Qazaq kıno óneriniń tarıhyn, teorııasyn zerttep jazǵan tarıhshylar men kınotanýyshlar sanaýly ǵana. Alǵash Qazaq kınosyndaǵy máselelerdi zerttep jazǵan kıno tarıhshysy Qabysh Sıranov, kınotanýshy Kamal Smaıylov, Baýyrjan Nógerbek.

Baýyrjan Ramazanulynyń týǵanyna bıyl jetpis jyl. Onyń qazaq kıno tarıhy jáne teorııasy jaıly jazǵan eńbekteri qazaq kınosynyń altyn qorynan oryn alary sózsiz. Alǵash qazaq tilinde jazatyn kınotanýshylar mektebiniń negizin salǵan aıaýly ustaz. «Ertegilerge jan bitkende» («Kogda ojıvaıýt skazkı») [1], «Qazaqstan kınosy» («Kıno Kazahstana») [2], «Ekranda Qazaqfılm» («Na ekrane Kazahfılm») [3], «Qazaq kórkemsýretti kınosyndaǵy ekrandy-folklorlyq dástúr» («Ekranno-folklornye tradııı v kazahskom ıgrovom kıno») [4] monografııalarynyń, «Qazaq kınosynyń tarıhy» oqýlyǵynyń («Qazaq anımaııalyq kınosynyń tarıhy» bóliminiń avtory) [5], 280-ge jýyq maqalanyń avtory. Eńbekteri shet tilderge aýdarylyp, TMD elderinde, Iýgoslavııada, Germanııada, Gollandııada, Italııada, Ońtústik Koreıada jarııalandy.

Baýyrjan Ramazanuly kınodaǵy ulttyq sana jaıynda «Kınony ulttyq pa dep suraq qoıýdyń ózi paradoks bolyp kórinedi. Óıtkeni, ádebıet bolsyn, qaı óner bolsyn, ol ulttyq bolýy tıis. Eger ondaı suraq týyndasa, onda ulttyq bolý jaǵynan problemalar bar degen sóz», - degen bolatyn [2, 298-299 bb.].

Jalpy kınodaǵy ulttyq sananyń bolýyn bireýler sýretshiniń sol jergilikti jerden bolyp, sol halyqtyń búkil tynys-tirshiligimen tanys bolýy kerektigin aıtsa, endi bireýler kınonyń ulttyq bolýy senarııge tikeleı baılanysty deıdi. Tipti kıno múlde ulttyq bolýy tıis emes degen de tujyrymdar bar.

Baýyrjan Ramazanuly kınodaǵy ulttyq sana alpysynshy jyldarda Sháken Aımanovtyń fılmderinde aıqyn kórinis taýyp, keıinnen «jańa tolqynnyń» dáýirinde túsirilgen fılmderde ulttyq naqyshtyń azaıǵanyn aıtady. Al, mundaı ózgeristi qazaq kınosyna qazaqılyqtan alshaqtaý qala balalarynyń kelýimen tikeleı baılanystyrady. Mysaly: BMKI (VGIK) túlekteri, sonyń ishinde, rejısser Ermek Shynarbaevtyń dıplomdyq jumys retinde jazýshy Muhtar Áýezovtiń «Qaraly sulý» shyǵarmasy jelisimen daıyndaǵan qysqametrli jumysy kásibı deńgeıdegi rejısserlik sheshimi, ekrandaǵy sulýdy beıneleý tásili úshin emtıhan qabyldaýshylar tarapynan joǵary baǵaǵa ıe bolady. Keıinnen bul fılm otandyq telearnadan kórsetilgende, ádebıetshiler men synshylar «bul – Áýezov emes» dep, qarsylyq bildiredi. Kınotanýshy Baýyrjan Nógerbek: «munyń sebebi - jas rejısserdyń ózi fılmine arqaý etken shyǵarmadaǵy halyqtyń ulttyq psıhologııasyn, turmys-tirshiligin jete bilmeýinen» deıdi. [1, 64-65 bb.].

Baýyrjan Ramazanuly kınotanýshy Baýbek Nógerbekpen birlesip jazǵan «Kazahskoe ıgrovoe kıno: ekranno-folklornye tradııı ı obraz geroıa» kitabynda qazaq kınosynyń búkil tarıhyn, sovettik jáne odan keıingi kezeńine jeke-jeke bólip qarap, kásibı baǵa beredi. Kitapta tarıhı-revolıýııalyq jáne tarıhı-bıografııalyq fılmderdi halyq shyǵarmasymen, ıaǵnı, folklormen tyǵyz baılanysty ekenin Sh. Aımanovtyń birinshi rejısserlik jumysy «Mahabbat týraly ańyz» fılm-spektakli, «Qozy Kórpesh - Baıan sulý» sııaqty fılmderdi taldap kórsetedi. Jáne mundaı halyqtyq janrǵa negizdelgen fılmder Sh. Aımanovtyń «Aldar Kóse», S.Qojyqovtyń «Qyz Jibek», B. Mansurovtyń «Qulager» sııaqty kınotýyndylarmen jalǵasyn tabady. Osy syndy folklorǵa negizdelgen basqa da fılmderdiń tarıhy men sol kezdegi jaǵdaıdy baıandaı otyryp, Baýyrjan Nógerbek 1980-jyldardyń sońynda paıda bolǵan «jańa tolqynnyń», aty aıtyp turǵandaı, qazaq kınosyna jańa baǵyt, jańasha kózqaraspen, ózderiniń aldyńǵy rejısserlarden múlde bólek baǵytty ustanyp, poetıkadan alystap, realdy kózqaras alyp kelgenin, D.Ómirbaevtyń «Jol», S.Aprymovtyń «Úsh aǵaıyndy» («Trı brata») sııaqty fılmderinde halyqtyq folklordyń, onyń ishinde, halyq naqyly, ertegi sııaqty dúnıelerdiń fılmde kórinis tapqanyn aıtady [3, 350-355 bb.].

Baýyrjan Ramazanuly óz suhbatynda jańa tolqyn men aldyńǵy aǵa býynnyń aıyrmashylyǵy - birinshisiniń óz zamandarynyń bolashaǵyn bulyńǵyr kórýi dep aıtqan bolatyn. Iaǵnı, bul rejısserdyń ishki jan dúnıesinde bolyp jatqan daǵdaryspen de tikeleı baılanysty. Jáne 1960-1970 jyldardaǵy fılmderdiń endi sharyqtap kele jatqanda toqtap qalýyn Sháken Aımanov, Májıt Begalın, Abdolla Qarsaqbaev sııaqty bilikti mamandardyń mezgilsiz ómirden ótýimen túsindirse, odan keıingi Shárip Beısembaev, Jardem Baıtenov, Vıktor Pusurmanovtar aldyńǵy býyn ókilderiniń jolyn qaıtalaı almaǵanyn aıtady. «Jańa tolqynnyń» bir jarq etip, Serik Aprymovtyń «Sońǵy aıaldamasy» (Qııan), Dárejan Ómirbaevtyń «Qaıraty» t.b sııaqty sol kezdegi qoǵamnyń kóńil- kúıin óz keıipkerleri arqyly kıno tilimen baılanystyrǵan týyndylardyń birden toqtap qalýyn rejısserlerdiń joǵaryda atalǵan fılmderdiń taqyrybynan shyǵa almaı qalýymen, ıaǵnı, ıdeıa toqyrýymen baılanystyrady.

Baýyrjan Nógerbek óziniń qazaq kınosynyń tarıhy, anımaııa janry, folklordyń kınodaǵy kórinisi, M. Áýezovtyń shyǵarmalarynyń erandalýy sııaqty aýqymdy taqyryptarǵa maqala, ocherkter men kitaptar jazǵan. Ulttyq sana tek rejısserge nemese sol eldiń folkloryna ǵana emes, ony halyqtyń, ıaǵnı, fılmdegi «keıipkerlerdiń» ózderine túsinikti bolýy kerek ekenin jazǵan. Sebebi, Baýyrjan Ramazanuly «ulttyq naqyshtaǵy kıno jasaýdyń birden bir joly - óz eliń týraly kınony ózge kórsin, álemge tanylaıyn dep emes, birinshi sol fılmdegi halyqqa túsinikti bolatyndaı etip jasaý kerek» dep, sóziniń dáleli retinde búkil álemge tanymal Fellınıdiń eń aldymen ıtalıandyqtarǵa, sodan soń baryp basqalarǵa túsinikti ekenin alǵa tartady.

«...Ádebıette Abaıdan bastap, óz ultynyń adamdary ǵana ádebıet jasaýda. Kınonyń kishkene ózgesheligi, ózindik ereksheligi bar. Ony ınternaıonaldyq óner, al, tilin halyqaralyq dep aıtýǵa bolady. Montaj, iri plan bolsyn, kez-kelgen beıneleý tásilderi ortaq. Ádebıette tildiń ózi shyǵarmanyń ulttyq negizin qalaıdy. Óıtkeni, kez-kelgen ádebı shyǵarma naqty bir tilde jazylady, kıno ónerinde olaı emes. Sebebi, túsirý jumystary, prokaty halyqaralyq ólshemmen jasalynady. Sondyqtan, rejısserdiń dúnıetanymy, kózqarasy men ishki sezimi ǵana ulttyq erekshelikti jetkize alady» [2, 299 b.]