýrgııalyq qurylymy jalpy alǵanda kópqabatty jáne jan-jaqty. Mýltfılmde birneshe sıýjet bar: týǵan eliniń táýelsizdigi úshin jandaryn qıǵan batyrlar týraly ájeniń ertegisi; «ekler» mánerimen shynaıy túsirilgen, alystaǵy maıdanda kúıeýi men balasynan aıyrylǵan áıeldiń qasireti; kınoshyǵarmanyń bolmysyn quraıtyn boztorǵaıdyń allegorııalyq sıýjet-saryny—gúl jaınaǵan jer, bombanyń jarylysy men ot qushaǵynda qalǵan óz uıasyn tóbeden kórýi.

Baıandaýdyń úsh qyrtysy, kórkemdik-dramatýrgııalyq plastıka turǵysynan úsh bólek taqyryp «Boztorǵaı» atty syzba-astarlaý anımaııalyq fılminde emoııalyq poshymy men maǵynasy jaǵynan biregeı shyǵarmaǵa ulasyp, beıbitshilik pen soǵys týraly tereń tolǵanystarǵa ıtermeleıdi.

Bul kınoshyǵarmada folklorlyq dástúrdi ózgertý bir ǵana sıýjet pen fabýlanyń aınalasynda toǵyspaıdy: folklorly-ekrandyq baılanys ekrandyq nusqadaǵydaı týra emes, janama sıpatqa ıe, munda biz folklordy qoldanýdyń qazirgi «ıtatalyq» kúrdeli ádisin kóremiz, ıaǵnı, kıno túrleri men baıandamalyq jáne baıansyz elementter jalpy anımaııalyq fılmniń kórkem-sýrettik kelbetin quraıdy.

Folklor men anımaııanyń janamalyq baılanysy Jáken Dánenovtyń «Dala ánderi», Ǵanı Qystaýovtyń «Káýsar bulaq», Tamara Muqanovanyń «Jibek qylqalam», Bolat Omarovtyń «Qańbaq shal» mýltfılmderinde odan ári damyǵany aıqyn kórinedi.

Amanjol Ábilqasymovtyń «Bekbolat», Jáken Dánenov pen Ǵanı Qystaýovtyń «Alpamys batyr», Ersaıyn Ádirahmanovtyń «Boztorǵaı» atty, beınelik-dramatýrgııalyq qurylymy men oryndalý tehnıkasy jaǵynan kúrdeli mýltfılmderinde qazaq anımatorlary folklory-ekrandyq baılanystyń qazirgi úlgisin alǵash ret ıgere bastaǵan edi. Osy tektes dúnıeler Iý.Norshteın men R.Raamattyń shyǵarmalarynan bastaý alady. 1980 jyldardaǵy qazaq syzba jáne qýyrshaq fılmderinde mundaı kórkemdik baǵyttyń paıda bolýy, túrli kınematografııalyq mektepterdiń jemisti baılanysyn dáleldeı túsip, qazirgi anımaııada ekrandyq jáne folklorly-ekrandyq baılanystardyń bolashaǵy baryn kórsetedi.

KSRO ydyrap, Qazaqstan Respýlıkasy táýelsizdik alǵan 1990 hám odan keıingi jyldary syzba jáne qýyrshaq fılmderi quldyraı bastady, munyń syry kınematograftyń naryqtyq qatynastarǵa kóshýinde jatyr. Jas memleket ishinara ǵana kórkem fılmderdi qarjylandyryp otyrady: mereıtoılarǵa arnalǵan fılmder, tarıhı fılmder, sondaı-aq, kınohronıka men derekti fılmder, al, anımaııa bolsa eleýsiz qaldy.

2000 jyldan bastap, «Habar» jáne basqa da telearnalar, «Qazaqfılm» Ulttyq kompanııasy men T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasy anımaııalyq kınony jańǵyrtýǵa bel býdy. Kompıýterlik tehnologııany qoldanyp, «Qozy Kórpesh—Baıan sulý», «Quıyrshyq», «Aldar kóse men shaıtandar» atty teleserııaldar túsiriledi. Alaıda, kórkemdik turǵydan alǵanda, bul fılmder folklorly-ekrandyq qatynastardyń alǵashqy satysynda tur: ekranızaııa men folklordyń jelisimen fılm jasaý. Shyǵys pen Batystyń kórkemdik dástúrin ıgerýdiń qazirgi kúrdeli ıtatalyq satysyn meńgergenin rejısser-anımatorlar, sýretshiler men senarıster Jáken Dánenov pen Ǵanı Qystaýov kórsete bildi. Olardyń birlesip jasaǵan avtorlyq shyǵarmalary «Aıdahar araly» (Halyqaralyq «Eýrazııa - 98» kınofestıvaliniń Bas júldesi), «Dúnıe kezek» («Sháken juldyzdary» kınofestıvalinde eń úzdik anımaııalyq fılm, 2003), «Aqsaq qulan» («Astana–Báıterek» baıqaýynda eń úzdik anımaııalyq fılm, 2004).

Basqasha aıtqanda, kórermenge baǵyttalǵan qazirgi qazaq anımaııasynda folklor dástúrin ıgerý jalǵasyn tabýda, alaıda, folklorly–ekrandyq baılanystar qaıtadan basynan bastalǵan ispetti. Biraq, bul bastama tyń. Folklorly–ekrandyq baılanystar osy kúni–syzba jáne qýyrshaq fılmderin jasaǵanda kompıýterlik tehnologııany qoldanýmen erekshelenedi. Shamasy, kompıýterlik anımaııada, biz joǵaryda atap ótken, folklorly–ekrandyq baılanystardyń satylary edáýir jyldam hám tıimdi ótkeriletin shyǵar.