Kınofestıvalder ózine tán  sıpattamalaryna ıe bolý úshin kóp ýaqyt qajet boldy. Alǵashqy kınofestıvalder táýelsiz is-sharalar emes, álemdik kórmeler aıasynda uıymdastyryldy. Máselen, olar 1925 jáne 1926 jyldardaǵy Parıjdegi halyqaralyq kórme baǵdarlamalarynyń quramynda boldy.  1932 jyly birinshi Veneııadaǵy halyqaralyq «Mostra» kınofestıvalide ataqty Veneııalyq bıennalemen tyǵyz baılanysta boldy. Halyqaralyq kórme aıasynda kınofestıvalder ótkizý dástúri soǵystan keıingi kezeńde de jalǵasyn tapty. Ásirese, kıno salasynda ekinshi dúnıejúzilik soǵys saldarynan týyndaǵan daǵdarystan shyǵý múmkindigi retinde kınofestıvalderdiń mańyzy arta tústi.

Degenmen, kınofestıvalderdiń sany artýymen, kınofestıvalderdi ótkizý erejeleri jáne onyń dárejesin anyqtaıtyn krıterıılerdi engizý qajettiligi týdy.  Basty sarapshy – kınoprodıýserler qaýymdastyǵynyń halyqaralyq federaııasy (FIAPF, International Federation of Film Producers Associations, 1933) boldy.  Atalmysh qaýymdastyqtan akkredıtaııa alý úshin kınofestıval birneshe krıterıılerge saı bolý kerek: halyqaralyq bolý; jyl saıyn turaqty ótkizilý; jergilikti kınoındýstrııanyń qoldaýy bolýy; qatysýshy fılmderdiń alǵashqy kórsetilimi jáne bir elden bir ǵana kınofestıval akkredıtaııadan óte alady. Halyqaralyq «Eýrazııa» kınofestıvali — FIAPF reglamentine sáıkes jumys isteıtin, álemdik kınofestıvaldar katalogyna engen qazaqstandyq kınofestıval bolyp tabylady. 2012 jyly Ulybrıtanııada shyǵarylǵan «International Film Guide» atty aqparattyq jınaq «Eýrazııa» kınofestıvalin álemdegi 35 ozyq kınofestıvaldiń tizimine engizdi.

Otandyq kınofestıvalderdiń tarıhy, olardyń qalaı paıda bolǵany jáne máseleleri ádebıetter men ǵylymı zertteýler sanaýly. Kınotanýshy Gúlnár Ábikeeva  «Dnevnık pýteshestvıı» [1] jáne «Professııa: prodıýser» [2]  kitabynda halyqaralyq kınofestıvalderge sholý jasaı otyryp, Qazaqstan men Orta Azııa kınosyna qyzyǵýshylyq tanytatyn 30-ǵa jýyq halyqaralyq kınofestıvalge toqtalady.

Qazaqstandaǵy kınofestıvalderdiń paıda bolýy men damý joly týraly alǵash jazǵan kınonotanýshylardyń biri – Baýyrjan Nógerbek boldy. «Na ekrane «Kazahfılm» [3]  kitabynda memleket qamqorlyǵymen jáne demeýshiler qarjysymen ótken kınofestıvalder, «Eýrazııa-98» birinshi halyqaralyq kınofestıvali, «Sháken Juldyzdary» birinshi respýblıkalyq kınofestıvali týraly baıandaıdy. Ol sondaı-aq árbir kınofestıvaldiń bet-beınesi onyń konkýrstyq baǵdarlamasy ekenin jazady.

Baýyrjan Nógerbek óz maqalalarynda «Sháken Juldyzdary» kınofestıvali fılmderdiń avtorlaryna, kórermenderge, qazaq kınematografııasyna ne beredi?» degen suraqty qoıady. Bul suraq «Sháken Juldyzdary» kınofestıvaline qatysty ekeni anyq, biraq meniń oıymsha, ol barlyq qazaqstandyq kınofestıvalderge qatysty jáne búginge deıin ózekti bolyp qala beredi. Bul suraqqa qosymsha taǵy bir qyzyqty oı: «Sháken Juldyzdary: alǵashqy nemese sońǵy dýbl» maqalasynda aıtylady. Munda avtor alǵashqy qadamdaryn jasap jatqan kınofestıvalderdiń turaqtylyqqa jetý máselesi týraly aıtady.

Ol sondaı-aq «Sháken Juldyzdary» kınofestıvali qazaq kınosynyń kásibı jetistikteriniń kórsetilimi jáne ulttyq kınematografııanyń problemalaryna qoǵamnyń nazaryn aýdarý, qazaq «festıvaldyq» fılmderi men «kásibı emes» kórermen arasyndaǵy kedergini joıý áreketi retinde oılastyrylǵanyn jazady. Festıvaldiń strategııalyq maqsaty – kórermenderdi qazaq kınosyna tartý. Meniń oıymsha, bul maqsat árbir kınofestıvalde bolýy kerek. Óıtkeni qazirdiń ózinde bul másele eń mańyzdylardyń biri bolyp tabylady.

Men úshin Baýyrjan Nógerbektiń «Eto sladkoe slovo «Mejdýnarodnyı» ılı kakım doljen stat kınofestıval «Zvezdy Shakena» maqalasyndaǵy kınofestıvalderdiń halyqaralyq mártebesi týraly oılary qyzyqty bolyp kórinedi. Mysaly, birinshi «Sháken Juldyzdary» kınofestıvalinde qazaq fılmderi Almatynyń kóptegen kınoteatrlarynda kórsetilse, ekinshi ret ótkizilgen kınofestıvalinde  tek ǵana «Silk way city» kınoteatrynda kórsetildi. Tájirıbe kórsetkendeı, Qazaqstandaǵy kınofestıvalder respýblıkalyq bolyp bastalyp, bir-eki jyldan keıin halyqaralyq sıpatqa ıe bolady. Barlyǵy halyqaralyq deńgeıge jetýge umtylady, biraq bári birdeı tabysqa jete bermeıdi. Qazirgi ýaqytta Qazaqstandaǵy barlyq festıvalder halyqaralyq bolyp tabylady. Bálkim, halyqaralyqpen qatar resýblıkalyq kınofestıvalderdiń bolýy qajet shyǵar. Osylaısha, respýblıkalyq kınofestıvalderde ulttyq baıqaýǵa basa nazar aýdarylyp, onyń baǵdarlamasy tek otandyq fılmderden turady. Kórsetilim ýaqyty men kınoteatrlardaǵy oryndar jetkilikti kólemde tek qazaq kınosyna arnalady, eń bastysy, halyqaralyq baıqaý baǵdarlamasyna jumsalǵan qarajat respýblıkalyq festıval jeńimpazdaryna jańa týyndylar úshin jáne rejısserlerdiń shyǵarmashylyq jolyn jalǵastyrý úshin júlde retinde berilýi múmkin.

Endigi másele – qazaq fılmderdiń tanylýy. «Eger qazaq kınosynyń kásibı deńgeıin anyqtaýǵa keletin bolsaq, muny qazaq fılmderi qatysatyn alys jáne jaqyn shetel kınofestıvalderi sátti atqarýda. Bizge halyqaralyq kınofestıvalderdiń qazylar alqasynyń fılmderimizdiń kórkemdik erekshelikterine qatysty sheshimderin qaıtalaý ǵana qaldy» - deıdi Baýyrjan Nógerbek. Osylaısha, avtorlar fılmder túsirgennen keıin otandyq emes, halyqaralyq baıqaýlardy kózdeıdi. Keı jaǵdaıda bul shetel kınofestıvalinde qatysyp júrgen fılmderdiń bizge jetýi uzaqqa sozylyp, qazaqstandyq kórermen arasynda ózektiligin, tartymdylyǵyn, qyzyǵýshylyǵyn joǵaltýyna alyp keledi. Tipti sheteldik BAQ-tan belgili bir rejısser nemese fılm týraly biletin jaǵdaılar jıi kezdesedi.

Baýyrjan Nógerbektiń maqalasyn qorytyndylaıtyn bolsaq, ol kınofestıvalderdi qazaq kınosyn jergilikti kórermenge taratý quraly, ıaǵnı avtorlyq fılmder men halyq arasyndaǵy kópir retinde qarastyrady.

Kınotanýshy, «Eýrazııa» halyqaralyq kınofestıvaliniń baǵdarlama dırektory Gúlnár Ábikeevanyń pikirine júginer bolsaq, ol kınofestıvaldi búkil ulttyq kınematografııany nasıhattaý quraly retinde qarastyrady. «Óıtkeni dál osy «Eýrazııa» kınofestıvali Qazaqstanǵa sheteldik kıno mamandarynyń kele bastaýyna yqpal etip, birlesken óndiris (koprodýkııa) formatyndaǵy halyqaralyq yntymaqtastyqtyń turaqty negizine aınaldy. Osylaısha, nemis prodıýseri Karl Baýmgartner Sergeı Dvorevoıdyń «Qyzǵaldaq» fılminde jumys istedi. «Oskar» syılyǵynyń ıegeri Folker Shlıondorf ırandyq tanymal rejısser Mohsen Mahmalbaftyń senarııi boıynsha Almatyda «Uljan» fılmin túsirdi, «Anaǵa arnalǵan jumaq» tamasha fılmi de sol prınıppen jasalǵan, t.b. «Eýrazııa» festıvali qazaq kınosyn ilgeriletýdiń qýatty alańyna aınaldy. Bir-eki fılmdi halyqaralyq kınofestıvalderge jiberý bir basqa, al – kınofestıvalderdiń negizgi irikteýshilerin, jetekshi kınobasylymdardyń jýrnalısterin Almatyǵa shaqyryp, áleýetti seriktes retinde prodıýserlerdiń qyzyǵýshylyǵyn týdyratyn pıtchıng-sessııalar ótkizý – bir basqa» [4]. Gúlnár Ábıkeeva kınofestıvalderdi ulttyq kıno úshin mańyzdylyǵy jaǵynan ekinshi deńgeıli shara dep atap kórsetti.

Jas kınematografısterdiń shyǵarmashylyǵyna qoldaý kórsetý maqsatynda uıymdastyrylǵan «Jańa kózqaras», «Dıdar», «Sháken Juldyzdary» kınofestıvalderi óz ýaqytynda daryndy rejısserlerdi aıqyndap, ulttyq kıno baǵytyndaǵy jańa esimderdi ashty. Alaıda, osy ýaqytqa deıin jastar kınosyn qoldaýdaǵy kınofestıvalder turaqtylyqqa jetpedi. Qysqametrli fılmderge arnalǵan festıvalder arasynda «Bastaý» halyqaralyq stýdenttik fılmder festıvali jumys atqarýda. Degenmen, bul festıval óz formaty boıynsha sandyq shekteý jasap, elimizdegi óndiristik tolqyndy tolyǵymen qoryta almaıdy. Onyń ózinde bir oqý ornynan sanaýly fılmderdi ǵana qabyldaıdy. Bul jaǵdaıdy, 2015 jyly «Bastaý» halyqaralyq stýdenttik fılmder festıvalinen shet qalǵan fılmderdiń «Trı dnıa otverjennyh» atty kórsetilimi aıshyqtap bergen sekildi. Óz deńgeıinde baǵalanbaı kele jatqan stýdenttik fılmder osyndaı narazylyǵy arqasynda kıno mamandarynyń nazaryn ózine aýdaryp, jańa qozǵalys aldy. Qozǵalystyń aıqyn kórsetkishi DarhanTólegenovtyń «Tań sáýlesiniń shapaǵaty» fılminiń festıvaldik jetistigi boldy.

Stýdenttik fılmderden bólek, oqý oryndaryn támamdaǵan jas rejısserlerdiń týyndylary jáne jeke stýdııalar arqyly túsirilgen qysqametrli fılmder nazardan tys qalyp otyrdy. Bul fılmder tek shet eldik festıvalderge ǵana úmit artatyndaı kúıge jetti. Búgingi tańda, osy baǵytta jasalyp jatqan talpynystar bar. Mysal retinde, Baıqońyr fılmder festıvalin atap ótýge bolady. Festıval prezıdenti Anýar Kenjıbaev: «Biz «Brodveı» kınoportalyna arnap jas kınematografısterden suhbat alǵanda, olardyń fılmderin kórsete alatyn, ary qaraı qoldaý kórsetetin alańy joq degen máselege únemi jolyǵa berdik. Osylaısha, 2016 jyly jastarǵa arnalǵan kınofestıval uıymdastyrý týraly sheshim qabyldadyq», - dep atap ótti.

Bul festıval alǵashqy eki jylda respýblıkalyq formatta ótti. Úshinshi jyldan bastap halyqaralyq deńgeıde jumysyn jalǵastyrdy. Festıvaldiń respýblıkalyq kınofestıvalden halyqaralyq deńgeıge aýysýy kezeńinde festıvaldiń baǵdarlama dırektory retinde meni halyqaralyq baǵdarlamaǵa basa nazar aýdarý máselesi alańdatty. Sondyqtan festıval dırektory Anýar Kenjebaevpen birge halyqaralyq baıqaýmen qatar ulttyq baıqaýdy qatar alyp júrý týraly sheshim qabyldandy. Qazaqstanda ótkizilip jatqan halyqaralyq festıvalderdiń baǵdarlamasynda tek Baıqońyr festıvalinde «halyqaralyq» jáne «ulttyq» baıqaý bar.

Ulttyq baıqaý nege mańyzdy? Dál osy baıqaýda biz fılmdi jasaýǵa atsalysqan barlyq mamandardyń jumysyn atap óte alamyz: montaj, dybys, sýretshi jumysy jáne t.b. Halyqaralyq baıqaý bolsa, árıne bul nomınaııalarǵa múmkindik berilmes edi. Osy oraıda bizdiń jas kınogerlerge qoldaý kórsetý, jańa esimderdi anyqtaý maqsatyndaǵy jumysymyzdy kórip, kóptegen jas rejısserler ulttyq baıqaýǵa qatysýǵa umtylatynyn baıqadyq.

Maqalaǵa aqparatty izdestirý kezinde kınofestıvalder týraly málimetter az ekeni belgili boldy. Bálkim, bul bizdiń qoǵamymyzdyń, sonymen birge ǵalymdardyń festıvalderdiń mańyzdylyǵyn áli jete túsinbegendiginen shyǵar. Kópshilik kórermen festıvalderdi oıyn-saýyq is-sharasy retinde qabyldaıdy. Al ony qysqasha sıpattaıtyn bolsam, dál osy jerde úzdikterdiń úzdikteri anyqtalyp, kınogerlerge básekelestik orta jasalyp, kimniń talanty jáne marapatqa laıyq ekenin anyqtalady. Dál festıvalderde rejısserler kórermenderden keri baılanys alyp, óz mamandyǵynyń qajettiligin sezinedi. Festıval sonymen qatar avtorlardyń ózin kórsetip jáne basqalardy kórýge arnalǵan tamasha alań bolyp tabylady.

Kóptegen kórshi elderde festıvaldar belsendi túrde qaıta qolǵa alynyp jatyr. Osynsha jyl ótkennen keıin Tashkent halyqaralyq kınofestıvali óz jumysyn qaıta jalǵastyrsa, bıyl Qyrǵyzstanda burynnan bar birneshe halyqaralyq kınofestıvaldiń qataryna taǵy bir Bishkek halyqaralyq kınofestıvaliniń qosylýy beker emes shyǵar. Bul fakt búginde festıvalderdiń burynǵydan da ózekti ekenin kórsetedi jáne árbir festıval tarıh jasaıtynyn este ustaýymyz kerek.