Derekti kıno óneri – keıipkerdiń rýhanı ómirindegi ishki jan-dúnıesiniń qaldyrǵan qoltańbasy, qoǵam ómiriniń kórinisi. Qoǵamda bolyp jatqan mańyzdy oqıǵalar men ózekti máselelerdi ashyq kórsetý jáne olardyń sheshimin tabýǵa tikeleı áser etý – derekti ekrannyń basty mindeti. Sondyqtan, derekti kınoóneriniń kórkemdik sapasy avtordyń azamattyq pozıııasymen tyǵyz baılanysty.

Qazaqstan derekti kınoóneriniń damý tarıhy barysynda derekti jáne ǵylymı-kópshilik fılmderdiń taqyryp aýqymy ózgermeı, halyq sharýashylyǵy, mádenıet pen óner, ádebıet salasyndaǵy, ónerkásiptegi basty máselelerdi beınelep keledi.

Qazaq halqynyń ulttyq shyǵarmashylyǵynyń beıneleri kórinis tapqan «Tastar sóılegende» (1958j., rej. G.Novojılov), «Qazaqtyń ulttyq óneri» (1967j. rej. A.Qarsaqbaev) kóne dúnıeden kele jatqan mádenı-tarıhı eskertkishter týraly túsirilgen «Ashyq alaqan syry» (1969j., rej. O.Ábishev), «Tastaǵy tańbalar» (1968j., rej. O.Ábishev) fılmderiniń taqyryby 1980 jyldary óz jalǵasyn tabady. Ulttyq ereksheligin tereńinen asha bilý jáne janr jolyndaǵy shyǵarmashylyq izdenister Qazaqstan derekti kınoóneriniń mańyzdy kórkemdik damý tendenııasyna aınaldy.

1980 jyldary osy tendenııa aıqyn kórinis tapqan «Orynbasar ánderi» («Pesnı Orynbasar», 1982j. rej. Á.Súleeva), «Máńgilikten bes qadam jerde» («V pıatı shagah ot vechnostı», 1983j. rej. Á.Súleeva), «Ómir boıaýlary» («Palıtra jıznı», 1983j. rej. Á.Súleeva), «Baqsha arasyndaǵy úı» («Dom v sadý», 1978j. rej. Á.Súleeva), «Ústirt. Ýaqyt bederi» («Ýstıýrt. Relefy vremenı», 1982j. rej. Á.Súleeva), E.Bolysbaevtyń «Sálemetsiń be án» («Zdravstvýı pesnıa»), «Sálıma apaıdyń oıý-órnegi» (1983j.), G.Emelıanovtyń «Biz sheshemizden altaýmyz («Nas ý mamy shestero», 1983j.), «Kúresshi» («Bore», 1984j.), S.Raıbaevtyń «Ánshi aýyl» («Poıýshıı aýl»,1984j.), Iý.Lıtvıakovtyń «Anıa, Anechka, Aına apa» (1985j.), V.Vasılkovtyń «Shaıannan shyqqan hanym» («Ledı ız Chaıana», 1984j.), Ahtanovtyń «Zergerler», «Sheberdiń oralýy» («Vozvrashenıe mastera», 1985j.), R.Álpıevtiń «Muǵalim» («Ýchıtel», 1985j.) fılmderi joǵaryda atalyp ótken 1950-60 jyldary túsirilgen shyǵarmalar taqyrybyn tereń zertteıdi. Ulttyq mádenıettiń máńgilik qozǵalysy, ǵajaıyp órnekteri bul fılmderde asa súıispenshilikpen oryn alady. Mysaly, «Anıa, Anechka, Aına apa» fılmi qazaq jerine tamyry tereń jaıylyp ketken, «dalanyń aq qaıyńy» atanǵan Aına apanyń taǵdyrymen tanystyrady. Nemese, «Shaıannan shyqqan hanym» – Shaıan selosyndaǵy halyq teatrynyń aktrısasy Gúlshahar Jolyshevanyń ómiri týraly áńimelenedi. «Máńgilikten bes qadam jerde» fılmi kóne dúnıe eskertkishteri, onyń mańyzdylyǵy týraly baıandasa, «Qobyz» shyǵarmasy kóne ulttyq mýzyka aspabynyń tarıhyna úńiledi. Al, «Sheberdiń oralýy» – zergerlik dástúrli ónerdiń búgingi tynys-tirshiligine nazar aýdarady.

«Shaıannan shyqqan hanym» fılminde keıipkerler bolmysyndaǵy qaıtalanbas ereksheligin ashýǵa talpynady. «Orynbasar ánderindegi» – Orynbasar, Iý.Pıskýnovtyń «Sýretshi bolý» («Byt hýdojnıkom», 1984j.) fılmindegi belgili sýretshi E.Sıdorkınder – minez-qulqy, bitim-bolmysy bir-birine uqsamaıtyn, jadyńda ornyǵyp qalatyn keıipkerler.

1980-85 jyldar aralyǵynda Qazaqstan derekti kıno sheberleriniń shyǵarmalarynda kórinis tapqan taǵy bir taqyryp – qorǵaǵan ortanyń lastanýy aınalasyndaǵy ótkir máseleler. «Qala men tútin» («Gorod ı smog», 1984j., rej. V.Tatenko), «Bizge jáne nemerelerimizge» («Nam ı vnýkam», 1984j. rej. J.Báıtenov), «Úılesimdilikke adymdaý» (1984j. rej. V.Vasılev), «Oral, halyń qalaı» (1984j. rej. J.Zaýyrbekov) shyǵarmalarynyń árqaısysynda avtorlardyń azamattyq pozıııasy aıqyn kórinedi. «Gorod ı smog» – tańerteńnen keshke deıingi Almaty qalasynyń kórinisi qalaı ózgeriske ushyraıtyny týraly túsirilgen kıno-baqylaý. Árbir kadr shynaıylyǵymen, nanymdylyǵymen nazar aýdartady. Alaıda, fılm úshin basty maqsat - máseleni kóterý emes, kerisinshe sol máseleni sheshý joldaryn zertteý bolyp tabylady. Adam men tabıǵat arasyndaǵy ózara baılanys rejısser V.Vasılkovtyń «Qaraqum arqyly ótken 720 myń adym» (1984j.) fılminiń negizgi taqyrybyna aınalady. Munda tabıǵat adam múmkindikterin synaýshy retinde beınelenedi.

Búkil keńes derekti kıno ónerine ortaq taqyrypty ashyp kórsetýde zertteý tendenııasyn qoldaný tásili E.Shynarbaevtyń «Májıt Begalın» (1982j.), «Jańa tolqyn» (1985j.) fılmderinde kórinis tabady. «Májıt Begalınde» belgili kınorejısser Májıt Begalınniń beınesi dos-jarandarynyń estelikteri, ómiri men shyǵarmashylyǵyndaǵy keıbir mańyzdy sátter arqyly ashylady. Al, T.Ábdirashev, A.Musahodjaeva, J.Áýbákirova sııaqty talantty mýzykanttar týraly túsirilgen «Jańa tolqyn» fılmi portret-kadrlar qatarynan turady. Sátti shyqqan J.Áýbákirova týraly novellada keıipkerdiń rýhanı álemine úńiledi.

Derekti kıno óneri eń aldymen ómirdiń ózimen tyǵyz baılanysty. Onyń alǵashqy qaınar kózi de, kúshi de sol ómirden alynǵan keıipkerler. Keıipkerdiń bolmysy, minez-qulqy, qımyl-qozǵalysy, erekshe taǵdyry únemi aldyńǵy qatarda turǵandyqtan, olardyń tulǵalyq ereksheligin ashyp kórsetý – eń kúrdeli máselelerdiń biri. Fılm-portret janrynda túsirilgen Iý.Pıskýnovtyń «Soldat Mıhaıl Korobovtyń áńgimeleri» (1985j.), Á.Súleevanyń «Ómir boıaýlary» (1983j.), A.Baıuzaqovtyń «Momyshuly» (1985j.) fılmderine keıipkerlerdiń bolmysyn tereń zertteý ereksheligi tán. «Ómir boıaýlaryndaǵy» sýretshi ári akter A.Ysmaıylov, Iý.Pıskýnovtyń fılmindegi basty keıipker Mıhaıl Korobovtardyń shynaıy minez-qulqyn kórsetý arqyly, rejısserlar keıipkerleri ómir súrgen ýaqyt týraly shejire jasaıdy.

1980-85 jyldar aralyǵynda ótkir máselelerdi kótergen «Reklamaııa» (rej. V.Zadvıkıı), «Interval», «Kolo» (Rej.S.Ázimov), «Úsh jyl ótken soń» (M.Baıqanov), «Yńǵaısyz adam» fılmderi paıda bolady. Mysaly, 1982 jyly ekranǵa shyqqan «Interval» – qoı sharýshylyǵyndaǵy beleń alǵan keleńsizdikter týraly reportaj-aıyptaý tásilimen túsirilgen shyǵarma. Alystaǵy aýyldardan qalanyń et kombınatyna qaraı jem-sýsyz uzaq jol boıy aıdalyp keletin otar qoıdyń múshkil hali týraly baıandaıdy. »Interval» – elimizdegi eń qajetti sharýashylyqty osyndaı deńgeıge jetkizgen qylmys týraly batyl dabyl qaqqan alǵashqy fılmderdiń biri.

1980 jyldardyń basynda jańadan bastaý alyp kele jatqan avtorlyq derekti kıno ónerinde tyń taqyryptar men kórkemdik sheshimin kásibı deńgeıde tabý tásilderi paıda boldy. Buryn tyıym salynyp kelgen qoǵam ómirindegi túrli ózgerister men qubylystar derekti ekrannan kórinis tapty. Baqytsyz taǵdyr ıeleri – eń úzdik shyǵarmalardyń basty keıipkerlerine aınaldy. »Esimde joq» («Ne pomnıý», 1982j. rej. I.Gonopolskıı), «Tergelip jatqandar» («Nahodıatsıa pod sledstvıem», 1984j. rej. A.Baıuzaqov), «Barshanyń isi» (1985j. rej. V.Chýgýnov) fılmderinde ishimdikke salyný, esirtki aýrýyna shaldyqqandardyń taǵdyry kórinis tabady. Sátti shyqqan fılmderde keıipkerleriniń mundaı dertke uryný tarıhyn, sebebin zertteýge talpynys bar. Alaıda, bul taqyrypqa túsirilgen shyǵarmalardyń kópshiligi tek syrtqy shematızmge uryndy. Ártúrli stýdııalarda túsirilgen, bir-birine uqsaıtyn fılmderdiń basym kópshiligi esirtkige urynǵandar, tastandy balalar, jumyssyzdyq t.b. taqyryptardy negizgi áńgime arqaýyna aınaldyrady.

1980-shi jyldardyń ekinshi jartysynda qoǵamda beleń alǵan ótkir máseleler Qazaqstan derekti ekranynda batyl kóterile bastaıdy. «Qumshaǵal tarıhy» (1987j. rej. I.Vovnıanko), «Ózim qorǵanamyn» («Býdý zaıatsıa sam», 1987j. rej. V.Tıýlkın), «Saty. Selo hronıkasy» (1988j. rej. O.Rymjanov), «Bomj» (1988j. rej. A.Kım) taǵy basqa kóptegen fılmderdiń kótergen basty máseleleri shyǵarmanyń sátti shyǵýyna kepildik berdi. I.Vovnıankonyń «Qumshaǵal tarıhy» fılmi áleýmettik-turmystyq pýblııstıkalyq janr aǵymyn bastaǵan alǵashqy sátti fılmderdiń biri. Rejısserdiń «Tengız» (1987j.) fılmi de kompozıııasymen, kórkemdik beıneleý sheshiminiń ereksheligimen qyzyqty. Shopan Keńesbaı Asanbaevtyń beınesi arqyly ótken jáne búgingi ýaqyttyń túıisýin kórsetedi. Fılm-portret janrynda túsirilgen «Báıterek» (1988j. rej. A.Shájimbaev) fılmderi formasymen, mazmunynyń tolyqqandylyǵymen áser beredi.

Al, V.Tıýlkınniń «Ózim qorǵanamyn» fılminiń basty keıipkeri – qylmysker. Avtor keıipker tulǵasynyń qanshalyqty jaǵymdy-jaǵymsyz ekenin paıymdaýdy kórermenniń úlesine qaldyrady. Alaıda, rejısser jyldamdatylǵan túsirý tásilin qoldaný arqyly keıipkerge qatysty óziniń negatıvti qarym-qatynasyn bildiredi. I.Gonopolskııdiń «Ólgender týraly jaman aıtpaıdy» (1987j.) fılminde ishimdikke salynǵan áıelder, odan aıyǵý joldary qozǵalady. Qoǵam dertine aınalǵan osy tektes túrli máseleler 1980-90-shy jyldar aralyǵynda Qazaqstan derekti kınosyndaǵy mańyzdy taqyryptardyń birine aınaldy. Óıtkeni, derekti ekran minberine qoǵamdyq sanaǵa áser etýdiń múmkindigi molynan berilgen. Alaıda, osy tektes kózqarastaǵy avtorlyq konepııasyn qoldaný mysaldary jıi kezdesetin qubylysqa aınaldy.

Sonymen birge, qazaq óneri men mádenıetine eńbegi sińgen tulǵalardyń beınesi M.Vasılevtyń «Sýretshi jáne ýaqyt» (1988j.), V.Tıýlkınniń «Jalań aıaq qardyń ústimen» («Bosıkom po snegý», 1988j.), «Moler myrzanyń ómiri» («Jızn gospodına de Molera», 1988j, rej. Iý.Pıskýnov) fılm-portretterinde kórinis tabady. Úsh fılmde úsh túrli shyǵarmashylyq tásilder qoldanylady. Sýretshi P.Zalman týraly «Sýretshi jáne ýaqyt» – esse, jazýshy I.Shýhov týraly «Jalańaıaq qardyń ústimen» – pýblııstıkalyq ocherk, akter N.Jantórınniń beınesi kórinis tapqan «Moler myrzanyń ómiri» – psıhologııalyq portret janrynda kórkemdik sheshimin tabady.

1980-90 jyldar aralyǵyndaǵy Qazaqstanda túsirilgen derekti fılmderdiń basym kópshiligine tán ortaq kemshilik – mátinniń mazmunyna qaraı montajdalýy boldy. Bul jaǵdaıda kórermenniń basty nazaryn kadr syrtynan oqylatyn dıktor mátininiń mazmuny ǵana aýdartady. Al, ekrandaǵy kórinister mátin mazmunyna jasalynǵan ıllıýstraııa deńgeıinde qalady. Mysaly, A.Álpıevtiń «Qandaı baǵamen» («Kakoı enoı», 1985j.) fılminde bar bolǵany eki qysqasha suhbat qoldanylady. Biraq, olar ıllıýstraııa qyzmetin ǵana oryndaıdy da, daıyn taqyryptyq sheshimdi usynady. Nátıjesinde, zańdy qaıshylyq týyndaıdy. Derekti kıno ónerindegi derekti qujattardy shynaıy beıneleýde qoldanylatyn barlyq qurylym bul fılmde izinshe joǵalady. Keıipkerdiń beınesi ol týraly aıtylǵan naqty bir pikirmen almasyp, nátıjesinde onyń minez-qulqyndaǵy, bitim-bolmysyndaǵy keıbir erekshelikter ashylmaı qalady. Rejısserdiń taǵy bir fılmi «Zolýshkaǵa arnalǵan týflı» (Týflı dlıa zolýshkı», 1983j.) «Qandaı baǵamen» fılminiń prınıpimen qurylady. Iaǵnı, aldymen Jambyl aıaq kıim fabrıkasyndaǵy keleńsizdikterdi, odan keıin mazmuny, kórinister turǵysynan bir-birine qarama-qarsy (kontrast) prınıpimen «Jetisý» aıaq kıim fabrıkasynń jetistikteri kórsetiledi. Nátıjesinde, shyǵarmada tartys paıda bolmaıdy. Bul prınıp 1950, 1960, 1970 jyldardaǵy Qazaqstan derekti kınosynda beleń alǵan kórinisti eske túsiredi.

1985 jyly G.Shalahmetovtyń senarıi boıynsha túsirilgen rejısser S.Súleımenovtyń «Alǵashqy GRES qatarǵa turdy» («Pervaıa GRES v stroıý») fılmi basynda Ekibastuz kómir basseınine arnalǵan gımn retinde oılastyrylyp, alǵashqy kadrlary «Sovettik Qazaqstan» kınojýrnalynyń prınıpimen túsiriledi. Túsirý toby jumysyn bastaǵan kúni stanııa apatqa ushyraıdy. Avtorlar bul jaıdy aınalyp ótip, stanııanyń ashylýy týraly maǵlumatty merekelik kóńil-kúıde baıandaıdy. Joǵaryda áńgimelengen A.Álpıevtiń fılmderindegideı munda da avtordyń taqyrypqa qatysty jeke kózqarasy bilinbeıdi.

1980-shi jyldardyń alǵashqy jartysynda Qazaqstan derekti kınematografynyń kórkemdik beıneleý sheshiminde kemshilikter áli de kezdesip jatty. Soǵan qaramastan, jekelegen sátti týyndylar qazaq ulttyq derekti kıno óneriniń altyn qoryna enip, qoǵam ómiriniń belgili bir kórinisi, tarıhı shejiresi retinde asa mańyzdy qubylysqa aınaldy.