Bıyl qazaqtyń uly aqyny Abaı Qunanbaevtyń 175 jyldyǵy. Abaı orys mádenıetimen jaqyndasý arqyly qazaq mádenıetin jańartýdy kózdegen. Sonymen qatar, óz shyǵarmalaryna qazaq halqynyń qoǵamdyq, áleýmettik máselelerin arqaý etken. Qazaq halqyna eńbegi sińgen qaıratkerdiń ómiri jáne onyń shyǵarmalary jaıynda basylymdar, kitaptar kóptep shyǵýda. Sondaı-aq, úlken qalalarda aqynǵa arnap eskertkishter ornatylǵan. Bolashaq kınotanýshy retinde meni alańdatyp otyrǵan basty másele – Abaı jaıly kórkemsýretti fılmderdiń azdyǵy. Abaı beınesi kórsetilgen fılmder joq emes, bar. Mysaly: «Abaı ánderi» (rejısseri Grıgorıı Roshal, 1945 jyl), «Abaı» (rejısseri Ardaq Ámirqulov, 1995 jyl) jáne «Qunanbaı» (rejısseri Doshan Joljaqsynov, 2015 jyl) fılmderi. Biraq bul fılmderdiń bir de bireýi Abaıdyń jeke ómirin, onyń otbasyn jáne eńbek jolyn tolyqqandy kórsetpeıdi. Muhtar Áýezovtyń roman-epopeıasy bar, qazaq halqynyń qoǵamdyq ómirinde kórnekti iz qaldyrǵan kemeńger Abaı týraly fılm-epopeıa joq. Qazaqstandyq rejısserlar osaldyǵyn osydan baıqaýǵa bolady. Qazaqtyń qamyn qazaq oılamasa basqa kim oılamaq?
Atalyp otyrǵan fılmderden Abaı ómiriniń úsh kezeńin bólip qarastyrýǵa bolady:
- Ata-anasynyń, ájesiniń qasynda júrgen bala Abaı «Qunanbaı» fılminde.
- Er jetip, sezimderi búrshik atqan jas Abaı «Abaı» fılminde.
- Egde tartqan, shákirt tárbıeleıtin jasqa jetken dana Abaı «Abaı ánderi» fılminde
Eger shartty túrde alar bolsaq, osy úsh fılmdegi bas keıipker lınııalary bolashaq fılm-epopeıanyń sıýjettik dramatýrgııasyna negiz bolýǵa laıyq der edim.
Kásibı kınotanýshy bolmasam da, búgingi bar fılmderdi negizge alyp, Abaı beınesiniń ekrandyq sıpatyna taldaý jasap shyǵýǵa tyrystym.
Muhtar Áýezovtyń senarıi boıynsha túsirilgen rejısser Grıgorıı Roshaldyń «Abaı ánderi» (1945) fılminiń túsirilý jumystaryna jazýshynyń ózi tikeleı qatysqandyǵy seziledi. Muhtar Áýezovtyń «Abaı joly» romanynyń birinshi kitaby jazylyp, ekinshi kitabyna daıyndyq jyldaryna sáıkes kelgen fılmniń ekranǵa shyqqan jyly jazýshynyń aqyn Abaı týraly óte kóp derekterdi jınaýy da buǵan sebep bolǵan shyǵar. Fılmniń keıipkerleri de, ondaǵy sıpattalatyn oqıǵalar da sonshalyqty nanymdy, realıstik mánerde kórsetilgen. Fılmniń qysqasha sıýjeti: Abaıdyń eń jaqsy shákirti Aıdar ata-babalar zańyn buzǵan. Ol beıtanys aýyldan jas jesir, ádemi Ajardy urlap ketken. Halyq aqyny óziniń shákirti ata-babalarynyń mahabbat atynan zańyn buzyp, eshqandaı qylmys jasamaǵanyn senimdi túrde dáleldeıdi. Fılm barysynda kemeńger Abaı beınesin tereń ashyp kórsetetin sátter barshylyq. Mysaly: shákirti Aıdardyń soqqy astynda qalǵan kezdegi Abaıdyń qamqorlyǵy; Aıdarǵa degen janashyrlyǵyn naqtylaý úshin aqyn sıpatynyń iri planda kórsetilýi; aqsaqaldar jıynynda sot bıligin qolyna alǵan bıge adamı zań erejelerin eskertý sáti Abaıdyń danalyǵy; el aldynda bedeli bar ekendigi ony kópshiliktiń qoldaýy arqyly kórsetilgen; qamqor áke retinde balasy Ábishke (Ábdirahman) meıirimdi; daryndy jas aqyndar qatarynda sanalatyn shákirti Sháriptiń teris qadamdaryna qynjylatyndyǵy; jastardyń yntasyn arttyryp, olardyń aqyndyq darynyn asqaqtatýǵa degen qushtarlyǵy, Abaı men onyń dosy dáriger Ivanychpen qoshtasý sátindegi saǵynysh sezimderi; Aıdar qaza bolǵandaǵy Abaıdyń asa muńdy sátteri jáne bı retinde ózin ádildik úshin kúres jolynda kórsete bilgendigi fılmniń dramatýrgııasyna negiz bolǵan. Bas keıipker Abaı rólin somdaǵan akter Qalıbek Qýanyshpaevtyń da sheberliginde aıta ketken jón. Akter Abaı beınesin jáne beınesindegi sezimderdi shynaıy jetkizdi. Fızıologııalyq jaǵynan: onyń dóńgelek júzdi bet álpeti, saqal murty, dene turqy, arqasyn keńge salyp júrýi. Harızmatıkasy: anyq, baıaý, sabyrly, salmaqty, naqty, ári danaly sóıleýi. Onyń buıymdary: taqııasy jáne ıyǵyndaǵy shapany men qolyndaǵy saǵaty. Osy atalǵan kınodetaldarmen qosa, ádebı kórkem sóz arqyly berilgen dıalogtar, oqıǵa ótetin orta sıpatyn naqtylaıtyn dekoraııalar bári-bári «Abaı ánderi» fılminde óte oryndy kórsetilgen.
Kelesi fılm rejısser Ardaq Ámirqulovtyń «Abaı» (1995) fılmi. Bul Abaıdyń jastyq shaǵyn jáne ony belsendi shyǵarmashylyq tulǵa retinde qarastyratyn, XIX ǵasyrdaǵy qazaq dalasynyń ómiri, qoǵamy jáne adamı qarym-qatynastar týraly kólemdi áńgime. Fılmdegi Abaı beınesi: Abaıdyń ákesine degen sýyq kózqarasy jáne onyń aıtqandaryna qarsylyq bildirýi; ákesine teris qarap ketýi; Abaıdyń atta shaýyp bara jatyp jylaýy; Toǵjanǵa degen sezimi onyń kózqarasymen beınelenýi; Súıinbaıdyń úıinde Toǵjanǵa óleń oqýy; shaıqas alańynda beıbereket tuńǵıyqqa batyp júrýi; aǵasy Tákejannyń Abaıdy urý sátteri; Qunanbaıdyń bolystyqty Tákejanǵa emes Abaıǵa qaldyrýy; Abaıdyń bolystyqtan bas tartyp, oqýdy tańdaýy; ákesi Abaıǵa orysshylsyn degende Abaıdyń danalyqpen jaýap qaıtarýy jáne bastysy - fılm sońyndaǵy Abaı óleńi: «Sen de bir kirpish dúnıege, ketigin tap ta, bar qalan». Osy sátter Abaı beınesin bul fılmde de jaqsy kórsetti. Bas keıipker Abaıdyń rólinde Ǵabıden Turaqbaevtyń – akterlik sheberligi jaqsy somdalǵan. Biraq, akterdyń túr álpeti bas keıipker Abaıdyń beınesine uqsamaıdy. Fılmdegi qatelik - ol Abaı beınesi emes, kóbinese ákesi Qunanbaı beınesiniń basymdyǵy. Fılm taqyryby «Abaı» bolǵanymen, Abaı beınesi ákesi Qunanbaıdyń kóleńkesinen shyǵa almaı qalǵan.
Kelesi sońǵy shyqqan jańa fılm rejısser Doshan Joljaqsynovtyń «Qunanbaı» (2015) fılmi – ataqty dala kemeńgeri, qaradan shyǵyp han atanǵan Qunanbaı Óskenbaıulynyń ónegeli ómiriniń bir kezeńin qamtıdy. Abaı beınesi fılmniń sońynda ǵana kórinedi. Fılm sońyndaǵy kishkene bir epızod sezimderge toly boldy: birine áje, birine ana bolǵan Zereniń jerlengen jerine Qunanbaı men Abaıdyń kelýi; osy ýaqytta bala Abaıdyń Quran oqýy; sosyn ákesi ekeýiniń jazyq dalada áńgimeleri men kózqarastary; sonymen qatar Abaıdyń ákesin tastap meshitke qaraı júgirýi. Osy bir epızodtan Abaıdyń júregine jaqyn degen sezimderin tabýǵa bolady. Mysaly: ájesine Quran oqýy onyń ájesine degen saǵynysh sezimin kórsetedi; Qurandy oqyp bilýi bilimge degen qushtarlyǵy; ákesin tastap meshitke qaraı júgirýi ákesiniń basshylyq jolymen emes, óziniń bilim jolyna túskenin kórsetedi.
Fılmderdi zertteı kele Abaıdyń mynadaı beınelerin anyqtadym: bala kezden bilimge, oqýǵa degen nıet; erjetip ózin-ózi basqarý jáne egde tartyp shákirtterine tulǵa, kópshilikke dana. Qorytyndylaı kele, Abaı beınesiniń ekrandyq sıpatynyń osy úsh fılmniń arqasynda azdy-kópti ashylǵanyn kóremiz. Abaı ómiri men shyǵarmashylyǵyn tutastyqta tolyqqandy qamtyǵan fılm-epopeıa janryndaǵy kórkem fılm búgingi kórermenge jetpeı jatyr. Qazaqstandyq jańa zaman rejıserlarynyń uly aqyn Abaı jaıynda birde-bir fılm túsirmeýleri úlken kemshilik. Osy kemshilikterdi sheshýge degen rejısserlardyń talpynystarynyń, izdenisteriniń jáne senimderiniń joqtyǵyna qynjylamyn, júregim qanjylaıdy.
