Nazıra MUQYShEVA

Ónertaný kandıdaty, kınotanýshy

---

1.3.Hronıkalyq sıýjetter men derekti fılmder

Derekti kıno óneriniń negizi – kıno óneriniń alǵashqy dúnıege kelgen 1896- jyly aǵaıyndy Lıýmerlerdiń “Poezdyń kelýi”(“Prıbytıe poezda”), “Jumysshylardyń zavodtan shyǵýy” (“Vyhod rabochıh ız zavoda”) sıýjetterinde paıda bolady. Ómirdiń ózinen boıamasyz alynǵan  kúndelikti úırenshikti bul  kórinister akterdyń oıynynsyz, dekoraııasyz kórsetiledi.

Iaǵnı, kıno óneriniń alǵashqy qadamy reportaj ádisimen túsirilgen hronıkalyq sıýjetterden bastalady. Al, Reseıde jıyrmasynshy jyldary hronıkanyń damýy nátıjesinde kıno óneriniń jańa túri – materıaldy obrazdy-pýblııstıkalyq túrde uıymdastyrý prınıpi bar derekti fılm paıda bolady. Onyń negizin qalaýshy – kórnekti rejısser Dzıga Vertov.

Vertovtyń fılmderi paıda bolǵanǵa deıin hronıkalyq-derekti kıno tek aqparattyq tásilmen túsirilgen sıýjettermen ǵana shektelip otyrdy. Revolıýııaǵa deıingi sıýjetterde (1917-jylǵy) áskerı sherý, qylmystyq oqıǵalar, sán úlgileri, úkimet basshylarynyń taqqa otyrý sátteri beınelendi.

Revolıýııadan keıingi sovet hronıkasynyń mazmuny túbegeıli ózgeredi. Alǵashqy kúnnen bastap-aq negizgi maqsaty - Keńes úkimetin úgitteý, al keıipkeri - revolıýııa men azamat soǵysynda jeńiske jetken, jańa soıalıstik qurylys júrgizip jatqan halyqtyń beınesi boldy. Bul sıýjetter Dzıga Vertovtyń uıymdastyrýymen jıi shyǵyp otyrǵan  “Kınonedelıa” (1918-1919jj), “Kınopravda” (1921-1923jj), “Soıýzkınojýrnal” (1923-1925jj) atty Búkilodaqtyq kınojýrnaldardan kórsetildi. “Kınonedelıa” alǵashqy sovettik kınohronıka jýrnalyn shyǵara júrip, Dzıga Vertov azamat soǵysynyń oqıǵalary beınelengen “Revolıýııanyń bir jyldyǵy” (1918j) , “arıyn túbindegi urys” (1920j), “VIK poezy” (1921j), “Azamat soǵysynyń tarıhy” (1921j) sııaqty fılmderin túsiredi. Bul fılmderdiń oqıǵalary tek aqparattyq maqsatqa qurylǵan.

Dzıga Vertov, sovet derekti kınosynyń ózge de sheberleri - E.Shýb, M.Kaýfman, I.Kopalın sııaqty rejısserlar hronıkalyq materıaldy beıneli túrde kórsetýdiń ózge joldaryn izdestire bastaıdy. Osy maqsatpen “Kınopravda” jýrnalyn shyǵarýdy qolǵa alady..  Endigi jerde azamat soǵysy, asharshylyq, t.b. kórinis tapqan kadrlardy montajdaýdyń ózgeshe tásilin, sovet úkimetiniń beınesin tolyqqandy kórsetý barysynda montajdyń jańa zańdylyqtaryn ashady.

Dzıga Vertov, Esfır Shýb derekti kıno ónerindegi shyǵarmashylyq izdenisterin júrgizip jatqan jıyrmasynshy jyldary Keńes úkimeti ornaǵan respýblıkalardyń keńistiginde alǵashqy túsirý jumystary bastalady. Ýkraınada, Ázirbaıjanda, Ózbekstanda, Grýzııada Keńes úkimetiniń ala kelgen jańa bolmys pen úrdisti baıandaıtyn sıýjetter túsiriledi. 1920-jyldardyń basynda  túsirilgen “Ázirbaıjan”, “Ózbekstan”, “Samarqand” sııaqty taǵy basqa kóptegen  fılmder taqyryp, mazmuny turǵysynan bir-birine óte uqsas boldy.

1919 jyldyń 19 tamyzynda Halyqaralyq Komıssarlar Keńesiniń «Fotografııalyq jáne kınematografııalyq saýda men kınoóndiris oryndaryn memlekettendirý» jónindegi Dekretke  V.I.Lenın qol qoıǵan sátten bastap, buryn Reseıdiń otary bolǵan, endi “azat etilgen”  elderde kıno ónerin damytý jumysy qolǵa alyna bastaıdy.  Qazaqstannyń ómiri tek jıyrmasynshy jyldardyń ortasynda ǵana ekranda paıda bolady. Buǵan deıin qazaqtyń tynys-tirshiligi birde-bir sıýjette beınelenbeıdi. Fotograf E.Blehman 1924-jyly Qazaqstannyń sol kezdegi astanasy Orynbor qalasyna S.Býdennyıdyń kelýin plenkaǵa túsirip alady.  Sıýjet Moskvadan shyǵatyn kınojýrnaldardyń birinde kórsetiledi. Bul – Qazaqstannyń sheńberinde túsirilgen alǵashqy sıýjet bolatyn. Osy sıýjetten keıin ile-shala “Qyzyl ásker”, “Lıkbez mektepteri”, “Aýyldaǵy kooperatıv” sııaqty ocherk mánerinde túsirilgen sıýjetter paıda bolady. Negizgi taqyryby - revolıýııanyń qazaq jerine ala kelgen alǵashqy ózgeristeri. Barlyq sıýjetke tán ortaq maqsat - Keńes úkimeti júrgizip jatqan sharalarǵa jergilikti halyqty qosa jumyldyryp, úgitteý boldy.  “Qyzyl áskerde” alǵashqy qazaq jastarynyń qyzyl ásker qataryna ótýi, olardyń áskerı sheberlikti meńgerip, Keńes Odaǵyn adal qorǵaýǵa shaqyrady.  “Lıkbez mektepteri” sıýjetinde qarttar men jastardyń, áıelder men er-azamattardyń bilim alýdaǵy alǵashqy qadamyn beıneleıdi. Bul alǵashqy hronıkalyq aqparattar naqty úgitteý mindetin atqardy.

Joǵaryda atalǵan sıýjetterdiń bárine tán kemshilik - oqıǵalardyń bir núkteden jalpy planda túsirilýi, kadrlardyń uzaq bólshektermen montajdalýynda boldy.  Iri plandar óte sırek kezdesedi. Montajdaý ádisiniń qarapaıym, ıaǵnı,  mazmuny birinen-biri órbip otyratyn kadrlar ózara biriktirilýi, bul Qazaqstanda túsirilgen alǵashqy derekti fılmderdiń barlyǵyna tán ortaq qasıet boldy.

Qazaqstan týraly  “Qazaqstannyń bes jyldyǵy” , “QSSR Keńesiniń  V - sezi” atty derekti fılmderi 1925-jyly Qyzyl-Orda qalasynda túsirildi. Eki fılmniń de avtorlary - Moskvadaǵy Memlekettik Kınematografııa tehnıkýmynyń stýdenti Iakov Tolchan jáne qazaqstandyq fotograf  E.Blehman boldy.

E.Blehman revolıýııanyń alǵashqy jyldarynan bastap Revkomda, Gýb ChK, VChK jáne KazIK-te jumys isteıdi.  Qazaqstandaǵy Keńes úkimetiniń alǵashqy jyldarynan bastap, jergilikti halyqtyń ómir-tynysy beınelengen  myńdaǵan fotografııalar túsiredi. Qazaqtyń turmys mádenıeti, sherýler, sezder, qalalar, fabrıkalar men zavodtardyń qurylysy, alǵashqy kolhozdar sııaqty jańa qubylystyń barlyǵy Blehman túsirgen fotografııalarda kórinis tapty. Olardyń ishinde 1918-1919 jyldary túsirilgen Amangeldi Imanov, Álibı Jangeldınniń beınelerin de kórýge bolady.

1922-jyly  E.Blehman Orynborda “Pate” kıno túsirý apparatyna ıe bolady. Tańsyq, ári beımálim qural fotografty óte qyzyqtyrady. Buǵan deıin kınoapparatpen jumys istep kórmegen, tipti, ózgelerdiń túsirý jumysymen tanys emes ol alǵashqy túsirý jumysyn bastaıdy. “Qazaqstannyń bes jyldyǵy” atty derekti fılminiń kórinisterin túsirip júrgen  Ia.Tolchanmen qatarlasa,  merekeni, mıtıng pen sherýdi, Qyzylorda qalasynyń ómiri men turmysyn plenkada beıneleıdi.

1928-jyly Aqtóbe, Qostanaı, Aqmola oblystaryndaǵy aýyl keńesteriniń jumysyn tekserý úshin Memlekettik komıssııa qurylady. Bul komıssııanyń quramynda fotograf jáne kınooperator retinde E.Blehman jumys isteıdi. Komıssııa múshelerimen birge birneshe aı boıy túsirý jumysyn júrgizgen ol, Qazaqstannyń túkpir-túkpirinde, alys aýdandarynda Keńes úkimetin ornatý sharalary týraly baı kınomaterıal ala keledi.  Bul materıaldarda aýyldaǵy qazaqtardyń turmys ahýalynyń jupynylyǵy beınelenedi.  Batyraqtar men kedeıler, qazaq áıelderi men komsomoldar qatysqan jańa Keńeske saılaý sátteri kórinis tapqan bul sıýjetter Moskvadan shyǵatyn kınojýrnaldar men derekti fılmderde qoldanylady.

1929-jyldyń sáýir aıynda Qazaqstan Keńesiniń VII – sezi ótti. Bul respýblıkanyń tutasymen ujymdandyrý jáne ındýstrııalandyrý jolyna túsip, besjyldyqtarǵa aıaq basqan kezeń bolatyn. E.Blehman osy sezdiń búkil jumysyn jáne Birinshi Mamyr kúngi merekelik sherýdi túsirip alady. Osy sıýjetterdi qoldana otyryp, “Keńesterdiń VII-sezi” fılmin montajdaıdy. Bul – qazaqstandyq kınooperator túsirgen alǵashqy derekti fılm bolatyn.  Fılm 1929-jyly  4-maýsymda tuńǵysh ret kórermen nazaryna usynylady.

1929-jyly 19-shildede Almatyda Túrksib temir jol boıymen kelgen alǵashqy poezdy qarsy alý merekesine  búkil qala halqy vokzaldyń basyna jınalady. Oqıǵany túsirýge Moskvadan kelgen operator jáne E.Blehman qatysady. Moskvalyq operator jalpy plandardy, al E.Blehman jınalǵan halyq arasynan  jeke adamdardyń iri plandaryn túsiredi. E.Blehman 1930-jyly túsirgen ekinshi  derekti  fılmin  shekarashylardyń qyzmetine arnaıdy.

Otyzynshy jyldardyń birinshi jartysynan bastap ol kıno túsirý jumysyn toqtatady. Qolyndaǵy “Kınamo” apparatyn  stýdııaǵa tapsyryp, endigi ǵumyryn fotografııa ónerine arnaıdy. Ómiriniń sońǵy kúnderine deıin osy salada eńbek etip, 1980-jyly toqsanǵa qaraǵan shaǵynda dúnıe salady.

Qazaqstan týraly “Qazaqstannyń bes jyldyǵy” atty alǵashqy derekti fılmdi 1925-jyly Moskvanyń kýltkıno stýdııasynyń arnaıy tapsyrmasymen Ia.Tolchan túsiredi.  Fılmde Keńes úkimetiniń Qazaqstandaǵy alǵashqy qadamdary, bes jyl ishindegi respýblıkanyń jetken jetistikteri kórinis tabady. Qazaqstanda túsirilgen alǵashqy sıýjetter men derekti fılmderdiń avtorlary Reseıden kelgen operatorlar men rejısserlar boldy. Buǵan sebep Qazaqstannyń jeke kıno bazasy men kınomamandarynyń joqtyǵy edi.

“Qazaqstannyń bes jyldyǵy” fılminiń avtory Ia.Tolchan bylaı dep eske alady: «Kýltkıno» stýdııasynan arnaıy tapsyrma alyp, alystaǵy belgisiz Qazaqstanǵa sapar shegýime týra keldi. Dzıga Vertov qoshtasyp turyp, qolyma 300 metr plenka men eski “Ekler” kınoapparatyn usyndy da, Keńestik Qazaqstannyń bes jyldyǵy toılanady, sol jóninde derekti fılm túsirý kerek dep tapsyrdy. Qazaqstannyń sol kezdegi astanasy Qyzylorda qalasyna merekeniń aldynda eki kún buryn keldim de, túsirý jumysyna kirisip kettim. Qalada merekelik kóńil-kúı atmosferasy ornyqqan eken. Salynyp jatqan mektep jáne aýrýhana qurylystaryn túsirip aldym...Mereke bastalǵan kúni júzdegen shaqyrym jerden malshylar men qoıshylar úzdiksiz aǵylyp kelip jatty...”

Respýblıka sheńberinde túsirilgen kınosıýjetterdiń sany birtindep kóbeıe bastaıdy. Olardyń negizgi taqyryby - revolıýııanyń qazaq jerine ala kelgen ózgeristeri men jańalyqtary boldy. Iaǵnı, bul sıýjetter Keńes úkimetin nasıhattaý jáne madaqtaý maqsatymen túsirildi. Olardyń barlyǵy derlik aqparattyq mánerde beınelenip, Moskvadan shyǵyp otyrǵan “Kınonedelıa”, “Kınopravda”, “Soıýzkınojýrnal” atty Búkilodaqtyq kınojýrnaldardan kórsetilip otyrdy. Olardyń kópshiligi 1960-jyldary túsirilgen “Shırek ǵasyr”, “Sovettik Qazaqstan”, “Baqyt týraly tolǵanys”, nemis rejısserlary Andre jáne Annelı Torndaıktardyń   “Orys ǵajaıyby” fılmderinde qoldanylady.  Sovettik Qazaqstan týraly alǵashqy fılmderdiń qatarynda 1927-jyly Moskvadan kelgen operatorlar toby túsirgen “Qyzyl Armııa - QSRO kúzetinde” fılmin aıtýǵa bolady. Fılmniń rejıssery P.Malahov “Sovetskıı ekran” jýrnalynyń 1927-jylǵy 35-sanynda bylaı dep jazady: “... Biz Keńes Odaǵynyń túkpir-túkpirin aralaı júrip, Qazaqstan, Ózbekstan, Túrkmenstan, Ázirbaıjandaǵy Qyzyl Armııanyń turmysyn, tynys-tirshiligin túsirdik. Buryn túsirý kamerasymen kezdespegen qazaqstandyq qyzylgvardııalyqtar tań qalýmen boldy. Biz qazaqsha, olar oryssha til bilmegendikten, aramyzda  muǵalim aýdarmashy qyzmetin atqardy... Olardyń at qulaǵynda oınaýy bizdiń kavalerısterden de asyp túsedi eken...”

1928-jyly RSFSR Halyq Komıssarlary Keńesi janynan Búkilreseılik “Vostokkıno” tresi qurylady. Negizgi maqsaty – Reseı Federaııasynyń quramyna engen halyqtardyń turmys-tirshiligin beıneleıtin fılmder túsirý jáne ult ókilderi arasynan talantty kınomamandar daıarlaý boldy. “Vostokkıno” akıonerlik qoǵamynyń ókilderi 1929-jyly birinshi bolyp Almatyǵa keledi. Osy jyly “Vostokkıno” tresiniń Almatydaǵy óndiristik bólimi ashylyp,  laboratorııa, montajdaý ehy, mýltıplıkaııa jáne jazýlardy túsirip alatyn ehtar salynady.

“Vostokkıno” tresinde túsirilgen derekti fılmder

“Vostokkıno” tresiniń Almatydaǵy bóliminiń ashylýyndaǵy basty maqsat  – Qazaqstanda birtindep óz kınostýdııasynyń ashylýy boldy. Óndiristik bólimde “Sońǵy jańalyqtar” degen aıdarmen birneshe kınohronıkalyq  jýrnaldar ekranǵa shyǵady. Jýrnalǵa engen sıýjetter Almatydaǵy ártúrli qurylystar, eńbekshilerdiń alǵashqy merekelik sherýleri týraly baıandaıdy. Tolyǵymen bolmasa da, Qazaqstannyń sharýashylyǵy men mádenı ómirinen alynǵan kúndelikti oqıǵalar osy jýrnalda kórinis tapty. 1929-jyly “Vostokkıno” tresiniń Almatydaǵy bólimshesinde V.Týrın álem kıno tarıhyna kórnekti shyǵarma retinde engen “Túrksib” fılmin (s.avtorlary – E.Aron, V.Shklovskıı, A.Macheret, V.Týrın; operatorlary- E.Slavınskıı, B.Franısson) túsiredi. Fılm Túrkistan-Sibir temir jolynyń qurylysy týraly lırıkalyq poema formasynda áńgimelenedi. Shyǵarmada bir-birine mazmuny turǵysynan qarama-qarsy kadrlerdi qoldaný tásili keńinen kórinis taýyp,  paralleldi montaj arqyly bul kadrlerdi kórsetýde salystyrý tásilin qoldanady. Mysaly, Ońtústik Qazaqstan óńiriniń aptap ystyǵy men Sibirdiń qaqaǵan aıazy, túıe men parovoz, kıiz úıler men kóp qabatty záýlim úıler, tirshilik nyshany bilinbeıtin ańyzaq dala men jańa salynyp jatqan qurylystar, t.b. kórinister arqyly keshegi men búgingi kúndi salystyrady.

“Túrksib” fılminiń dramatýrgııasy álem kınosyna úlken áserin tıgizdi. Eger, Dzıga Vertovtyń fılmderi mazmuny turǵysynan bir-birine qarama-qarsy epızodtardyń qaqtyǵysy negizinde qurylyp, eldiń tarıhı damý jolyn biryńǵaı núkteler arqyly kórsetse, al, “Túrksib” fılmi ómirdiń dıalektıkalyq kúrdeliligin eski men jańanyń bir kezeńde ótetindigin, keshegi ýaqyt pen búgingi kúndi qaınaǵan ómir ortasynda beıneleıdi. Fılm jańa kezeńniń paıda bolý dıalektıkasyn ashady. Bul jıyrmasynshy jyldardyń sońynda kıno óneriniń jańa beıneleý tili, jańa dramatýrgııalyq qurylymynyń paıda bolǵan nyshanyn bildirdi.

“Túrksib” fılminiń dramatýrgııasy, ıaǵnı, keshe men búgingini salystyrý prınıpi Qazaqstan derekti kınosynyń keıingi jyldardaǵy damý tarıhyna áseri boldy. Mysaly, “Absent” fılmi  aty álemge áıgili sáıgúliktiń keshegi juldyzdy sáti men  búgingi “qartaıǵan”  kezi arasyndaǵy qaqtyǵys negizine qurylady.  “Ótken shaǵyn” ártúrli halyqaralyq olımpıadalarda juldyzy jaryq bolǵanyn dáleldeıtin hronıkalyq kadrlar arqyly beıneleıdi.  Al, hronıkalyq kadrlar “Absent” fılminde eki túrli rol atqarady: birinshiden – bul Absenttiń ótken kúnderinen habar beredi; ekinshiden- A.Fılatovtyń Absentpen kezdesýine kórermendi emoıonaldy túrde aldyn-ala daıyndaıdy.

Sondaı-aq, “keshe men búgin”  prınıpin  “Bir hattyń izimen”, “Joqtaý” fılmderinen kórýge bolady. “Túrksib” fılmi álem kıno ekranyn asa sáttilikpen aralap shyǵyp, tek Qazaqstannyń ǵana emes, búkil keńes kıno ónerine shyǵarmashylyq tabystar ákeldi. Belgili kınosynshy Jorj Sadýl Franııa kıno óneriniń damýyna áser etken eń úzdik keńes fılmderiniń qatarynda “Túrksibti” de ataıdy. Fılmniń kadrlary eki túrli kezeńniń almasýyn baıandaıtyn sımvoly bolyp qaldy. Áli kúnge deıin “Túrksib” fılminen alynǵan epızodtar kóptegen tarıhı-derekti fılmderde ıtata retinde qoldanylyp keledi.

“Túrksib” fılmi shyn máninde 1920-shy jyldardaǵy derekti kınoóneriniń damýynda oryn alǵan san alýan pikirler men oılardyń qorytyndysy boldy. 1929-jyly “Sovettik ekran” jýrnalynda jarııalanǵan  “Túrksib sabaqtary” maqalasynda rejısser V.Týrınniń ózi bylaı dep jazady: “Túrksib” fılmi kórkemdik sapasy turǵysynan eksprıment retinde túsirilgen joq. Ol eń aldymen  myń oılanyp, myń tolǵanǵan eńbektiń nátıjesi retinde óte mańyzdy. Fılmniń barlyq kadrlary avtordyń oıyna jáne ıdeıasyna tutasymen  baǵynyshty boldy ”.

Qazaqstan kıno óneriniń tarıhynda   Búkilreseılik “Vostokkıno” tresiniń Almatydaǵy bóliminde  Qazaqstan taqyrybyna túsirilgen fılmder óte mańyzdy rol atqarady. Olardyń sany onnan astam jáne  kópshiligi bir-eki bólimnen turady. Tek “Jaılaýda” fılmi ǵana  bes bólimnen quraldy. Munda Qazaqstannyń keń dalasy, mal sharýashylyǵyna yńǵaıly jaılaýlar kórsetiledi. Al, “Qazaqstannyń janýarlar álemi” (1930 j, operatory- V.Dobronıkıı) fılmi  “Jaılaýdyń”  kórinisterin qaıtalaǵanymen, mazmuny jaǵynan ózgeshe. Fılmde adamnyń kúndelikti turmys-tirshiligine qajetti eti men súti qoldanylatyn mal sharýashylyǵyn damytý týraly máseleni qozǵaıdy. “Altyn jaǵalaýlar”(“Zolotye berega”-1930 j, rej.oper.- A.Lemberg) fılmi Ertis ózeni týraly, ádemi tabıǵat kórinisteri, Ertis ózeni boıymen Óskemennen Pavlodarǵa deıin salynyp jatqan qurylys jumystary kórsetiledi. Salystyrmaly túrde Ertistiń jaǵasyna qonys tepken qazaqtardyń revolıýııaǵa deıingi ómiri beınelenedi.  Al, “Astyq jınaý” fılminde alǵashqy aýyl sharýashylyq artelder  jumysynyń nátıjesi baıandalady. Joǵaryda atalyp ótken fılmderdiń kórkemdik tásili árqalaı.  Mysaly, “Jaılaýda”, “Qazaqstannyń  janýarlar álemi” fılmderi ǵylymı-kópshilik kınosynyń, al, “Astyq jınaý” derekti áńgime janrlarynyń tásilimen túsirilgen. Sondaı-aq, Qazaqstandaǵy jańa óndiris taqyryby “Soǵys jarııalaımyz”(1928j), “Mıllıondarǵa arnalǵan raport”(1928j) fılmderinde kórinis tabady.  Alǵashqysynda Almaty zavodynyń metallýrgııalyq ehy men Embi munaı óndirisi, al ekinshi fılmde Qarsaqbaı mys balqytý zavodynyń iske qosylýy týraly baıandalady.

1920-30 jyldary Qazaqstan derekti kınosynda jıi kórinis tapqan taǵy bir taqyryp – Túrkistan-Sibir temir jolynyń salynýy, Túrksibtiń ashylýy, alǵashqy poezdyń kelýi boldy. 1929-jyly ataqty “Túrksib” fılminen ózge, bir bólimdi “Birinshi poezd”(1929j.”Pervyı poezd”) fılmi túsiriledi. Sibir jáne Orta Azııa elderin jalǵastyryp turǵan temir joldyń torabynda ornalasqan Almaty stanııasyna kelgen alǵashqy eshalondar, №1 Moskva poezynyń kelýi, maqtaly óńirlerge Túrksib temir jolymen alǵashqy nan jiberý kórinisteri oryn alady. Al, 1930-jyly túsirilgen eki bólimdi “Túrksibtiń ashylýy” (oper. L.Kosmatov) fılmi Túrksib temir jolynyń ashylýyna oraı uıymdastyrylǵan merekelik sherýdi baıandaıdy. Osy jyly Túrksib taqyrybyna arnalǵan taǵy bir “Túrksib toraby”(rej.V.Nemonıaev, oper.B.Kozlov) fılminde Túrksib qurylysynyń ońtústik jáne soltústik bólimderiniń bir jerde kezdesýin kórsetedi. Munda merekelik mıtıng, Turar Rysqulovtyń baıandamasy, alǵashqy parovoz, Túrksib qurylysshylarynyń I.Stalınge joldaǵan hatynyń mátini kórinis tabady.

Sonymen, 1920-30 jyldardaǵy Qazaqstanda bolǵan úlken oqıǵalardyń biri – Túrksib temir jolynyń tarıhy ekranda keńinen baıandalady. Sondaı-aq, alǵashqy qazaq ulttyq dıvızııasynyń qurylýy týraly taqyryp “Ulttyq polk”  (oper.S.Nesterov) atty  bir bólimdi derekti fılminde kórinis tabady.

“Vostokkıno” tresiniń Almatylyq bólimshesinde eki qazaq jumys isteıdi. Biri - belgili aqyn, jazýshy Ilııas Jansúgirov senarıı bólimin basqarsa, ekinshisi – I.Tynyshbaev operatordyń assıtenti qyzmetin atqarady. Qazaqstanda kıno óneriniń alǵashqy qadamyna, fılmderdiń túsirilýine I.Jansúgirovtyń tıgizgen yqpaly zor boldy. Ol Moskvadan alǵashqy kınooperator A.Zelbernıkti, laborant N.Bakındi shaqyrtady. Al, kıno túsirý tehnıkasyn alǵash meńgergen I.Tynyshbaev pen I.Nyǵmatýlınder “Aýyldaǵy jyr”, “Almaty mańynda”, “Dala ómiri” sııaqty taǵy da basqa derekti fılmderdi túsiredi.

Alǵashqy túsirý jumysynyń bir sátin I.Tynyshbaev bylaı dep eske alady: “20-jyldardyń sońy. Jap-jas kezim. Qarqaradaǵy ataqty Jetisý jármeńkesin túsirip jatqanmyn. Kenet nazarymdy kımeshek kıgen sulý kelinshektiń kelisimdi bet-álpeti ózine aýdartty. Dál osy tabıǵı qalpynda túsirip alsam degen oı mazalady... Ol turatyn kıiz úıdiń janyna jaqyndap keldim de, túsire bastadym. Samaýyryn qaınatyp otyrǵan keıipkerim  qolymdaǵy kameraǵa jalt qarady...Sondaǵy kózderindegi qorqynyshty kórseńiz...”

Qazaq kınostýdııasynyń negizin qalaý maqsatymen ashylǵan “Vostokkıno” tresiniń Almatydaǵy bólimshesiniń qyzmeti uzaqqa sozylmaıdy da, 1931-jyly jabylyp qalady. Onyń sebebi - fılm túsirýge qajetti óndiristik bazanyń álsizdigi, ulttyq kınomamandarynyń jetkiliksizdigi boldy.

Respýblıkalyq “Sovetskaıa step” gazeti 1931-jyldyń 9 mamyr kúngi sanynda: “Almaty óndiristik bóliminde fılmdi túsirý, montajdaýǵa múmkindik bolmaı ketti. Sol sebepten, barlyq jumys Moskva qalasyna aýystyryldy”- dep jazdy.

Derekti kıno tarıhynda dybysty kezeńniń bastalýy

1931-1935 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda derekti kıno óndirisi toqtaıdy. Bul kezeńde birde-bir derekti fılm nemese hronıkalyq sıýjet túsirilmeıdi. Al, esesine, 1930-jyldardyń basy kıno ónerinde dybystyń paıda bolyp, jańa beıneleý ádisterin izdestirý kezeńi retinde mańyzdy.  “Myń mylqaýǵa til bitti” (“Eńbekshi qazaq” gazeti, 1930-jyl, 4-qarasha) atty maqalasynda I.Jansúgirov dybysty kınonyń alǵashqy qadamyn quptaı otyryp, bylaı dep jazady: “Dybystyń kelýi kıno ónerine túpkilikti ózgerister engize otyryp, kórkemdik beıneleý ádisin baıyta túsedi...Kınoǵa dybys kelip te úlgerdi, al bizde áli kúnge deıin óz kınematografııamyz paıda bolǵan joq...Bizdiń mindetimiz - óz kıno ónerimizdi dúnıege ákelý”.

Osy pikirdiń aınalasynda mádenıet, óner qaıratkerlerin ǵana emes, qarapaıym halyqtyń maqalalary da baspasóz betterinde úzdiksiz jarııalanyp, kıno óndirisin damytý týraly óz oılary men pikirlerin ortaǵa salady. Qazaq jastary arasynan iriktep, kınematografııalyq joǵarǵy oqý oryndaryna jiberý, kıno óndirisiniń materıaldyq – tehnıkalyq bazasyn qurý týraly jospar qolǵa alyna bastaıdy.

1932-jyly Búkilodaqtyq “Soıýzhronıka” tresi uıymdastyrylady. Osy kezeńnen bastap, ulttyq stýdııalardyń janyndaǵy hronıkalyq sektor jáne bıýrosy jekelegen stýdııalar bolyp quryla bastaıdy. Jarty jyl buryn (1-shilde, 1931 jyl) Moskva kınofabrıkasynyń quramynan hronıka sektory bólinip shyǵyp, Búkilodaqtyq kınohronıka fabrıkasy (ol kezde stýdııalar fabrıka dep atalynatyn) bolyp qaıta qurylady.

1933-jyly Almatyda “Soıýzhronıka” tresiniń qazaqstandyq bazasy ashylady da, “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnaly men Búkilodaqtyq kınojýrnaldar úshin hronıkalyq-derekti sıýjetter túsirý jumysy kózdeledi.  1935-jylǵa deıin  “Soıýzhronıka” tresiniń qazaqstandyq bazasy birde-bir túsirý jumysyn júrgize almaıdy. Kınojýrnaldar sanyn turaqty shyǵaryp otyrýǵa múmkindik bolmaıdy. Munyń sebebi - qarajat  jáne shyǵarmashylyq kadrlardyń jetkiliksizdigi edi. Bul kezeńdegi negizgi túsirý jumystaryn Reseıden kelgen kınooperatorlar júrgizedi.  Jekelegen sıýjetter “Novostı dnıa”, “Pıonerııa”, “Za soıalıstıcheskýıý derevnıý” kınojýrnaldarynda oryn aldy.

Qazaqstandyq bazanyń jumysyn órkendetý maqsatymen Lenıngradtan bir top kınodokýmentalıster jiberiledi: operatorlar - Vladımır Stradın, Iakov Slavın, Serafım Maslennıkov, rejısserdiń assıtenti Lıdııa Kıkad Almatyda óz qyzmetin jalǵastyrady.

V.Stradın 1936-jyly “Lých Vostoka” kolhozynyń kóp salaly sharýashylyǵy men turǵyndary jaıly “Mıllıoner” atty fılm túsiredi. Sondaı-aq, operator S.Maslennıkov túsirgen “Han táńiri” fılmin montajdaıdy. Keıin, Lenıngradqa oralǵan soń, hronıkadaǵy jumysyn ári qaraı jalǵastyrady.

Almatyǵa lenıngradtyqtardan bólek moskvalyq rejısserlar Repnıkov, Fedorov, operator V.Dobronıkıı, alǵashqy áıel kınooperatorlardyń biri O.Reızmandar keledi.  Qazaqstannyń on bes jyldyǵyna oraı Respýblıka jóninde keń kólemdegi derekti fılm túsirý daıyndyǵy júrip jatty. Fılm Ia.Poselskııdiń jetekshilik etýimen “Balhash jaǵalaýy dalasynda” degen atpen ekranǵa shyǵady.

Almaty bazasynda 1935-jyly eki bólimdi “Qazaqstan” (rej.I.Venjer, oper. M.Glıder, V.Dobronıkıı, Ia.Slavın) fılmi túsiriledi. Fılm halyq sharýashylyǵynyń jetistikteri týraly - Embimunaı, Qaraǵandykómir, Rıdder sııaqty iri ónerkásip ortalyqtarynyń jumysy, Koýnradtaǵy mys balqytý kombınaty, Betpaqdala arqyly ótetin temir jol, Altaı ólkesindegi Ýlba ózeninde salynyp jatqan gıdroelektr stanııasy qurylystaryn kórsetedi.

1935-jyldyń maýsym aıynda Respýblıka ekrandaryna “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalynyń alǵashqy nomerleri shyǵa bastaıdy.  Bul nomerlerde Respýblıka sheńberindegi aýyldar men qalalarda ótip jatqan mańyzdy oqıǵalar kórinis tabady. 1935-jyly 3-shildede “Kazahstanskaıa pravda” gazeti bylaı dep jazady: “Soıýzhronıka tresiniń Qazaqstandyq bazasy “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalynyń eki nomerin shyǵardy, úshinshi nomeri ekranǵa shyǵýǵa daıyn tur”. Sonymen birge, Qazaqstannyń kóptegen jerlerinde dybysty qondyrǵylar ornatyla bastaıdy. 1934-jyldyń 25-sáýir kúngi sanynda “Pravda” gazeti: “Shymkent qorǵasyn zavodynda dybysty qondyrǵyny ornatý jumysy aıaqtaldy. 22-sáýir kúni zavod jumysshylary tuńǵysh ret dybysty kınofılm kórip tamashalady. Bul - Ońtústik Qazaqstandaǵy alǵashqy dybysty kınoqondyrǵy” – dep jazdy.

Ulttyq kınematografııanyń damýyna mán aýdarǵan Respýblıka úkimeti “Kınohronıka” stýdııasyna burynǵy Kommerııalyq restorannyń ǵımaratyn (qazirgi Shoqan Ýálıhanov jáne Ánýar Álimjanov atyndaǵy  kóshelerdiń qıylysy)  usynady. “Soıýzhronıka” tresiniń Qazaqstandaǵy bazasynyń stýdııa bolyp qaıta qurylý jumysynyń basy-qasynda Lenıngradtan kelgen Vladımır Abramovıch Besprozvennyı júredi. Az ýaqyt ishinde túsirý jumysy uıymdastyrylyp, laboratorııa, dybys jazý ehy, kórsetilim zaldary, montajdaý bólmeleri, túsirý  pavılony bar  ǵımarattyń qurylysy aıaqtalady.

Kelisim sharty boıynsha bir jylǵa kelgen lenıngradtyqtar óz qalasyna qaıta oralady. Olardyń ornyna operatorlar I.Kolsanov pen I.Larıonov, keıinirek Dondaǵy Rostov qalasynan B.Manevıch keledi.

Almatyǵa kelgenge deıin I.Kolsanov Lenıngrad kınostýdııasynda ǵylymı-kópshilik kınojanryndaǵy fılmder túsiredi. Almaty operatorlarynyń arasynan alǵashqy bolyp derekti kıno rejıssýrasyna aýysady. I.Kolsanov  “Manǵyshlaq túbegi”, “Jambyl ata”, “Túrli-tústi metalldar” fılmderiniń avtor-operatory bolady.  1940- jyldardyń sońynda ol  “Qyrǵyzkınohronıka” stýdııasyna aýysyp, keıinirek Lenıngrad kınohronıka stýdııasyna qaıta oralady da, 1972-jylǵa deıin ǵylymı-kópshilik fılmder janrynda eńbek etedi.

B.Manevıch  Uly Otan soǵysyna attanǵanǵa deıin I.Kolsanovpen birge “Jadyraǵan mamyr”(«Lıkýıýıı maı», 1938j), “Kórkeıgen Qazaqstan”(«vetýıýıı Kazahstan», 1939j) fılmderin túsiredi. Soǵystan keıin Almatyǵa qaıta oralady, kóp uzamaı óziniń týǵan Dondaǵy Rostov qalasyna qaıtyp ketedi.

1935-jyldyń sońynda “Soıýzhronıkanyń” qazaqstandyq bazasy Almaty kınohronıka stýdııasy bolyp qaıta qurylady. Respýblıkada jeke stýdııanyń, shyǵarmashylyq jáne tehnıkalyq bazanyń paıda bolýy kıno óndirisiniń órkendeýine jol ashty. Jańadan qurylǵan stýdııada 1930-jyldardyń sońyna deıin jıyrmadan astam hronıkalyq-derekti fılmder túsiriledi.

1938-jyly Almaty kınohronıka stýdııasyna Lenıngradtan G.Novojılov, Bakýden  B.Pýmpıanskıı, Moskvadan rejısser A.Iablonskıı, al 1939-jyly rejısser D.Erdman kelip, stýdııanyń soǵysqa deıingi ujymyn quraıdy. Al, jergilikti ult ókilderinen laboranttar Q.Ańǵarov, Iý.Seıfýllın, Q.Sádenov, montajdaýshylar R.Baltabaeva, T.Talapova, K.Jarmuhamedovalar jumys isteıdi.

1937-jylǵa deıin  Almatykınohronıka stýdııasynyń  barlyq fılmderi men  “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnaly dybyssyz, qazaq jáne orys tilderinde jazýlarymen shyǵyp otyrdy.  Tuńǵysh ret alǵashqy dybysty nomeri 1937-jyly ǵana shyǵady. Otyzynshy jyldary Qazaqstanda dybysty kınoqondyrǵylardyń sany óte sırek bolǵandyqtan, oblys pen aýdandarda, aýyldarda dybyssyz fılmder kórsetilip otyrdy. Sondyqtan, “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalyn dybysty jáne dybyssyz bolyp eki nusqamen shyǵarý qolǵa alyndy. Eger, aıyna tórt dybysty nomeri shyqsa, oǵan qosa, mindetti túrde  taǵy da ekeýi dybyssyz túsirilip otyrdy. Dybyssyz fılmder kóp jaǵdaıda mýzykanyń súıemeldenýimen kórsetildi. Kúńgirt zaldyń bir buryshynda  ekranǵa jaqyn jerde ornalasqan pıanınoda taperdiń oınaǵan mýzykasy fılm mazmunyna qaraı qubylyp otyrdy. Biraz ýaqyt sondaı taperdiń  rolin kompozıtor D.Shostakovıch oryndaıdy.

Qazaqstannyń alǵashqy dybys operatory - S.Ia.Pershın. Ol mamandyǵy boıynsha radıotehnık, Lenıngrad kıno hronıka stýdııasynyń dybys operatory G.Soldatıkovtyń janynda júrip tájirıbeden ótedi. Lenıngradtan ala kelgen alǵashqy dybys jazý apparatyn paıdalaný úshin, Almaty kınohronıka stýdııasynyń dybys ehy men dybys jazý zalyn iske qosý sharasyna kirisip ketedi. Almatydaǵy alǵashqy dybysty kınoteatrdyń  jumys isteýine kóp eńbek sińiredi. Alǵashqy kezderi kınojýrnalǵa qajetti mýzykalyq shyǵarma patefon plastınkalarynan, keıinirek, orkestrdiń oryndaýymen jazyldy. “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalynyń dybysyn jazý jumysyna kompozıtorlar E.Brýsılovskıı, A.Jubanov, S.Shabelskııler qatysady. Olardyń negizgi mindeti - árbir kınosıýjettiń mazmunyna sáıkes keletin mýzykalyq shyǵarmany irikteý, qajetti ólshemge deıin yqshamdaý boldy.

Almaty kınohronıka stýdııasynda alǵashqy dybysty sınhrondy sıýjet 1937-jyldyń naýryz aıynda Almaty mádenıet saraıynda (qazirgi “Qazaqfılm” kınostýdııasy ornalasqan jerde) ótip jatqan Qazaq SSR Keńesteriniń tótenshe shaqyrylǵan X-sezinen túsirilip alynady. Minbeden sóılegenderdiń daýysy alǵash ret plenkaǵa jazylady. 1937-jyldyń shilde aıynda ótken Qazaqstan KP(b) - nyń 1-sezine jınalǵan delegattardyń baıandamasy ekrannan estiledi.

1930-jyldardyń sońynda “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalyna engen sıýjetterdiń sany keıde segizge deıin jetip otyrdy. Alǵashqy ushqysh-qazaq, alǵashqy mashınıst-qazaq sııaqty aıtýly oqıǵalar hronıkalyq sıýjetterden kórindi. Balqash mys balqytý zavodynan bastap, Pavlodar traktor zavodyna deıin, Qazaqstanda bastalǵan jańa qurylystardyń barlyǵy derlik “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalynda oryn alyp otyrdy. “Qazaqstandaǵy alǵashqy sıýjetim qazaqtardyń ishinen shyqqan alǵashqy mashınıst taqyrybyna arnaldy. Túrksibtiń 8-jyldyǵyna oraı túsirilýge tıisti bul tapsyrmany Moskvadan aldyq. Ile-shala Túrksibtiń saıası basqarmasynyń bastyǵy Golýbevke keldik. Mashınısterdiń tizimin qaraı otyryp, birde-bir qazaqty kezdestire almadyq. Ne isteý kerek? Tizimdi qaıta qarap shyqtyq. Sóıtsek, buryn ártúrli jumysty atqarǵan Aryn Shanyshqulov degen azamat mashınıst bolyp eńbek etip júr eken. Túrksib basqarmasynda bul aıtýly oqıǵaǵa  mán aýdarmaǵan bolý kerek. Arynnyń áńgimesin Almaty stanııasynyń deposynda sınhrondy dybyspen jazyp aldym. Bul meniń birinshi dybysty sıýjetim bolatyn...”- deıdi alǵashqy mashınıst-qazaq  týraly sıýjettiń avtory G.Novojılov (“V obektıve - jızn”, Almaty, “Óner” baspasy, 1987j). Budan keıin G.Novojılov  qazaqtardyń arasynan shyqqan alǵashqy ushqysh Ahmetov, dáriger Jýrına týraly sıýjetterdi túsiredi. Alaıda, jańa ýaqyt talap etken taqyryptardy túsire júrip, kóptegen tarıhı mańyzdy oqıǵalar qalys qalyp otyrdy. “Jańa qubylysty túsire otyryp, ketip bara jatqan eskiniń kózine kóńil aýdarmappyz. Kópshiligin qazir túsire almaımyz. Ony qaıta qalpyna keltirý múmkin emes. Basshylardan tek Ilııas Omarov qana bul máselege asa nazar aýdarǵan edi”- deıdi G.Novojılov.

Uly Otan soǵysyna deıin Almaty kınohronıka stýdııasynda túsirilgen derekti fılmderdiń sany óte az boldy. Basty nazar “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalyn shyǵarýǵa aýdarylady. Respýblıka keńistiginde ótip jatqan oqıǵalardyń basym kópshiligi osy jýrnalda kórinis taýyp,  ártúrli taqyrypty qamtydy. Mysaly, «Sovettik Qazaqstan» kınojýrnalynyń 1939-jylǵy sandarynda mynandaı sıýjetter kórsetiledi: “Jańa Qaraǵandy”, “Jańa magıstral”, “Jańa ferma”, “Jańa jylý júıesi”, “Jańa opera”... osylaısha árbir nomer saıyn jańa qubylystardy beıneleıdi. Jekelegen eńbek, mádenıet, óner ıeleri de «Sovettik Qazaqstannyń»  nazarynan tys qalmaıdy: «Ataqty temeki ósirýshi», «Qoıshy Qurnııaz Shaǵmanov», «Tanıa Bykova»... sııaqty sıýjeter oryn alady.

Qazaqstannyń Joǵarǵy Keńesine alǵashqy saılaý 1938-jyly  shildede ótedi. Al, 18- shildede Qazaq SSR-nyń Joǵarǵy Keńesiniń depýtattyǵyna kandıdattardyń biri - Sovet Odaǵynyń Halyq artısi, 26 jastaǵy Kúlásh Baıseıtovanyń saılaýshylarmen kezdesýin G.Novojılov plenkada beıneleıdi. “...Birde-bir mádenı shara Kúláshtiń qatysýynsyz ótpeıtin. Biz, hronıkerlar ”qazaq bulbulyn” árqıly kezdesýlerde, teatr spektaklderinde jıi túsirdik. Ánderin jazyp alý úshin Kúláshti stýdııaǵa shaqyratynbyz. Eger, tehnıkadan aqaý ketip, jańa ǵana oryndap shyqqan partııasyn qaıtalaý qajettiligi týyndasa, eshqashan erinbeıtin...”- deıdi G.Novojılov.

Kınohronıka operatorlary Qazaqstannyń túkpir-túkpirin aralaı júrip,  shahterlar, metallýrgter, ǵalymdar, óner ıeleriniń eńbegin plenkada beıneleıdi. 1938-jyly G.Novojılov Oral ózeni men Qosshaǵylǵa deıingi aralyqta júrgizilgen alǵashqy sý qubyryn salý jumysyn túsiredi. “Men alǵash Qosshaǵyl selosyndaǵy sý aǵyp turǵan qubyrdyń, Oral sýymen tolǵan alǵashqy ydystardyń kýási boldym. Alǵashqy sý qubyry týraly sıýjetimniń keıipkeri jetpis jastaǵy munaıshy Qadyrbaev boldy. ”(“V obektıve - jızn”, Óner baspasy, 67-bet). Qazaqstannyń belgili operatory-rejıssery G.Novojılov sondaı-aq, Embi aýdanynda tabylǵan alǵashqy munaı kózderi týraly sıýjettiń avtory boldy: “Gýrevte (qazirgi Atyraý) kezekti sıýjetimdi túsirip júrgenmin. Kenet, Embi basseıniniń jańa óndiristeriniń birinde munaı fontanynyń órtenip jatqany týraly qulaǵym shalyp qaldy. Sol-aq eken, munaı óndirisiniń Basqarmasyna keldim de, kólik berýlerin suradym. Kóp uzamaı, alystan kóringen  órtenip jatqan munaıdyń tútinin túsire bastadym. Qyp-qyzyl bolyp jalyndaǵan skvajınaǵa jaqyndaý múmkin emes. Ári qaraı túsirýge jergilikti basshylar ruqsat bermedi”. Osylaısha Qazaqstan derekti kınosynyń sheberleri Respýblıkadaǵy alǵashqy mańyzdy oqıǵalardyń kýágerine aınalady.

“Sovettik Qazaqstan” kınojýrnaly men Búkilodaqtyq kınojýrnaldarǵa arnalyp túsirilgen sıýjetterden ózge, Almaty kınohronıka stýdııasynyń nazarynan derekti fılm-ocherkter tys qalǵan joq. Bul fılmderdiń negizgi taqyryptary - kolhoz-sovhozdardyń eńbegi, aqyn Jambyl Jabaev, teatr qoıylymdary týraly boldy.

1936-jyly Qazaqstannyń teatr óneri jóninde bir bólimdi “Qyz-Jibek” fılmi túsiriledi. Negizgi kórinisterinde “Qyz-Jibek” mýzykalyq operasynan úzindiler, basty partııalardy oryndaýshylar Kúlásh jáne Qanybek Baıseıtovtar, Sholpan Jandarbekova, qazaq óneriniń taǵy basqa juldyzdarynyń beınesin kórýge bolady.

Otyzynshy jyldary aqyn Jambyl Jabaev týraly birneshe derekti ocherkter túsiriledi. 1937-jyly túsirilgen  bir bólimdi “Qazaqstannyń halyq aqyny Jambyl” fılminde aqynnyń Tbılısı qalasynda ótken Grýzııanyń uly aqyny Shota Rýstavelıdiń mereıtoıyna qatysýy, al  “Jambyldyń shyǵarmashylyǵyna 75 jyl” (1938j) fılminde aqynnyń Qazaq SSR-niń Joǵarǵy Keńesine depýtattyqqa usynylýy, 1940-jyly túsirilgen “Jambyl Jabaev” ocherkinde halyq aqynynyń Qazaqstannyń óner qaıratkerlerimen kezdesýin beıneleıdi. Jambyldy kózi tirisinde óte jıi túsirgen operator-rejısserlardyń biri G.Novojılov bylaı deıdi: “...Jambyldy túsirý óte qıyn bolatyn. Jınalystarda ol árdaıym aldyńǵy qatarda otyratyn. Biz, árıne, onyń árbir qımylsyz otyrysyn túsire bermeımiz ǵoı.  Jurtshylyq uly aqynnyń óleń aıtýyn talap etken kezde jan-jaǵynan qaýmalap, apparatymyzdy aqyn qarttyń júzine baǵyttaı bastaıtynbyz. Biraq, aqyn dombyrany qolyna tez alatyn da, óleńin bastaı jóneletin. Osy bir mezette ǵana úlgergenderimiz túsirip alatynbyz...”

1930-jyldary shyǵarylǵan derekti fılmderdiń kópshiligi Qazaqstannyń aýyl sharýashylyǵyn qamtıdy. “Lých Vostoka kolhozy”(1937 j, rej.oper.V.Stradın) fılmi  kolhozdyń kóp salaly sharýashylyǵy týraly baıandasa, “Qazaqstan baılyǵy” (1938j,oper.G.Novojılov) fılminde paıdaly qazbalar ornyn tapqan geologtardyń eńbegi beınelenedi. Al, 1938-jyly operator B.Pýmpıanskıı túsirgen “Gúldengen shól dala” fılminde Betpaqdaladaǵy ǵylymı ekspedıııanyń keshendi zertteý jumysy kórinis tabady. B.Pýmpıanskıı “Kazahstanskaıa pravda” gazetiniń 1941-jylǵy sanynda bylaı dep jazady: “Hronıkerdyń kınoapparaty jazýshynyń qoıyn dápteri sekildi kezdesýler, árbir tanysý men baqylaýlaryn aına-qatesiz plenkaǵa túsirip alady. Al, plenkada keıipkerleriniń qaıtalanbas is-áreketi, qımyl-qozǵalysy, bet-álpeti beınelenip qalady”. Osy nomerde operator A.Grıberman “Betpaqdalany baǵyndyrý”(1940j.rej.D.Erdman, oper. A.Grıberman) fılmin túsirý kezindegi kórgeni men túıgenin bylaı dep jazady: “Temir jol stanııalarynda, úlkendi-kishili tas joldarynyń boıynda qaptaǵan jurt. Ary-beri aǵylyp jatqan kólikter. Alys aýyldardan biri atqa, biri túıege mingen,  aǵylyp kelip jatqan kolhozshylar otrıady. Beınebir búkil oblys kóship bara jatqandaı. Bul – Betpaqdalany baǵyndyrýǵa attanyp bara jatqan otyz  myń eńbekker qarapaıym halyq bolatyn. Betpaqdalada bir aıdaı túsirý jumysyn júrgizdik. Kóz aldymyzda salynyp jatqan kanaldyń qurylysy aıaqtalyp bara jatty... ”

1930-jyldary Qazaqstan, tipti búkil sovet derekti kınosynda ústem bolǵan basty taqyryptar - tabıǵatty baǵyndyrǵan “jasampaz” adamnyń beınesi, alyp qurylystar, aýyl sharýashylyǵyndaǵy jeńister boldy. Bul kezeńdegi derekti kıno óneri kommýnızm ıdeıasymen “qarýlanyp”, partııanyń “pýblııstıkalyq” minberi boldy. Qazaq jerine kelgen jańa ýaqyt ýaǵyzdala otyryp, birneshe mıllıon qazaqtyń ómirin qıyp ketken asharshylyq pen repressııa qurbandary týraly túsirilgen sıýjet tipten de kezdespeıdi.

1920-30- jyldary uzaq ýaqyt boıy adam beınesin naqty kórsetý tek Qazaqstanda ǵana emes, sovet derekti kınosynda da baıaý damydy. Tek, “Túrksib”(1929j.rej.V.Týrın), “Kóptiń biri”(1931j.rej.I.Kopalın) fılm derinen keıin tuńǵysh ret kolhoz taqyryby keledi de, ekranda sharýa beınesi paıda bolady. Al, fılmderdiń basym kópshiliginde jeke adam beınesi qalyń kópshiliktiń arasynda, sherýlerde “sińip”, “joǵalyp” otyrdy.