Dárejan Ómirbaev
Kınorejısser, fotograf
Men kitap oqýdy óte erte bastaǵandardyń birimin. Mysaly, “Abaı jolyn” ekinshi klasta, demek, segiz jasymda oqyp tastappyn. Ony “dáleldeıtin” sýretim de bar, saqtalyp qalypty.
1966 jyly kúzge qaraı biz Jambyl oblysyndaǵy “Oıyq” degen sovhozdan “Aqkól” atty aýdan ortalyǵyna kóship keldik. Sol jylǵy qyrkúıektiń jaıma-shýaq kúnderiniń birinde esik aldyndaǵy tekpishekte Áýezovtyń ushy-qıyry joq romanyn oqyp otyrǵan etinmin. Bir kezde aýlaǵa bir jaǵynan kórshimiz, ekinshi jaǵynan týysqanymyz Temirhan degen aǵam kirip keldi. (Keıin bul qara jigit buzyqtaý boldy da, kóp ómir súre qoıǵan joq). Qolynda fotoapparat. Mine, bul sýrettiń tarıhy osyndaı.
Adamzattyń mátin jazyp, kitap oqyǵanyna, árıne, myńdaǵan jyldar boldy. Biraq, kópshiliktiń, ıaǵnı, qara halyqtyń baspa-bas saýaty ashylyp, árip tanyǵanyna óte kóp ýaqyt bola qoıǵan joq. Ári ketkende, júz jyldyń ar jaq ber jaǵy shyǵar. “Jalpyǵa birdeı saýattylyq, mindetti orta mektepte oqý” – degen nárselerdi bizge alyp kelgen, árıne, Keńes ókimeti, soıalıstik júıe. Bul tarıhı shyndyq, moıyndaý kerek. Moıyndap qana qoımaı, soıalızmdi, Keńes ókimetin jamandaýdy doǵarý kerek. Qarapaıym halyq muny baıaǵyda qoıǵan. Menimen kelispeseńiz, kóshege shyǵyp, buryn jumysshy, kolhozshy, ǵalym bolǵan, qazir jartylaı jumyssyz, jamyrap bos júrgenderdiń pikirlerin bilińiz, ne aıtar eken.
Jasyratyny joq, qazirgi adamdar, ásirese jastar, kitap oqýdy aqyryndap qoıa bastady. Bul búkil álemdik, óte kúrdeli, arty nemen bitetini belgisiz qubylys. Al, árbir kúrdeli nárseniń eki, ne odan da kóp jaǵy bolady. Ázirshe, bul proestiń jaman jaǵy ǵana aıtylyp keledi. Al, men keıde osynyń kóp aıtyla bermeıtin basqa da qyryn oılap qoıamyn.
Mynandaı bir prıtcha bar, sopylarda.
“Muhıtpen jolaýshy halyqqa lyq toly úlken keme júzip kele jatpaı ma. Solardyń ishinde óte oqymysty, bilimdi professor bar eken deıdi. Sol ǵalym kisi kemedegi qarapaıym adamdardan óziniń biliminiń, oqyp-toqyǵandarynyń artyq ekenin kórsetip, ábden maqtanyp, yǵyrlaryn shyǵarypty. Bir kezde daýyl turyp, keme sýǵa batatyn bolypty. Sonda, álgi kemedegi júzý bilmeıtin jalǵyz adam sol professor bolyp shyǵypty da, qalǵandarynyń barlyǵy aman qalypty. Qaıran professor…”
Osy áńgimeni estigende Býddanyń: “Shyndyq degen ne?” – degen suraqqa: “Shyndyq degen seniń paıdańa asatyn, qıyndyqta kómektesetin nárseler” – degen jaýaby eske túsedi. Iá, árkimniń óz shyndyǵy bolatyn sııaqty.
Kitapty kóp oqyǵannyń, ásirese, mamandyqqa kerek kitaptardyń paıdaly, qajetti jaqtary, árıne, ushan teńiz. Olarsyz qazirgi ıvılızaııany kóz aldymyzǵa elestetý múmkin emes. Biraq, solaı degenmen de, qarapaıym halyqtyń “Mynaý baıqusqa kitap, oqý ótip ketipti”, “Mıy ashyp ketipti” degen sııaqty sózderi de beker aıtylmasa kerek.
Problema mynada sııaqty.
Kitap, tekst oqyǵan kezde adam abstrakııaǵa, joq nárseni kóz aldyna elestetip, oı oılaýǵa úırene bastaıdy. Al, bul proess, eger de shekten shyǵyp ketse, oqyrmandy qııalı, shylı ańqaý, sengish adamǵa aınaldyrýy múmkin. Meniń baıqaýymsha, qazirgi kezde, ásirese qalada turatyn ıntellektýaldardyń negizgi problemalarynyń bireýi osy. (“Kitapty kóp oqyǵan saıyn, adamnyń aqyly azaıa beredi” – depti kezinde Qytaı kósemi Mao Dze Dýn.)
Osy turǵyda, kezinde nemis kınosynshysy Zıgfrıd Krakaýerdyń: “Kıno degen qoǵamdy abstrakııa aýrýynan emdeıtin óner” – degen sózi eske túsedi. Bul tizimge men jıvopıs, fotografııa ónerin de qosar edim.
Sonymen, múmkin jastardyń búgingi zamanda teksten, kitap oqýdan qasha bastaǵandarynyń bir sebebi osy abstrakııa, kóp oılaý sııaqty nárselerden saqtanýy shyǵar, kim biledi?
Meniń úıdegi úsh shkafta turǵan kitaptarymnyń sany, shamamen, bes júzdiń ar jaq ber jaǵy sııaqty. Demek, budan eki ese kóp kitap oqyǵanda da adam ómirinde ary ketkende myń kitaptaı ǵana oqyp úlgere alady eken. Al, Jer betinde qanshama mıllıondaǵan tamasha da qyzyq kitaptar bar ǵoı. Báribir, bárin oqyp úlgermeısiń…
Osy kitapty kóp oqyǵannan men ne paıda kórdim?
Birinshiden, árıne, oqyǵan kezde sol teksterden sheksiz lázzat aldym.
Ekinshiden, túsirgen fılmderimde qoldandym, tipti, úsh fılmdi osy ádebı shyǵarmalardyń jelisimen túsirgen ekenmin.
Úshinshiden… osydan eki jyldaı buryn maǵan mynadaı oı keldi. Sýretshiler, fotograftar adamdardyń beınelerin, portretterin óte kóp salady, túsiredi. Al, men osy sórelerde turǵan kitaptardyń beınelerin túsirsem she? Bular da maǵan tiri adam sııaqty ǵoı, tipti kezinde kóp kómektesken dostarym emes pe? (Pýshkın ómiriniń sońǵy sátterinde: “Qosh bolyńdar, dostarym!” – dep sórede turǵan kitaptarymen qoshtasqan eken).
Eger de, árbir kitapqa “rejısserlik sheshim” izdep tapsam she?!.. Meniń bilýimshe, bul – áli esh fotograftyń, ne sýretshiniń oıyna kelmegen – tyń ıdeıa.
Sonymen, búgingi kúnge deıin men 96 kitaptyń portretterin túsirip qoıyppyn. Sáti tússe, olardy bólek albom qylyp basyp shyǵarmaq oıym da bar. Ashylǵan albomnyń oń betinde kitaptyń portreti, sol betinde – osy kitaptan alynǵan eń mańyzdy abza, ıtata basylady. Biraq, ázirshe, men kirip shyqqan baspalardyń eshqaısysy bul proektime qyzyǵýshylyq tanyta qoımady. Kitaptyń sýreti turmaq, ózi eshkimge kerek bolmaı kele jatqan qoǵam emes pe?
Biraq, Qudaıǵa shúkir, qazirgi kezde ınternet portaldar, saıttar degen nárseler bar emes pe? Ázirshe, meniń qolymnan kelgeni mine, osy. Myna kitaptardyń fotoportretterin kórińizder, onan soń, eger buryn oqymasańyz, olardy oqyńyzdar. Óte qundy, kerek, qyzyq kitaptar. Biraq ta, sýda júze bilýdiń kerek ekenin de umytpańyzdar!
9.IV.2017.
