Maqalamnyń zertteý baǵyty – jas kınematografısterdiń qysqametrli fılmderindegi taqyryptar izdenisi týraly bolǵandyqtan, taldaý fılmderdiń barlyǵy derlik 2019 jyly qyrkúıek aıynda Almatyda ótken IV «Baıqońyr» kınofestıvaliniń konkýrstyq baǵdarlamasynan, atap aıtqanda, ulttyq fılmderdiń baıqaý baǵdarlamasynan alyndy.
Qysqametrli fılmder festıvalin jas kınematografısterdiń shyǵarmashylyq izdenisterine múmkindik beretin óner saıysy dep baǵalaýǵa bolady. Álemdik kıno keńistiginde qysqametrli fılmder festıvaliniń úzdik mysaldary barshylyq. Kıno álemindegi ózekti jańalyqtardy jıi habarlap otyratyn Brod.kz saıtynyń 2018 jylǵy 11 shildede jarııalaǵan maqalasynda álemdik kıno keńistiginde daryndy jastarǵa alǵashqy baspaldaq múmkindigin beretin qysqametrli fılmder festıvaliniń ishinen úzdikteri dep tanylǵan 10 festıval tizimi kórsetilgen. Olar: «Oberhaýzen» festıvali (Germanııa), 1954 jyldan ótkizilip keledi, Ońtústik Koreıanyń «Býsan» Halyqaralyq qysqametrli fılmder festıvali 1980 jyldan bastalǵan, Franııada ótkiziletin «Klermon-Ferran» qysqametrli fılmder festıvali 1982 jyly birinshi baıqaýyn ótkizdi, al 1989 jyldan Halyqaralyq deńgeıde jyl saıyn ótkizilip keledi. Iranda ótkiziletin «Tegeran» qysqametrli fılmder festıvaliniń tarıhy 1984 jyldan bastalady. 1999 jyldan bastap Japonııanyń Tokıo qalasynda «Azııa» qysqametrli fılmder festıvali jumys istep keledi. 2000 jyldan Túrkııanyń Izmır qalasynda taǵy bir Halyqaralyq deńgeıdegi qysqametrli fılmder festıvali uıymdastyryldy. 2008 jyldan Reseıde «Artkıno» qysqametrli arthaýs fılmder festıvali jumys isteı bastady. 2011 jyldan «Qyrǵyzstan – qysqametrli fılmder mekeni» festıvali sátti bastaldy.
Qazaqstanda ótkizilip júrgen «Baıqońyr» kınofestıvali bıylǵy jyly alǵash ret Halyqaralyq deńgeıde uıymdastyrylyp, joǵaryda atalǵan festıvaldardyń tizimine qosyldy deýge bolady.
2019 jyldyń 4-8 qyrkúıegi aralyǵynda uıymdastyrylǵan IV «Baıqońyr» kınofestıvaline qatysqan 30-dan astam fılmderdiń ishinde 15 fılm tek qazaqstandyq jas rejısserlerdiń jumystary boldy. «Halyqaralyq» jáne «Ulttyq» dep bólingen baıqaý baǵdarlamasyndaǵy qazaqstandyq fılmderdiń ishinen ortaq taqyrypta túsirilgen týyndylardy aıqyndaýǵa múmkindik boldy.
Mysaly, basym kópshilik fılmderde jıi kezdesken taqyryptardyń biri – otbasylyq máseleler. Sondaı-aq, birqatar fılmderde máńgilik dep baǵalanatyn mahabbat taqyryby fılm keıipkerleriniń jas shamasyna qaraı túrli kózqaraspen kórinis aldy: eki jas arasyndaǵy mahabbat sezimderi, egde jastaǵy keıipkerlerdiń mahabbatty ańsaǵan ishki sezimi, saǵym bolyp kóringen «armanǵa» degen mahabbat. Jastardyń qalyptasýyna áser etetin basqa da túrli áleýmettik, qoǵamdyq máseleler de birqatar fılmderge taqyryp bolǵan.
Endi, osy taqyryptar tóńiregindegi jeke fılmderge taldaýlar jasaıtyn bolsaq, mahabbat pen qyzǵanysh sezimin qatar alyp, sıýjetti órbitetin qazaqstandyq fılmder ishinen rejısser Mádı Baljanovtyń «Statýs: ne svoboden» jáne Asylbek Musabekovtyń «Shoq» fılmderin salystyra otyryp qarastyrýǵa bolady. Eki fılmde de qyzǵanyshtan qınalǵan keıipkerler – jigitter. Al endi osy qyzǵanyshqa sebep bolǵan – qyzdar. Eki fılmniń de avtorlary keıipkerler arasyndaǵy shynaıy mahabbat sezimin kómeskilendirip, olardyń qyzǵanysh sezimderin arttyrady. Nátıjesinde bas keıipkerler (jigitter) psıhologııalyq daǵdarysqa ushyraıdy. Osyndaı daǵdarystyń eki fılmge de ortaq sheshimi – qyzǵanyshqa sebep bolǵan jandardyń zardap shegýi olardyń tús kórýi sátterimen beınelenedi.
Qazaqstandyq jas rejısserlerdiń qysqametrli fılmderindegi jıi kezdesken taǵy bir taqyryp – otbasylyq jaǵdaı máselesi de ár qyrynan kórinis alǵan. Mysaly: Elaman Shaýbanovtyń «Baýyr» fılminde ákeleriniń jumyssyzdyǵy sebep bolyp, baýyrlas eki balanyń arasynda túsinispeýshilik jaǵdaı oryn aldy. Týra osyndaı baýyrlar arasyndaǵy túsinispeýshilik jaǵdaı Álisher Jádigerdiń «Qaǵaz tikushaq» fılminen kórindi. Atalyp otyrǵan eki fılmde de bastapqyda oqıǵaǵa sebep bolǵan otbasylyq túsinispeýshilik jaǵdaılar fılm sońynda baýyrlar arasyndaǵy tatýlyqpen sheshimin tabady.
Otbasylyq jaǵdaıdy qamtı otyryp, taqyrypty qarama-qaıshylyq sıpatta órbitetin fılmder de bar. Temirlan Órisbaevtyń «Izbasar» fılminde áke men bala arasyndaǵy týysqandyq qarym-qatynas túrli synaqtan ótedi, fılm sońynda ulttyq qundylyqtardy nasıhattaýǵa jeteleıtin maǵynaly nátıjemen aıaqtalady. Fılmniń aty aıtyp turǵandaı, ákesi balasyn óziniń izbasary sanaıdy, balasyna atty qalaı júgendeýdi úıretkisi keledi. Ýaqyt óte kele sol attyń júgenin ákesi tal túbindegi átkenshekteń taýyp alady. Osy kórinisten ákeniń ulyna degen renishi aıqyn kórinis alady: izbasary áke senimin aqtamady.
Kelesi fılmde de bas keıipkerler - áke men bala. Biraq, bul fılmniń oqıǵasy «Izbasar» fılmine qarama-qaıshy keltirilgen jáne shynaıy oqıǵaǵa negizdelgen Jarqyn Tileýhordyń «177» fılmi. Fılmde qumar oıynnyń saldarynan otbasynan aıyrylǵan áke jaıly. Tolyqqandy jumysy bar er azamat qumar oıynǵa aıaq basady. Ýaqyt óte kele qaryzdarǵa batyp, úıinen aıyrylady. Polıııadan qashyp, otbasyn, ulyn jalǵyz qaldyryp ketedi. Eki fılmde de qarama-qaıshylyq tustar óte kóp. Temirlan Órisbaevtiń «Izbasar» fılminde ulynyń áke aldyndaǵy paryzy, Jarqyn Tileýhordyń «177» fılminde ákeniń uly aldyndaǵy boryshy oqıǵaǵa negiz bolǵan. Biri, ulttyq qundylyq bolsa, biri, qumar oıyn.
«Baıqońyr» baıqaýynyń ulttyq fılmder baǵdarlamasynda kezdesken taǵy bir qyzyq taqyryp – qaladan aýylǵa barǵan jastardyń jańa áleýmettik ortadaǵy jaǵdaıyn sıpattaıtyn Talǵatbek Ábishevtiń «Sary kóılek» jáne Samǵar Rahymnyń «Dıplommen aýylǵa» fılmderin aıtýǵa bolady. Qalada ınternetpen tárbıelengen jastardyń aýylǵa kelgendegi jaǵdaılary tartymdy sıýjettermen sıpattalady. Eń qyzyǵy, eki fılmde aýyldyń ekrandyq sıpaty eki túrli jaǵdaıda beriledi. Talǵatbek Ábishevtiń «Sary kóılek» fılminiń basynda aýyldymensinbeı kelgen keıipkerler, fılmniń sońyna qaraı aýyldyń jańa tynysyn sezine bildi. Ekinshi fılmde bas keıipker dıplommen qańyraǵan aýylǵa qalaı kelip qalǵanyn túsinbeı qaldy. Bul fılmde, árıne, rejısser tarapynan qıal-ǵajaıyp elementter engizilgen: aýyl adamdarynyń qaıdan kelip, qaıda ketip jatqandary sekildi ǵajap sıqyrly, alaıda, túsiniksiz bolyp kóringen kórinister barshylyq.
Mahabbatty jáne tynyshtyqty óz deńgeılerinde qalaıtyn keıipkerler turǵysynan Ámir Ámenovtyń «Jazdyń salqyn túni» jáne Nurmuhan Teljannyń «Tynyshtyq» («The Quiet») fılmderin biriktirýge bolady. Birinshi fılmdegi bas keıipker qyz ben jigit arasyndaǵy teńsizdik týraly tolǵanady. Al, ekinshi fılmdegi múgedek keıipkerdiń ózin-ózi jegideı jegen jan azaby aýǵan soǵysynan úzindiler detaldarimen sıpattalady. Eki fılmge ortaq sıpat – keıipkerler ómirden ábden túńilgen, bolashaqtan esh úmitteri joq.
Ózge taqyryptarǵa uqsamaıtyn, óziniń ereksheligimen kózge túsken Myrza Baısambekovtyń «Tyńaıtqysh» (Ýdobrenıe) fılmi. Fılmniń sıýjettik qurylymy eki jaq arasyndaǵy sheshilmes jer daýy. Egde jastaǵy apa ózi baptap ósirgen baqshasyn eshkimge bergisi de, satqysy da kelmeıdi, al sol jerdi qalaıda bolsyn tartyp alǵysy keletin jáne tartyp alý úshin eshteńeden aıanbaıtyn zańger eshkim kútpegen tosyn sheshim tabady. Osy bir taqyryp jáne keıipkerler arqyly rejısser óz qoltańbasyn jasady.
Joǵaryda atalǵan fılmderdegi taqyryptar aıasyn qorytyndylaı kelgende, qazirgi jas kınematografısterdi qyzyqtyratyn taqyryptardyń uqsastyǵyna qaramaı, túrli sheshimderin tabýǵa tyrysqan izdenisteri qýantady. Baıqaýǵa qatysqan kópshilik fılmderdiń oqıǵalary pessımıstik sarynmen berilgen desek te, jas kınematografıster birneshe synaqtan ótkizgen keıipkerlerin, sońynda adamgershilik qasıetke jeteleıdi.
