Eger ýaqyttyń ıdeıalary bolsa, onda ýaqyttyń formalary da bar. Nátıjesinde sol kezeńniń jańa formalarynyń paıda bolýy jańa ıdeıalarmen tikeleı baılanysty. Osy oraıda árbir sýretshi bir ýaqytta ıdeıalar men formalardy ómirge ákelýshi bolyp tabylady. Iaǵnı, qylqalam sheberleri shyǵarmalarynda ózi ómir súrip jatqan kezeńdi kórsetip, sol dáýirdiń atmosferasyn sezine otyryp, jańa kórkem til, ıdeıa jáne forma jasaýmen erekshelenedi.

Sońǵy jyldary uıymdastyrylǵan birqatar kórmeler búgingi qazaq beıneleý ónerinde belsendi jas sýretshiler býyny qalyptasqanyn kórsetti. Olar únemi shyǵarmashylyq izdenis, tájirıbe ústinde. Atap aıtar bolsaq N. Nurahmet, B.Asemqul, A.Oraqbaı, B.Seısenhanuly, E.Tanaev pen A.Zakırov, D.Úsenbaev, A.Nurǵojaev, D.Alıeva, A.Kalacheva, Q.Omarhan, A.Áýbákir, Á.Júrgenov, O.Qabóke, T.Hýseın taǵy basqalary. Bulardyń árbiriniń kórkem týyndylary daralyǵymen jáne formalyq-mazmundyq izdenisterimen erekshelenedi. Olar túrli mánerde jumys jasaıdy. Árqaısysynyń ózindik dúnıetanymy, kózqarasy bar. Atalyp ótken sýretshiler arasynan aıryqsha kózge túsken tek úsh sýretshi Nurahmet Nurbol, Asemqul Beıbit jáne Úsenbaev Dýlatqa toqtalaıyq. «Óner – ómirdiń aınasy» demekshi bul sýretshiler búgingi ómirdiń shynaıy beınesin, postmodernıstik kezeń men qoǵamdaǵy túrli problemalardy oı-eleginen ótkizip, óz týyndylaryna arqaý etti. Ol úshin olar qandaı kórkemdik quraldardy qoldandy? Ideıa, mazmun, forma nemese tús pe?

Asemqul Beıbit – daryndy jas sýretshi. Ol T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq Ulttyq óner akademııasynyń «keskindeme» bólimin bitirgen, Jumaqyn Qaırambaevtiń shákirti.

Beıbit sońǵy bir-eki jyldyń kóleminde grafıkamen áýestenip, ózin jańa qyrynan synap kórdi. Kóp uzamaı ǵajaıyp grafıkalyq paraqtar dúnıege keldi. Anasynyń ómirimen baılanysty kórinister arqaý bolǵan jumystarynda, avtor janyna jaqyn ana jáne otbasy taqyrybyn qamtıdy. Olar aq qaǵaz betinde kómir men soýsty qoldaný arqyly salynǵan. Osy qarapaıym tásilmen oryndalǵanyna qaramastan, bul grafıkalyq paraqtarda sýretshiniń emoıonaldyq kúızelisteri men ishki jan-tebirenisiniń sezimderi aıqyndalǵan. Sol sııaqty týyndylarynyń biri - «Qyz joly» (2016). Bul jumystyń maǵynasy tereń, mazmuny aýqymdy, halyqtyq rýhqa toly. Tórt buryshty paraqta túrli tarmaqtarǵa taralǵan, alýan asýlardan turatyn sheksiz jol. Kompozıııanyń astyńǵy, naq ortańǵy bóliginde osy ómirde óz jolyn, durys jol tańdaý úsindegi qyz beınesi. Ekinshi jaǵynan «ómir daraǵy» beınesin eske túsirip, aǵash butaqtary ómirdiń soqpaqtary syndy aıqyndala túsedi. Avtor keńistikti tekemet sekildi sheshedi, qazaqtyń tekemetterindegi iri modýldi aq jáne qara formalary ózara baılanysady. Bul bizdi erkimizden tys ulttyq ónerimizge jeteleıdi.

«Qyz joly» jáne «Tekemet» – ekeýine de ortaq másele, bul jazyqtyqtyq jáne máńgilik qozǵalys. Jazyqtyqtyq dekoratıvti elementter bolsa, al bul elmentter formamen jumys bolyp tabylady. Máńgilik qozǵalys jáne sheksiz jol maǵynasy tekemetke de jáne grafıkalyq jumysqa da ortaq. Tekemette qozǵalys jan-jaqqa baǵyttalǵan bolsa, al munda qozǵalys bir núkteden bastalady. Sondyqtan da, forma sheksiz qozǵalysqa negizdelgen. Sonymen qatar eki týyndyda da ómirdegi qarama-qaıshylyq, aq pen qara, jaqsylyq pen jamandyq sekildi túsinikterge tán. Tekemetten ómirdiń dınamıkasyn, energııasyn kórýge bolady. Grafıkalyq shyǵarma sımvolıkalyq maǵynaǵa toly. Tekemet órnekti bolsa, al grafıka sıýjetti. Sonymen qatar, munda jalǵyzdyq taqyryby jáne adam ómiriniń máni de ashyla túsedi.

A.Beıbit janrlyq jumysqa qalam tartqanda da kompozıııany utymdy sheshý úshin, formany qalyptastyrýǵa erekshe mán beredi. 2015 jyly salynǵan «Qara ton» týyndysy osyǵan jaqsy mysal bola alady. Grafıkalyq paraqta qara ton jamylyp, uıyqtap jatqan áıel adam beınelengen. Munda ómirdiń azaby jáne aýyr uıqy kórinis tapqan. Ananyń qara tondy jamylyp syrtqy dúnıeden oqshaýlanýy, ózin shekteýi, qorǵanýy, sonymen birge syrt kózdiń aldynda qorǵansyzdyǵy onyń kóriksiz, unamsyz jatqan keıpinen baıqalady. Qara ton – sharshap-shaldyǵyýdyń belgisi. Uıqy – bul kez-kelgen adamnyń bir ýaqytqa tuıyqtalýy, qupııalanýy. Sýretshi kompozıııany joǵarǵy núkteden alyp jazǵan. Iaǵnı, keńistikte tereńdik qalyptaspaı, kerisinshe jazyqtyq betindegi formalar aq qaǵaz betinen shyǵyp, kólemdi qalyptastyra túsken. Mysaly, tonnyń astyndaǵy adamnyń dene pishini, tonnyń jeńderin jazýy. Aq pen qara eki ǵana tús arqyly jáne túrli shtrıhtardyń ózara kúrdeli baılanysy arqyly ár zattyń, formanyń kólemi, sonymen qatar sol ortany nanymdy beınelengen. Grafıkalyq jumys qarapaıym sheshimge ıe. Kompozıııadaǵy kishigirim detaldar da qarapaıym sheshilgen. Jerge tóselgen alasha jáne jastyqtar eshqandaı gúldi, kúrdeli oıý-órnekpen salynbaı, birneshe syzyqtarmen nemese jolaqtarmen ǵana qarapaıym túrde jazylǵan. Shárkeıi – bul úıdiń jaılylyǵyn bildiredi. Bul óziniń álemi, áıel adamnyń jeke óz álemi. Mysaly, Qaıta Órleý dáýiriniń sýretshisi Ian Van Eıktiń «Arnolfını otbasynyń portreti» atty týyndysyndaǵy shárkeıin eske túsirýge bolady. Sýretshi úshin árbir detal asa mańyzdy. Mysaly, keıipkerdiń aıaǵyna kıgen shulyǵyn jazýda, ondaǵy ókshe nemese bas jaǵyn qara etip jazýy beker emes, sebebi sýretshi kóbirek forma qalyptastyrǵan saıyn bizdi, ıaǵnı kórermendi qaraýǵa, kórýge tarta túsedi. Avtor bul jumysty árbir kórermen birden kórip tamashalaýǵa emes, asyqpaı sýretshiniń qımylymen, oıymen, onyń aqyryn baıandalǵan qarapaıym áńgimeleýin kórýge jeteleıdi. Mundaǵynyń barlyǵy qarapaıym bolsa da týǵan adamǵa degen meıirimdilik, mahabbat sezimderi arqaý bolǵan. Beıneniń qarapaıymdylyǵy mahabbatyń esh nársege táýeldi emes ekendigin dáleldeı túskendeı.

Asemqul Beıbittiń grafıkalyq paraqtarynan avtordyń jan-tolǵanys sezimderi men emoııalyq kúızelisterin kórýge bolady. Sondaı-aq, ol óziniń jeke álemin jasaý arqyly, jalpy ómirdiń fılosofııasyn uǵynýǵa tyrysady.

Nurahmet Nurbol – ómirge tereń fılosofııalyq kózqarsy bar jas daryndy sýretshi. Ol T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq Ulttyq óner akademııasynda Jumaqyn Qaırambaev sheberhanasynda bilim alǵan. Keıinnen, AQSh-tyń San-Franısko qalasyndaǵy Óner akademııasynyń magıstratýrasyn támamdaǵan.

Jas sýretshiniń barlyq jumystary elimizdiń búgingi qoǵamynda bolyp jatqan túrli qubylystarǵa tereń oı-tolǵaýlary men mazasyzdaný sezimderimen aıqyndalǵan. Osy oraıda, ózindik jeke dúnıetanymy bar jáne ony bizge óz kartınalary arqyly jetkizýge qushtar sýretshi shyǵarmashylyǵyn qamtıtyn basty taqyryptyń biri – tús jáne tús kórý. Uıqy jáne tús uǵymdary bir sát shynaıy ómirden arylý, kóz jumyp ýaıym-qaıǵydan alshaqtaý. Z. Freıdtiń aıtýynsha «tús − adamnyń shynaıy ómirdegi armanyna, tilegi men yqylasyna jáne yntyzarlyǵyna qolyn jetkizip, kóńilin tynyshtandyratyn tylsym qubylys». Atalmysh taqyrypty sıpattaıtyn sýretshiniń «Názik jan», «Tús», «Qys», «Ýaqyt pen estelik» túrli kúrdeli rakýrsta jazylǵan kompozıııalary. Týyndylardaǵy keıipkerler barlyǵy uıqy ústinde. Nege olar uıyqtap jatyr? Uıqy ústinde adam balasy tynyshtyqta, ári jalǵyz. Olar qatań, statıkalyq kúıde jazylǵan, sebebi eshqandaı qozǵalys joq. Ol óziniń keıipkerlerin tústik jazyqtyq betine ornalastyrǵan jáne olardyń árqaısysy óz áleminde ómir súredi. Bul jumystarynda avtor adamzat balasyna oı tastap, syn aıtyp turǵandaı. Nurbol óz jumystary jaıly bylaı deıdi: «Adamdar búgingi ómirinde qaıshylyqqa urynyp, qaýymnyń aǵymyna ilesip, qıyndyqtarǵa kóz jumǵysy keletindeı. Elimizge qys túskendeı, halqymyzdyń tereń uıqyǵa batqanyn sezemin. Sol uıqyda shynaıylyq pen saǵymnyń arasynda jańylǵandaı, adamdar kózderin ashýǵa asyqpaıdy».

Nurboldyń kelesi tereń maǵynaǵa ıe keskidemelik týyndysy «As bólme» (2014). Dóńgelene quralǵan kompozıııada úıde nemese jatahqanada ústel basynda otyrǵan dostar beınelengen. Jas jigitterdiń jartylaı jalańash deneli beınelenýi jeke keńistiktiń, ózderiniń shaǵyn áleminiń belgisi bolyp tabylady. Bul jumystaǵy basty dúnıeler: birinshi – estelik jáne eske alý, ekinshi – únsiz áńgime nemese únsizdik, úshinshi – belsendilik jáne jaıbaraqattylyq.

Mine, bul estelik 1986 jyldyń jeltoqsan aıynda qala kósheleri men alańǵa shyqqan jastar tragedııasy ákelgen «qaıǵy, qasiret, jaraqat» jaıly aıtýǵa bolady. Odan ári uıqydaǵy arystandy oıatýǵa qorqatyn, sol tragedııaǵa qaıta oralǵysy kelmeıtin qoǵamnyń únsizdigi. Kompozıııanyń oń jaq joǵarǵy bóliginde qabyrǵaǵa ilingen kúntizbe, kúntizbede 16 jeltoqsan kúni kórsetilgen. 2011 jyly bul kún Jańaózen qalasyndaǵy taǵy bir qaıǵyly oqıǵanyń oryn alǵan kúni. Mine, bizdiń qoǵamdaǵy taǵy bir sol qaıǵyly oqıǵa sýretshini tolǵandyryp, beı-jaı qaldyrmaı, osyndaı kórkem týyndy jazýǵa arqaý bolǵan. Avtor bul tragedııany naqty, qaıǵyly sıýjettik kórinister arqyly emes, tereń mazmunǵa toly ózindik formalar arqyly sheship kórsetken. Munda qoǵamnyń kózqarasy sýretteledi. Bul jas sýretshini tolǵandyrǵan máseleniń biri qoǵamnyń jaıbraqattyǵy, eshqandaı is-áreketke, qımylǵa barmaýy edi. Qoǵamda oryn alyp jatqan úlken oqıǵalar men qubylystardy tek ózara áńgime retinde, as bólmede talqylanyp, sol áńgime kúıinde ǵana qalyp, odan ári kóterilip mańyzǵa ıe bolmaıtyny astarlanǵan.

Mundaǵa basty máseleniń taǵy biri, joǵaryda atalyp ótken – únsizdik nemese únsiz áńgime. Úsh jigit bir-birimen únsiz, beıne bir ishteı tildesetindeı. Týyndydaǵy eki keıipker artqy jaǵynan, týsyrtynan alynyp jazylsa, al úshinshisi basyn tómen ıgen keıipte. Bulardyń eshqaısysy kórermenge qarap, olarmen dıalogqa túsipeıdi, ózara áńgime qurmaıdy. Budan biz sýretshi qaýymnyń qoǵammen tildesýge, qoǵamǵa úndeý tastap, qadam jasaýǵa batyly jetpeıtin sekildi degen oı týdyrady. Kompozıııadaǵy úsh jigit te bir keńistikte otyr, tipti olar úsheý bolsa da, olar báribir jalǵyz. Munda adam balasynyń jalǵyzdyq máselesi jáne adam ómiriniń máni syndy tereń oılar kórinis tapqan.

Úshinshi mańyzdy dúnıeniń biri – belsendilik jáne jaıbaraqattylyq. Avtor árbir keıipkerde eki túrli kúıdi ushtastyrady. Olardyń boıynda bir-birine qarama-qaıshy eki qasıet bar. Biri - jigerlilik, qaırattylyq bolsa, ekinshisi – enjarlyq, áreketsizdik. Muny biz olardyń árqaısysynyń qımyl-qozǵalysynan kóremiz. Sondaı-aq, munda úsh túrli kóńil kúı oryn alǵan. Ortańǵy bólikte is-áreketke daıyndyǵy jáne nazary baıqalsa, al sol jaqta – noýtbýk, ınternet arqyly ózge keńistiktegi adammen tildesý sáti beınelengen. Oń bólikte tereń oıǵa shomý, mazasyzdaný, shıryǵý baıqalady. Muny jas jigit denesiniń oǵashtaý, túsiniksiz ornalasýynan kórýge bolady.

«As bólme» týyndysyndaǵy bólmeniń qara keńistiginde ashyq tústi deneler jaqsy kórinedi. Al, dastarhan ústel ústine tóselmeı, kerisinshe ilinip turǵan sekildi áser qaldyrady. Áıtse de, jaǵalaı otyrǵan keıipkerler qoldaryn ústel ústine tirep, qoıyp otyr. Mundaǵy natıýrmort elementterine (eki tárelke jáne eki qasyq) qatańdyq tán. Olar qarapaıym, ári sımvolıkaly. Mundaǵy adamdar keshki as ishýge emes, Leonardo da Vınchıdiń «Qupııa jıyny» syndy «jınalysqa», «jıynǵa», bir nárseni «eske alýǵa» jınalǵanǵa uqsaıdy. Al, joǵarǵy, ústińgi rakýrsten alyp jazý sonaý HH ǵasyrdyń 1960-1970-shi jyldary keńes ónerinde jumys jasaǵan birqatar V. Popkov, V. Ivanov, D. Jılınskıı, A. Deıneka syndy qylqalam sheberleriniń shyǵarmalarynda keńinen damyǵan edi. Mine, bul tásil búgingi jas sýretshiler týyndylarynda da basty quraldardyń biri retinde qoldanylady.

Úshinshi jas býyn ókili, aldyńǵy eki sýrtshiden taqyryp tańdaýy, formasy, tústik sheshimi barlyq jaǵynan múlde ózgeshe.

Úsenbaev Dýlat – búgingi ómir shyndyǵyn názik sezinip, sergek oı túıetin syrshyl sýretshi. Ol T. Júrgenov atyndaǵy Qazaq Ulttyq óner akademııasyn bitirgen, Qanafııa Teljanovtyń shákirti.

Búgingi tańda Dýlat keskindemesindegi basty eki janr – peızaj jáne natıýrmort. Sebebi, mastıhınmen jumys jasaıtyn, ózindik máneri qalyptasqan sýretshi jalpaq jaǵyndy keskindemede (pastoznaıa jıvopıs) tús pen formany qarastyrady. Iaǵnı, tús arqyly forma quraıdy. Qylqalam sheberiniń jumystary oılanyp-tolǵanýǵa shaqyrady. Mysaly, «Almaty» qalasyna arnalǵan peızajdar toptamalarynda ekspressııaǵa toly boıaý jaǵystary adamnyń júrek qaǵysyn jyldamdata túsip, erekshe kóńil-kúıge jeteleıdi. Bul qalalyq peızajdardyń basym bóligi qarańǵy da kúńgirt tústermen jazylǵan tas qabyrǵaly sýyq ǵımarattar, halyqsyz bos kósheler, shaǵyn úıler barlyǵy adam balasyna esh jylýlyq, jaılylyq syılamaıtyn keńistik retinde aıqyndalǵan. Mine, budan biz búgingi qoǵamdaǵy máselelerdiń biri sanalatyn qalalaný úrdisine kóz jetkizemiz. Áıtse de, sýretshi bul úrdisterdi óz kompozıııalarynda naqty taqyryp retinde alyp, tikeleı ashyp kórsetpese de, osy ómirdiń bir kórinisi retinde ishki túısiginiń nátıjesinde kórinis taýyp jatyr.

Ú.Dýlat týyndylarynyń syrtqy kórinisteriniń túrliligine qaramastan, emoıonaldyq kúıimen erekshelene túsedi. Mysaly, erekshe sheshim tapqan «8-shi yqsham aýdan» jumysynda birinshi bólikte bos, úlken keńistikti alyp jatqan jol beınelengen. Buǵan az sóz, tereń mazmun qaǵıdasy tán. Iaǵnı, sýretshi mınımalızmniń qaǵıdalaryn ustana otyryp qarapaıym, ári batyl sheshimge qol jetkizgen. Aq qardyń ústimen jańa ǵana júrip ótip, iz qaldyrǵan. Bul osyndaı sýyq keńistikte ómirdiń bar bolýynyń belgisi bolyp tabylady. Úıler jazyqtyqtyń joǵarǵy, az ǵana bóliginde kórsetilgen.

Qoryta kele, jas sýretshilerdiń shyǵarmashylyǵy tek ónerimizdiń odan ári damýyndaǵy bastaý emes, sonymen qatar búgingi kúngi halqymyzdyń rýhanı qundylyqtaryn qalyptastyrýdaǵy ıdeıalyq-estetıkalyq belsendi kúsh bolyp tabylady. Úsh sýretshi de búgingi ómirdiń shynaıy kórinisin, postmodernıstik oılaryn, qoǵamdaǵy túrli máselelerdi, sonyń ishinde adam ómiriniń mánin túsiný, jalǵyzdyq syndy ózekti taqyryptardy óz shyǵarmalarynda kótere bildi. Osy oraıda, daryndy jas sýretshilerdiń búgingi beıneleý ónerindegi kásibı shyǵarmashylyq tájirıbeleri men ózindik formalyq-mazmundyq izdenisteri, qoltańbalary ar alýan solaı bolýy da zańdylyq. Sebebi joǵaryda aıtqandaı, bul nátıjeler qoǵamdyq beıneni avtordyń óz dúnıetanymynda saralaýdan týyndaǵan.