Bir kınorejısserler úshin fılmdegi sıýjet, mazmun mańyzdy bolsa, endi bireýlerine formasy mańyzdy. Belgili otandyq kınorejısser Dárejan Ómirbaev úshin eń bastysy forma. Ol óz fılmderinde formany tolyqqandy kınematografııalyq tásildermen jasaıdy: montaj, mızansenalar, dybys, tús, jaryq jáne t.b. Kıno ónerin rejısser shahmat oınymen salystyrady. Shahmat ol ári sport, ári óner. Ondaǵy fıgýralardan eshqandaı emoııa kútpeımiz, olar kúlmeıdi, jylamaıdy, ashýlanbaıdy. Oıynshylardyń oınaý tásilimen oıyn júrip, shahmat taqtasynda «emoııa» paıda bolady. Solardyń qarym‑qatynasynan oı týady, oqıǵa órbeıdi.

Dárejan Ómirbaevtyń fılmderi emoııadan tazartylǵan, kadrda barlyǵy matematıkalyq túrde týra sanalǵan, artyq esh dúnıe kezdespeıdi. Naqty senarıı boıynsha túsirip, jospardan esh aýytqymaıdy. Fılm túsirý kezindi jasandy emoııaǵa jol berilmeıdi.

«Kardıogramma» (1995) Dárejan Ómirbaevtyń ekinshi tolyqmetrajdy fılmi. Otandyq kınotanýshylar bul fılmge joǵary baǵa berip, aıryqsha baǵalaıdy. Osy turǵyda ónertaný professory, kınotanýshy, kıno teoretıgi Baýyrjan Nógerbektiń sózderin keltirgen jón: «… kózge kórinetin ekrandyq qujat esebinde túsirilgen «qazaq jańa tolqyny» fılmderiniń «Kardıogramma», «Qaırat», «Kıller» kórkemdik jáne mádenı-tarıhı qundylyǵy jyl ótken saıyn arta túsedi, sebebi, bul kınotýyndylar, óziniń kórkemsýretti tabıǵatyna qaramastan, ýaqyt óte kele, ózgerister kezeńin, egemendik alǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń alǵashqy táýelsiz qadamdaryn aıǵaqtaıtyn kınematografııalyq-muraǵattyq qujattary deńgeıine deıin kóteriledi» [1, s. 304].

«Kardıogramma» fılminiń sıýjeti qarapaıym. 12 jasar Jasulannyń bóten ortaǵa kóndige almaýy, alǵashqy sezimi men til máselesi fılmge negizgi arqaý bolady. Qyzylorda oblysynyń Bazarbaı aýylynan, sol tustaǵy elorda Almaty qalasynyń mańyndaǵy taýlarda ornalasqan shıpajaıǵa júrek aqaýyn emdeýge keledi. Biraq, fılm qundylyǵy – mazmunda emes, sıýjet berý tásilinde, ıaǵnı formasynda. Ómirbaev rejıssýrasy shynaıylyqty sýbektıvti túrde sýretteýde, taza kınematografıstik tásilder arqyly ekrandyq beıneni somdaýdy maqsat etedi.

Rejısser «Kardıogramma» fılmniń shyǵýy jaıynda bylaı dep jazady: «Men «Výaer» dep atalatyn fılm túsirgim kelgen edi. Onda, belgili bir jaǵdaılarǵa baılanysty, bala basqa adamdardy baqylap qana otyrady ıaǵnı, fılm onyń kózderi men qulaqtary jaıly bolýy kerek edi, alaıda, jumys barysynda, máseleniń bári onyń júregine tirelgenin túsindim de, fılmdi «Kardıogramma» dep atadym. Adamnyń kózi onyń janymen tyǵyz baılanysty ekenin bilmeppin» [2, s. 94].

Rasynda da, «Výaer» degen ataý, fılmniń ıdeıasyn tolyqtaı asha almas edi. «Kardıogramma» – fılmniń medıınalyq ataýynyń ózinen‑aq, sýyq leb pen zamanaýılyq seziledi. Negizgi beınelik qatar grafıkalyq keskindememen úndes. Fılmniń qurylymy atyna saı grafıkadan qurylǵandaı áser qaldyrady. Jasulannyń týyp ósken jeri men shıpajaı landshafy bir‑birine qarama‑qaıshy mekender. Ol ózgeristi birden baıqaýymyzǵa bolady. Qyzylorda qumdy shól dala, onyń kók jıegi sheksiz sozylyp kete beretindeı. Sol jıekpen ulasyp jatqan kók aspan. Aspandaǵy kúnmen qosa sary jer de adamǵa jylý berip turǵan syńaıy bar sekildi. Biraq, sol jylýlyqqa qaramastan jalǵyzdyq seziledi. Japan dalada ornalasqan qoıshynyń jalǵyz úıi. Fılmniń bastapqy epızodynda qazaqı turmysqa tán, baısaldylyq, ustamdylyq, tózimdilik baıqalady. Kameranyń baıaý qozǵalysy men montajdyq yrǵaqtyń ózi, osy ortanyń tynyshtyǵyn buzbaýǵa tyrysqandaı. Kamera esh asyqpaı qoıshynyń úıin saralap, baısaldylyqpen kórsetip shyǵady. Kórinis aýysyp, Jasulan tipti tańsyq ortaǵa túsedi. Appaq qarǵa oralǵan, qupııaǵa toly taý jotalary, onyń ar jaǵynda ne bar ekeni belgisiz. Kúnniń ózi munda basqasha nur shashatyn sııaqty. Mundaǵy ǵımarattar, uzyn dálizder, bıik baspaldaqtar, Jasulan anasymen qoshtasyp turǵandaǵy olardy bólip turǵan, temirden jasalǵan tor esik – barlyǵy grafıkalyq túrde sýyqtyqtyń atmosferasyn beredi. Shıpajaıdyń keremet tabıǵatyna qaramastan, ol Jasulanǵa jat. Úıinde sezinip júrgen jalǵyzdyq pen shıpajaıdaǵy jalǵyzdyq ekeýi eki bólek. Kerisinshe munda kópshiliktiń ishinde jalǵyzdyq sezimi arta túskendeı. Rejısser Dárejan Ómirbaev: «Kınoda eń mańyzdy komponentterdiń biri mızansena. Mızansena durys qurylsa, shyǵarmanyń qundy bolǵany. Fılmde akterlardyń oıyny emes, mızansenanyń mańyzy zor» – dep sanaıdy.

Fılmniń rejıssýrasynyń aıryqsha tusy, ekrandyq ýaqyt toqtap, bir sáttiń ózi sheksizdikke sozylyp ketkendeı áser týdyrady. Jansyz dalamen ulasyp jatqan jol jıeginde Jasulan men anasy Almaty baǵytynda júretin avtobýsty kútip tur. Ana men bala monýmentaldy keıipte únsiz qalypta tynyp qalǵandaı. Ekeýiniń arasyn bólip turǵan jol, beıne bir kórinbeıtin qabyrǵa sekildi, alaıda, ana men bala arasyn baılanystyratyn tabıǵat anasynyń úzilmes jibi bardaı seziledi. Kamera keıipkerlerdiń arqa tusyn túsirip, baıaý jyljı kele, qyrynan qaraǵandaǵy keskinine toqtaıdy. Osy kadrdaǵy ana men bala beınesi jáne tabıǵattyń tazalyǵy tań qaldyrady, keıipkerlerdiń ishki tartysyn ekran betine proekııalaıdy. Árbir kadr, kameranyń qozǵalysy ana boıyndaǵy meıirimdilikti, balasyna degen sheksiz mahabbatty kórsetýge umtylǵandaı áser qaldyrady. Jasulannyń anasyn somdaǵan Sáýle Toqtybaevanyń boıynda eshbir jasandylyq sezilmeıdi. Rejısserdiń ekranda jasaǵan áleminiń ajyramas bólshegi tárizdi, ortamen úılesimdik tabady. Ekrandaǵy keıipkerdiń akterlik oıynyna nazar aýdarsaq, olardyń oınaý mánerinde esh pafos, emoııa joq. Dálirek aıtsaq, eshqandaı akterlik oıyn joq deýimizge bolady.

Jasulannyń anasy ekeýiniń avtobýs kútip turǵan bir sáti, aǵylshyn‑amerıkan kınorejıssery Alfred Hıchkoktyń «Soltústikke soltústik-batys arqyly» («North by Northwest», 1959) fılmindegi epızodymen uqsas keledi. Bul fılmderdiń uqsastyǵy – aıdala, jer bederi kún shýaǵynan sarǵaıyp kúıip ketken. Aınalada bireýdi kútip turǵan bas keıipkerden basqa jan joq. Sol eki epızodtyń tabıǵaty, ony kórsetý jáne túsirý núkteleri, kamera qozǵalysy uqsas keledi.

D.Ómirbaev fılmderin klassıfıkaııalap «ıtatalyq» kıno qataryna qosa alamyz. Onyń fılmderinde ıtatanyń eki túri kezdesedi, biri ádebı ıtatalar. «Kardıogramma» fılmiń bir epızodynda laqap aty Lýnatık degen bala, aqyn Arsenıı Tarkovskııdiń óleń joldaryn oqı bastaıdy. Aıta ketetin mańyzdy jaıt, Lýnatık degen keıipkerdiń beınesi franýz kınosynyń klassıgi Jan Vıgonyń «Tártibi úshin nol» («Zéro de conduite», 1933) fılminen alynǵan.

Lýnatıktiń óleń oqı bastaǵan tusynda «Kardıogramma» fılminiń Andereı Tarkovskııdiń «Aına» («Zerkalo») fılmiń estetıkasyna uqsas keldi. Bala óleń joldaryn oqı bastaıdy, ekrandaǵy beınelik qatar bulyńǵyr túrde, sport zalynda fýtbol oınap júrgen balalardyń kórinisine aýysady. Osy kadrlardyń aýysqan sáti bulyńǵyr, tús pe, álde qııal ekeni túsiniksiz áser qaldyrady. Birneshe sát ótken soń ekrandaǵy bulyńǵyrlyq seıilip realıstik ómirge ótemiz. Keıinirek belgili bolǵandaı, bul Arsenıı Tarkovskııdiń «Aq kún» («Belyı den») óleń shýmaqtary eken. Sodan da bolar, kınoshyǵarmada «Aına» fılminiń estetıkasy, kórermen qabyldaýyna óz áserin tıgizedi. «Aına» («Zerkalo») fılminiń alǵashqy jumys ataýy «Aq kún» («Belyı den») bolatyn. «Kardıogramma» men «Aına» fılmderinde osy óleń shýmaqtary oqylady.

«Belyı den»

Kamen lejıt ý jasmına,
Pod etım kamnem ýgla.
Ote stoıt na dorojke,
Belyı, belyı den.
Nıkogda ıa ne byl, schastlıvee, chem togda,
Nıkogda ıa ne byl, schastlıvee, chem togda.
Vernýtsıa týda ne vozmojno,
I rasskazat nelzıa.
Kak byl perepolnen blajenstvom,
Etot raıskıı sad [3]

Osy óleń sózderdiń yrǵaǵy, ekrandaǵy beınelik qatarǵa áserin tıgizbeı ketken joq. Sondaı-aq, «Kardıogramma» fılmin kóptegen kınosynshylar, ásirese sheteldikter, rejısser Dárejan Ómirbaevtyń avtobıografııalyq sarynda túsirilgen kınokartınasy dep ataıdy. Andreı Tarkovskııdiń «Aına» fılmi de avtobıografııalyq kınotýyndy qataryna jatqyzylatyny belgili.

Al «Kardıogramma» fılminde medbıke áıel Oljas Súleımenovtyń «Tobyl» atty óleńin oqyp ótedi. Shıpajaıda em qabyldap júrgen balalardyń arasynda, kitapqa erekshe qyzyǵyp, kóp oqıtyn bala aýzynan tanymal avtorlardyń – Leonardo Da Vınchıdiń kúndelikterinen, Arsenıı Tarkovskııdiń «Aq kún» («Belyı den») óleńinen úzindiler oqıdy.

Jasulan bolmysymen, tilimen ortasynan erekshelenetin keıipker. Jasulan túsken «mádenı qaqpandy» rejısser qatal beınelik, kınematografıstik formalar arqyly beredi. Dıalog az, aıtarlyqtaı oqıǵa da joq, biraq aıtylmaǵan sóz ben áreket bar. Jasulan sózben aıta almasa da, áreket etip, sol jerdiń atamanyn jekpe‑jekke shaqyrady. Jeńiliske ushyraǵannyń ózinde de, bul da bir is‑áreket. Biraq, kórermen tóbelestiń barysyn kórmeıdi, rejısser tek onyń saldaryn ǵana kórsetedi.

Bir shetinen, bul epızodta aldyńǵy «Qaırat» fılminende de qaıtalanatyn kórinis. Onda da dálme-dál osy oqıǵa. Biraq, kishkene balanyń ornynda jas jigit – Qaırat. Barlyq fılmderinde qaıtalanatyn kórinistiń biri – kıno zalynda ne bolmasa konerttik zalda ul men qyzdyń bir‑birimen shyntaqtaryn tıgizip otyrǵan sátinen, qyz balanyń seskengen qylyǵyn baıqaımyz. Detalge degen basa nazar aýdaratyny baıqalady. Fılmnen fılmge ótetin kóriniste Ómirbaev rejıssýrasynyń ózin-ózi ıtatalaýdyń bir formasy. Ózin-ózi ıtatalaý jáne álemdik kıno men ádebıet klassıkasyn ıtatalaý, rejısserdyń keıingi fılmderinde jalǵasyn taýyp, Ómirbaev rejıssýrasynyń ózindik modeline aınaldy.

Dárejan Ómirbaevtyń «Kardıogramma» fılmin taldaý barysynda rejısserdyń ustanatyn ózindik qaǵıdasy men stıline: fılm qurylymynda kınematografııalyq jáne ádebı ıtatalardy qoldaný, túspen pen shyndyqty úılestirý, kadr ishindegi keńistik pen ýaqytty kórsetý prınıpteri, fılmniń atmosferasyn operatorlyq-kórkemdik sheshim arqyly jetkizý, sımvolıkalyq jáne sıýjettik-baıandamalyq kınodetaldardy qoldaný túrleri, zorlyq‑zombylyqty kórsetpeý jáne emoııany matematıkalyq eseppen shyǵarý jatatyny anyqtaldy.