Gúljan NAÝRYZBEKOVA

T.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA professory, kınotanýshy

---

2.1.Ulttyq kınodramatýrgııanyń  alǵashqy kezeńi

Qazaqstan derbes kınoóndirisiniń  órkendeýindegi alǵashqy kezeń 1929 jyly ashylǵan “Vostokkıno” akıonerlik qoǵamynyń Almatylyq bólimshesiniń  qyzmetimen baılanysty. Ulttyq kıno ónerin  órkendetý úshin  óndiristi jolǵa qoıý azdyq etedi, sonymen qatar ulttyq kadrlar daıarlaý qajet jáne ulttyq  kınodramatýrgııasynyń   qalyptasýyna  jaǵdaılar jasalýy mindet. Kórkem janrdyń damýy eń aldymen kınodramatýrgııa  salasyn damytý degen sóz. “Vostokkıno” tresiniń  almatylyq bólimshesi óziniń mańyzdy  máseleleri qatarynda senarııler jazý isine kóp kóńil bólýge tyrysty, alaıda  bul salany oıdaǵydaı  damytýǵa múmkinshilikter bola bermedi. Ashylmaı jatyp qaıta jabylyp qalsa da, bar-joǵy eki jyl ǵana qyzmet  etken  “Vostokkıno” tresi  Qazaqstan kıno óneri salasynda  kınodramatýrgııa janrynyń qalyptasýyna  birqatar talpynys jasaıdy. Osy kezeńde “Vostokkıno” tresiniń   senarıı bólimin basqarǵan jazýshy Ilııas Jansúgirov  qazaq qalamgerlerin kıno salasyna tartýǵa  tyrysady. Kıno óneri tek ekrandaǵy kórinis qana emes ekendigi belgili. Álemdik kıno tarıhynan biletinimizdeı alǵashqy  qysqametrajdy  fılmderdiń  ózi aldyn-ala qaǵazǵa  túsirilgen jospar  boıynsha júzege asyrylǵan. Kıno óneriniń  damý tarıhyndaǵy ár kezeńde «kınosenarıı» uǵymy mazmunyna oraı rejısserlik jospardan  bastap  kúrdeli ádebı týyndyǵa  deıingi aralyqta  ózgertilip otyrdy. Óndiriske jiberýge laıyqty  kınosenarıılerdiń tapshylyǵy “Vostokkıno”  qoǵamynyń jabylýyna birden-bir sebep boldy degen pikirin Ilııas Jansúgirov  baspazóz betterindegi  úzdiksiz jarııalanyp júrgen maqalalarynda  basty másele retinde qarastyrady. 1930 jyldyń 4-shi qarashasynda “Eńbekshi qazaq” gazetinde jarııalanǵan “Myń mylqaýǵa til bitti” atty maqalasynda Ilııas Jansúgirov Qazaqstan kıno óndirisiniń  basqa respýblıkalar kıno óndirisinen áldeqaıda artta qalyp qoıǵandyǵyn aıta kele, ulttyq kıno ónerimizdi órkendetý isine, ásirese, senarıı jazý isine bizdiń jazýshylarymyzdyń asa kóńil qoımaı otyrǵandyǵyn batyra aıtady.

Eger keıinge sheginis jasap, qazaq kınosy tarıhynyń  bastapqy kezeńine sholý jasar bolsaq, ulttyq kınodramatýrgııanyń damýyn birneshe kezeńderge bólip qarastyrýǵa bolady.

Ulttyq dramatýrgııanyń damýyndaǵy alǵashqy saty – Qazaqstan taqyrybyna orys kınodramatýrgteriniń  jazǵan senarııleri. Bul kúnde úzdik kınoshyǵarmalarǵa  aınalyp otyrǵan  “Vostokkıno” akıonerlik qoǵamynyń Qazaqstan taqyrybyna túsirilgen alǵashqy derekti fılmi “Túrksib” (1929j, s. avtorlary: E.Aron, A.Machert, V.Shklovskıı; rej. V.Týrın; operatorlary: E.Slavınskıı, B.Franıson) jáne kórkem  janrdaǵy alǵashqy týyndylardyń biri  “Dala ánderi” (1930j., s.avtory E.Aron; rej. A.Lemberg) fılmderiniń  ekranǵa shyǵýyna  sebepker bolǵandar – Moskva, Lenıngrad kınostýdııalarynan kelgen  orys kınodramatýrgteri edi. Budan keıin de ekranǵa shyqqan “Jut” (1931j., “Qarataý qupııasy”- 1932j.,  “Jaý súrleýi” – 1935j.,) fılmderine senarıı jazý orys kınomamandarynyń úlesinde boldy. Otyzynshy jyldar tusynda ekranǵa shyǵyp jatqan alǵashqy kórkem fılmderdegi orys kınodramatýrgteriniń Qazaqstan taqyrybyndaǵy kınosenrıılerinde ulttyq harakter ereksheligine tereń boılaı almaǵandyqtary  baıqalady. Dál osy kezeńde Qazaqstan kıno óndirisiniń  ósip-órkendeýine ulttyq kadrlardyń qajettiligi kún  tártibindegi mańyzdy máselelerdiń birine aınaldy. Ásirese, senarıı jazý isine  ult ereksheligin kórsete biletin jergilikti qalamgerlerdi tartý qajettiligin túsingen Ilııas Jansúgirov, Beıimbet Maılın syndy  jazýshylar osy másele tóńireginde shyǵarmashylyq zııaly qaýymǵa úndeý joldaıdy. Ár mekemelerde jınalystar ótkiziledi. Ózderin tolǵandyrǵan máseleler tóńireginde  jınaqtaǵan tujyrymdaryn baspasóz  betterinde talqyǵa salady. Osyndaı kóp sharalardyń biri- «1916 jylǵy Ult-azattyq kóterilisi»  taqyrybyna jarııalanǵan senarııler konkýrsy boldy. Alaıda, bul bastama sátsiz aıaqtalady, usynylǵan birqatar senarıılik jobalar ishinde óndiriske jaramdy birde-bir materıal bolmaı shyqty. Nátıjesinde, ult-azattyq kóterilisi taqyrybyna fılm  túsirý jospary keıinge yǵystyrylyp, ony júzege asyrý tek 1938 jyly ǵana múmkin boldy. Ol - “Amangeldi” fılmi edi. Fılmniń senarııin jazýǵa qazaq jazýshylarynan Beıimbet Maılın jáne Ǵabıt Músirepov qatysady. Senarııdiń negizgi jobasyn jazý orys  kınodramtýrgi Vs.Ivanovqa júkteledi. Qazaqstanda derbes kıno óndirisi áli qalyptasa qoımaǵandyqtan da, “Amangeldi” kórkemsýretti fılmin túsirý “Lenfılm” kınostýdııasynda júzege asyrylady. Kınoshyǵarmanyń negizgi mazmuny qazaq azamattaryn qara jumysqa alý maqsatynda júrgizilgen patshalyq saıasatqa narazylyq bildirip qarsy shyqqan 1916- jylǵy ult-azattyq kóterilisi sııaqty tarıhı naqty derekterge súıenip qurylǵan. Senraııde kóptegen oqıǵalar oryn alǵan, keıipkerler álemi de jetkilikti dárejede, alaıda, basty oı-tujyrymdar Amangeldi beınesi tóńireginde shoǵyrlanady. Batyrdyń minezindegi  erekshelikter onyń tóńiregindegi bolyp jatqan oqıǵalar  tarapynan únemi  ózgeris ústinde beriledi. Fılmniń basynda Amangeldi qarapaıym  kóp qazaqtyń biri, taptyq tartys tusynda tym batyldyq kórsete de qoımaıdy, alaıda onyń minezindegi erkindik biraz epızodtardan kórinip qalyp jatady. Fılm sońyna qaraı  Amangeldi aty ańyzǵa aınalǵan batyr qolbasshy bolyp shyǵady. Basty keıipkerdiń minezindegi mundaı evolıýııa ony qorshaǵan basqa keıipkerlerdiń oǵan degen qarym-qatynasy arqyly dál sheshimin tapqan. Fılmdegi basty-basty rolderdi qazaq drama teatrynyń akterlary  oryndaıdy. 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisin bastaýshylardyń biri bolǵan tarıhı keıipker Amangeldi Imanov rolinde talantty akter Elýbaı Ómirzaqov.

Sonymen, qazaq kınosy tarıhynda kınodramatýrgııanyń qalyptasýyna alǵy sharttar  1925-1938 jyldar aralyǵynda qalyptasa bastaıdy.

Muhtar Áýezovtyń kınodaǵy shyǵarmashylyǵy

 Ulttyq kınodramatýrgııanyń damý tarıhyn jazýshy M.Áýezov shyǵarmashylyǵymen tutastyqta qarastyrý qajet. Muhtar Áýezov shyǵarmashylyq murasy qazaq kıno óneriniń damyp órkendeýine eleýli áserin tıgizdi. Arhıv qujattary men baspasóz  derekterine júginer bolsaq, jazýshynyń qazaq kınosy tarıhynyń ár kezeńinde  qosqan úlesiniń asa zor bolǵandyǵyna kóz jetkizemiz. Otyzynshy jyldar tusynda qazaq kınosy  áli jetkilikti dárejede qalyptasa qoımady, Tehnıkalyq múmkindikterine oraı  1938 jyly túsirilgen «Amangeldi» fılmi men 1940 jyly túsirilgen «Raıhan» fılmderi «Lenfılm» kınostýdııasynyń menshigindegi týyndylar bolyp esepteledi. Alǵashqy kórkemsýretti  («Dala ánderi», «Jut», «Qarataý qupııasy», «Kóterilis») fılmderge senarıı jazýǵa qazaq jazýshylary aralasa qoımady. Ulttyq  kınodramatýrgııanyń alǵashqy ushqyny «Amangeldi» fılminiń  senarııinen bastaý alady. Bul fılmge senarıı jazýǵa Vsevolod Ivanovpen birigip, Beıimbet Maılın jáne Ǵabıt Músirepovter aralasady. Al, 1939 jyly jaryq kórgen  «Raıhan» kınosenarııi Muhtar Áýezovtyń jeke óziniń ekrandýǵa arnaıy jazǵan týyndysy ǵana emes, sonymen qatar bul shyǵarma jalpy ulttyq kınodramatýrgııa salasyndaǵy alǵashqy derbes ulttyq senarıı bolyp esepteledi. Qazaqstan óneriniń tarıhı qoınaýyna kóz jibersek, otyzynshy jyldardyń orta sheni Áýezov shyǵarmashylyǵynyń kásibı shyńdalǵan tusy bolsa, dál osy kezeń  qazaq kınosynyń endi ǵana aıaq alyp kele jatqan bastapqy satysy edi. Ekrandyq shyǵarmanyń tuńǵysh úlgisin jasaǵan jazýshy Muhtar Áýezov Qazaqstan  kınosynda  kınodramatýrgııa salasynyń damýyna jol salyp berdi.

M.Áýezovtyń kınoǵa kelýiniń alǵashqy nátıjesi 1939 jyly Respýblıka kóleminde ótkizilgen ulttyq taqyryptaǵy senarııler konkýrsynda birinshi júldeni jeńip alǵan «Raıhan»  kınosenarııi boldy.  Ulttyq kınematograf tarıhynda Áýezov shyǵarmashylyǵynyń ornyn orys dramatýrgteriniń  qatysynsyz jazylǵan alǵashqy ulttyq kınosenarıı  «Raıhannyń» avtory nemese qazaq kınodramatýrgııa salasynyń negizin qalaýshylardyń biri dep aıtar bolsaq, jazýshynyń qazaq kınosy tarıhyndaǵy alar ornynyń bastapqy kezeńin ǵana qamtyǵan bolar edik. Jazýshy, ǵalym Muhtar Áýezov ádebı shyǵarmashylyq jáne  ǵylymı izdenis jumystaryn esh toqtatpastan, el ómirindegi eleýli qoǵamdyq oqıǵalardan  da tys qalmaıdy. Sol sebepten de Ilııas Jansúgirovtyń qazaq zııalylyryna  arnaǵan úndeýine jaýap retinde  alǵashqylardyń qatarynda  kıno salasynyń damýyna  óz úlesin qosýǵa daıyn ekendigin aıtyp, nıet bildiredi. Sóıtip, jazýshy retinde tanymal bolyp qalyptasqan qalamger Muhtar Áýezov 1939 jyly Respýblıka kóleminde jarııalanǵan ulttyq taqyryptaǵy kınosenarııler baıqaýyna osy saladaǵy alǵashqy týyndysy «Raıhandy»  usynady. Birinshi júldege ıe bolǵan bul senarıı nusqasymen izinshe  «Lenfılm»  kınostýdııasynda  kórkemsýretti fılm túsiriledi.

Sýretker sheberliginiń shyǵarma keıipkerleri arqyly zaman sýretin, el taǵdyryn ulttyq naqyshpen dál jetkizý múmkindigin  Muhtar Áýezov «Raıhan» kınosenarııi arqyly dáleldep berdi.  Bas keıipker Raıhan beınesi arqyly  qazaq dalasyna revolıýııa  ákelgen jańalyqtardyń biri - áıel bostandyǵy taqyrybyn shyǵarmasyna  arqaý etken jazýshy tarıhı derekti oqıǵalardy jeke keıipkerlerdiń ártúrli qabyldaýlary arqyly kúrdelendirip, oqıǵa mańyzdylyǵyna eriksiz kóńil aýdartady. Shyǵarma qundylyǵy da osy turǵydan erekshe aıqyndalady. Raıhan beınesi qazaq ekranynda endi ǵana kórine bastaǵan jańa keıipker bolǵandyqtan, oǵan qoıylatyn talaptar da joǵary boldy. Shyǵys áıeliniń bas bostandyǵyn alýǵa umtylysy, jeke turmys erekshelikterine  beıimdelý áreketteri arqyly jańa ómir sýretin berý ádisi otyzynshy jyldarda tek qazaq kınosyna ǵana tán bolǵan joq. Áıel bostandyǵy basqa da Ortalyq Azııa Respýblıkalary kınoshyǵarmashylyǵyndaǵy basty degen taqyryptardyń biri boldy. Munyń dáleli -  jıyrmasynshy-otyzynshy jyldar aralyǵynda ekranǵa shyqqan «Chadra» (1927j. «Ózbekfılm», rej. Averbah); «Doch svıatogo» (1931j, «Ózbekfılm», rej.Freılıh); «Dýrsýn» (1940j. «Týrkmenfılm», rej.Ivanov-Barkov); «Gadjı-Kara» (1929j. «Ázirbaıjanfılm», rej.Mıkaelov) taǵy basqa birqatar úzdik  kınoshyǵarmalar boldy.

Ár Respýblıkada  kıno óndirisin jolǵa qoıýdaǵy negizgi maqsat – Keńes dáýiriniń  kelýimen ornaǵan jańa ómirdi nasıhattaý bolǵanymen de, “Raıhan” kınosenarııiniń  ozyq shyǵyp, birinshi orynǵa ıe bolýynyń basty sebepteriniń ishinde oqıǵany órbitýde  mazmun  tereńdiginiń taqyryp talabyna sáıkestigine qosa, kórkemdik sýretteý ádisiniń  ereksheligi de bolsa kerek. “Raıhan” senarııi  Muhtar Áýezovtyń  kınodramatýrg retinde jazǵan alǵashqy jumysy bolǵandyqtan, bul senarııdiń ádebı varıanty  men rejısserlik óńdeýden ótken nusqasy arasynda biraz  aıyrmashylyqtardyń bar ekendigi baıqalady. Onyń birden-bir  sebebi – qazaq jazýshylarynyń senarıı formasyn kıno zańdylyqtary turǵysynan qarastyrýdaǵy tájirıbeleriniń áli de jetispeýshiligi edi. Degenmen de, materıal kompozıııasynyń oqıǵaǵa kirispe bóliminen-aq kórermenge sonshalyqty áserli bolýy ónerdiń barlyq salalary men túrlerine qajetti basty talaptarynyń biri ekendigi umytylmaıdy. Áýezov óz senarııinde osy erekshelikti basty qural retinde paıdalanady.

Kınomaterıal nemese teatr qoıylymy quramyndaǵy negizgi túıin kórermendi oqıǵa  mazmunyna birtindep tereńdetý bolsa, sahnada bul ádis akter oıyny arqyly júzege asyrylady. Eger teatr qoıylymynda kórermendi tolǵandyrary – akter oıynyndaǵy ishki tebirenis kórinisi desek, kınoshyǵarmada kórermendi «qozǵaıtyn kúsh» - oqıǵa mazmunyn tereńdeter jeke kórinisterdiń ózara durys baılanysy. Sondaı baılanys bolǵan jaǵdaıda ǵana jeke kórinisterdi olardyń bir-birimen baılanysy arqyly salystyra otyryp, qajetti degen beınelik qatardy kórermen ózdiginen oı qııalynda elestete alady.

Kınodramatýrgııalyq shyǵarmanyń basqa shyǵarmalardan ereksheligi – munda kórkem ádebıettiń de, kıno ónerindegi beıneleý ádisteriniń de múmkindikteri keńinen paıdalanady. Ortalyq oqıǵa sıpatyna kózge kórnekti iri qaqtyǵysty paıdalana otyryp qoǵam sıpatyn jeke keıipker beınesin onyń óz ómirinde bolǵan kúrt ózgerister arqyly somdaý-kınodramatýrgııa zańdylyqtarynyń biri ekendigi belgili. Ekrandyq shyǵarmanyń múmkindikteri turǵysynan kınodramatýrgııa - ádebıet pen kınonyń aralyq týyndy aǵymy retinde Sovet kınosynyń tuńǵysh kınodramatýrgteriniń (V.Týrkın, A.Voznensenskıı) shyǵarmashylyqtarynan bastalǵan jáne bul aǵym jıyrmasynshy jyldardyń ekinshi jartysyndaǵy kıno teorııasyna úlken jańalyqtar ákelgen S.Eızenshteın, V.Pýdovkın, L.Kýleshov, A.Dovjenko eńbekterinde keńinen talqylanady, tájirıbelik izdenister nátıjesinde alǵashqy zańdylyqtar júıelendiriledi.

Muhtar Áýezovtyń dramatýrg retinde qazaq kınosyna kelýi sovettik kınodramatýrgııanyń óz zańdylyqtarynyń qalyptasqan tusyna sáıkes keldi. Árıne, ol osy zańdylyqtar sheńberinen esh alshaqtamaı, kınosenarıı shyǵarmalaryna ulttyq sıpat berýge kúsh salady. Jazýshynyń kınodramatýrgııalyq alǵashqy shyǵarmasy «Raıhan» senarııindegi utymdy dramatýrgııalyq sheshim – bas keıipker qarapaıym qazaq áıeliniń minezindegi syrt oqıǵalar áserinen birte – birte ózgeretin kúrdelilik. Qazaq dalasyna kelgen revolıýııa tolqyny «Raıhan» mazmunyndaǵy «ortalyq oqıǵa» fýnkııasyn atqaryp tur. Jańa ómir jańalyǵy Raıhannyń da sanasyna kúrt ózgerister ákeldi. Buǵan deıin ol qarapaıym kópshiliktiń biri ǵana edi. Bastapqyda sýretteletin baı aýylynyń kórinsteri baq-dáýlettiń, molshylyqtyń dáleli. Jazýshy oqıǵa óter ortany sýretteýde dáldik detaldarǵa keńinen toqtalady. Aýyl ómiri ulttyq sıpat alar sóz órnekterimen beriledi. Revolıýııa taqyryby shyǵarmanyń negizgi ıdeıasy bolǵanmen de, bas keıipker Raıhan sanasyndaǵy kúrt ózgerister oqıǵa mazmunyna eleýli salmaq berip tur. Eger keıipker minezindegi “evolıýııalyq” qozǵalystyń baıqalýyn saty-satyǵa bólip jikter bolsaq, kınodramatýrgııa janrynyń shyǵarma kólemindegi mazmundyq quramdy kúrdelendirý prınıpteriniń belgilerin baıqaımyz. Qoǵamdyq ózgeristiń birden-bir aıqyn mysaly «Raıhan» senarııindegi revolıýııa jańǵyryǵymen kelgen aýyl ómirindegi jańa kórinster bolsa, osy ózgerister endigi jerde óz betinshe jeke keıipker (Raıhan) psıhologııasynyń «qozǵaýshy kúshine» aınalady. Raıhan senarııindegi bastapqy tusynda bas bostandyǵy baıdyń qolynda saýdaǵa salynǵan músápir keıipker. Baı men Raıhan arasyndaǵy asa nanymdy «yzǵar» kórinis qolmen ustap tanylǵandaı áser qaldyrady. Desek te, ekinshi jaǵynan, jalpy shyǵys áıeliniń «tómen etektige» tán jasqanshaqtyq qasıeti de baıqalyp jatyr. Jeksen baıdyń sozǵan aıaǵyn Raıhan qaǵyp tastaı almady. Basyn ıip, shaldyń másisin sheship jatyr. Budan ári áli de bolsa kózge asa kórine qoımaǵan keıipkerlik tartys jalǵasa túsedi, birtindep shymyrlana bastaǵan oqıǵa qazyǵy meılinshe  aıqyndala bastaǵan saıyn Raıhan beınesin keıipker retinde beıneleýdiń sharyqtaý shegine jetkizgen tusy da alys emes degen tujyrym jasaýǵa jeteleıdi. Bostandyqqa umtylǵan Raıhannyń beınesi asa baı sýrettelgen kúndelikti kúıbeń tirliktiń qurbany kedeı – kepshiktiń ortasynan shyqqan jınaqy obraz bolyp qabyldanady. Shyǵarmadaǵy qosalqy keıipkerler (usta Andreı, aqyn Baqbergen, Esim, Sálimder) bas keıipker beınesin kúrdelendirýde úlken rol atqaryp tur. Solardyń ıtermeleýimen jańa ómirge umtylǵan Raıhan, sońynda sol qoǵamdyq ózgeristi ózi tasymaldaýshy bolyp shyǵady. Aınalada bolyp jatqan jańa isterge belsene aralasady. Raıhannyń budan bylaı kóp jaǵdaıda kózqarasy da múldem basqasha. Raıhan tek bas bostandyǵyn alyp qana qoıǵan joq. Qaladan oqý bitirgen ol, endi týǵan aýylyna bilgir maman bolyp kelip otyr, bir kezde talaı qorlyq kórsetken baıdyń aýylyna Raıhan basqarma retinde joǵarydan arnaıy joldamamen jiberilgen. Aýyldastarynyń jańa bastyqqa degen kózqarastary ártúrli. Kedeı-kepshik aýyldastary keshe ǵana baı esiginde júrgen Raıhannyń sonshalyqty dárejeli bolyp qaıtqanyna senimsizdikpen qaraıdy. Baı shonjarlardyń bul qubylysqa degen ashý-yzasy syrt kózge bilinbeıdi, olardyń ishinde ıt ólgendeı tym-tyrys. Kópshiligi tipti, jańa ókimet ókiline jyly qabaq tanytyp, Raıhannyń aldy-artyn oraılaıdy.

Senarııdegi taǵy bir kúrdeli beıne – Raıhannyń sheshesi Zeınep. Senarııdiń bastapqy satysynda Zeınep aýyr turmysqa tap bolǵan, baýyr eti balasyn aıaǵan sezimdegi ana. Raıhan qum arasynda tezek terip júrgen tusta, onyń alystan syńsyǵan ánin estigen sheshesi qyzyna janushyra júgiredi. Sheshesin kórgen Raıhan aǵyl-tegil kóz jasyn tógip jiberedi. Jańa ókimet ornap, zaman ózgergen tusta Zeıneptiń sana sezimi de biraz ózgeriske ushyraıdy. Endigi jerde ol jaı Zeınep emes, ol endi jańa ókimet ókili bolyp kelip otyrǵan Raıhannyń sheshesi. Onyń túsiniginde aýyl adamdary, ásirese, burynǵy adýyndy Jeksen baı men onyń báıbishesi muny asa qadirleıdi. Zeınep úshin jańa ómirmen kelgen jańalyqtyń eń mańyzdysy osy bolyp otyr. Kempirdiń osal jerin ońaı tapqan baı men báıbishe muny aıaq –asty úlde men búldege orap qaryq qylyp tastaǵany. Zeınepti Raıhanǵa qarsy qoıýdyń basy osy kezeńnen sıpat alady da, endigi jerde keıipkerlik tartystyń taǵy bir qosalqy tarmaǵy aıqyndala bastaıdy. Zeınep pen qyzy Raıhan arasyndaǵy konflıktiniń ózi jeke bir sıýjettik tarmaqty alyp jatyr.  Adasqan ana qyzyn durys joldan taıdyrdym dep oılap júrgen joq. Alaıda, erkinen tys solaı etýge májbúr bolyp qalady. Óz qatelikterin keshigip baryp túsinedi. Zeıneptiń ómirinde kórmegen qorlyǵy joq.  Bir adamnyń basynan asyp tógiler qaıǵy –qasireti barshylyq, búgingi kúnge deıin orny tolmas ókinishteri de kóp boldy. Sondyqtan da bolar, ekrannan kóringen Zeınep beınesi sara joldan eriksiz adasyp qalǵan baqytsyz jan bolyp qabyldanady.

1940 jyly ekranǵa shyqqan “Lenfılm” kınostýdııasynda Muhtar Áýezovtyń osy atalyp otyrǵan senarııi boıynsha “Raıhan” kórkemsýretti fılmi túsiriledi. Fılmdi rejısser Moıseı Levın qoıdy. Raıhannyń ekrandaǵy beınesi buǵan deıin keńes kezeńi qarsańyndaǵy qazaq ádebıetiniń aǵartýshy jazýshylar shyǵarmalarynda Qamar sulýdyń (Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń shyǵarmasynda), Ǵaıshanyń (Spandııar Kóbeevtiń shyǵarmasy boıynsha) beıneleri arqyly tolyqtyrylady deýge bolady. Jeke keıipkerleriniń obrazyn ashý barysynda Muhtar Áýezov qazaq aýyz ádebıetiniń de úlgili keıipkerleriniń erekshelikterin eskere otyryp, sol erekshelikterdi oryndy paıdalana biledi. Qazaq folklorlyq shyǵarmalaryndaǵy Qyz-Jibek, Baıan-sulý, Aıman-Sholpan beınelerindegi harakterlik sýretteý elementteri mindetti túrde Raıhan mineziniń ereksheligin tereńdetýge kómegin tıgizedi.

«Raıhan» fılmi ekranǵa shyqqannan keıin Muhtar Áýezov kınosenarıı jazý isine qulshyna aralasady.

1942 jyly Muhtar Áýezov S.Eızenshteınniń talantty shákirtteri kınorejısserlar V.Kadochnıkov pen F.Fılıppovpen birlestikte «Dala batyry» atty kınosenarıı jazady. Senarııdiń sıýjettik jelisi qazaq aýyz ádebıetiniń lıro-epostyq janrdaǵy jyry «Qozy Kórpesh Baıan sulýdan» alynǵan. Senarııdiń ekinshi nusqasy Ortalyq kınostýdııanyń senarııler bólimine tapsyrylady. «Dala batyrynyń» rejısserlik senarııi bekitilip, fılmdi óndiriske jiberýge sheshim qabyldanady. Ókinishke oraı, daıarlyq jumystary júre bastaǵan tusta qoıýshy-rejısser bolyp bekitilgen V.Kadochnıkov mezgilsiz qaıtys bolady. Fılmniń daıyndyq jumystary toqtatylady. Moskva qalasynda ádebıet pen óner ınstıtýtynyń memlekettik ortalyq arhıvinde osy jobaǵa arnaıy jasalynǵan rejısserlik eskızder saqtalǵan. Senarıı orys tilinde jazyldy. Onyń 83 paraq qoljazba varıanty Qazaqstan ortalyq Memlekettik Arhıviniń Kórkem fılmder kınostýdııasynyń qorynda.

Senarııdiń oqıǵasy bas keıipkerler Sarybaı men Qarabaı arasynda órbitiledi. Lıro-epostyq jyrdyń jelisimen jazylǵandyqtan negizgi sıýjettik tarmaqtar saqtalynǵan, qosalqy jeliler boıynsha oqıǵa mazmunyn tolyqtyrý barysynda avtor tarapynan ádebı shyǵarmaǵa tán birneshe sýretteý ádisterin paıdalanǵany baıqalady. Senarıı qurylymyna oqıǵa kóleminde keıipkerlik tartysty áserlendirý maqsatynda ádebı nusqada keltirilmegen personajdardyń engizilgeni de oryndy bolyp tur. Halyq aýyz ádebıetiniń ertegi janrynan mystan kempir beınesi, folklorlyq shyǵarmadan – samuryq qus jáne baqsy beıneleriniń engizilýi senarıı qurylymyn kúrdelendirýge áserin tıgizgen.

Kınodramatýrgııalyq zańdylyqtardy meılinshe tereń meńgerip, ekrandyq shyǵarma kóleminde onyń erekshelikterin eskere otyryp jazylǵan senarıı «Abaı ánderi» (1945j, rej. G.Roshal) fılmine jazyldy. Fılm Qazaqstannyń derbes qurylǵan kınostýdııasynyń eń alǵashqy týyndysy bolyp esepteledi. Bul senarııde Abaı syndy uly aqyn ómiriniń sońǵy on jyly qamtylǵan. Jeke keıipkerdiń beınesin aıqynyraq sıpattaýda aqyn shyǵarmashylyǵynyń sharyqtaý tusy jáne sol kezeńge sáıkes kelip turǵan aqynnyń talantty shákirteriniń ómiri men olardyń shyǵarmashylyqtary qamtylady. Abaıdyń shyǵarmashylyǵy jáne aqyn aınalasyndaǵy jas aqyndardyń oǵan degen kózqarastary kúrdeli qamtylǵan. Abaı aqyndyǵynyń aınalasyndaǵy shákirtterine áseri sııaqty kúrdeli máseleler Muhtar Áýezovtyń kórkem týnydylarynda ǵylymı eńbekterinde jan-jaqty tereń zertteledi. Abaı shákirtteriniń ishinde, ásirese, Aqylbaı, Maǵaýııa, Kókbaı sııaqty jas aqyndardyń shyǵarmashylyqtary zertteýshi retinde Muhtar Áýezovty qyzyqtyrǵany sonshalyq, ol 1942-jyldan bastap ózi ustazdyq etken Qazaq Memlekettik Ýnıversıtetiniń fılologııa fakýlteteniń oqý baǵdarlamasyna «Abaıtanýdan» aqyn aınalasynda bolǵan jas shákirtter shyǵarmashylyǵyna arnaıy kýrs engizedi. Aqylbaı shyǵarmashylyǵynan «Daǵystan», «Zulys» poemalaryn, Maǵaýııa shyǵarmalarynan «Eńlik-Kebek», «Medǵat-Qasym» poemalaryn qarastyrady. Kókbaı shyǵarmalarynan Abaı áserimen týǵan usaq óleńderi men “Sabalaq” kólemdi poemasyna jan-jaqty toqtalyp, teorııa turǵysynan keń talqylaıdy. Bul shákirt aqyndardyń shyǵarmalaryndaǵy Abaı mektebine tán erekshelikter atalynyp, taqyryp, mazmun úılesimdiligi jaǵynan zertteledi.

Oqıǵanyń budan bylaıǵy órbitilýi Abaı men jesirin daýlap, qýǵynǵa shyqqan Narymbet arasyndaǵy sóz tartysy arqyly keltiriledi. Ámeńgerlik daýmen Aıdarǵa taǵylǵan aıyptyń aq-qarasyn aıqyndaıtyn bı úkimi sııaqty sýretteýler zaman talabynan alshaqtamaı, sheshendik sóz tartystary arqyly meılinshe áleýmettik turǵydan dál berilgen. Oqıǵanyń janama tarmaqtary arasynda erekshelenip turǵany – Shárip pen Aıdardyń ara-qatynasy. Talantty jas aqyn Aıdarǵa abaı yqylasynyń erekshe ekendigin baıqaıtyn Sháriptiń qyzǵanysh sezimi ony aqylynan adastyrýǵa shaq. Ishinde pyshaq aınalmaıtyn kúnshil Shárip tek ózin ǵana Abaıdyń birden-bir izbasar shákirti sanaıdy. Sondyqtan da Aıdardyń Abaı aldyndaǵy bedeline ishtarlyqpen qaraıtyn Shárip talaı qatelikter jiberedi. Al, Abaı túsiniginde Shárip shyshynda da bolashaǵynan úmit kúttirer talantty aqyn. Osyndaı qarama-qaıshylyq harakterlik sıpattary Shárip beınesin sózsiz kúrdelendirip tur. Shárip beınesi mysalynda bir keıipkerdiń boıyndaǵy jaǵymdy-jaǵymsyz qasıetteriniń almasyp otyrýy arqyly kórkem shyǵarmalardaǵy ishki psıhologızm tabıǵatynyń úlgisi sheber sıpattalady. Bıografııalyq naqty derekterden kórkem janrdaǵy shyǵarmaǵa aýysý proesindegi jazýshynyń kózdegen negizgi  maqsatyndaǵy dál tabylǵan sýretteý ádisi – aqyn jan-dúnıesindegi qınalys sezimderin onyń shabytpen kelgen óleń-jyrlary arqyly berýi boldy. Halyqtyń turmysy, taptar arasyndaǵy tartys, áleýmettik teńsizdik pen ádiletsizdik sııaqty qoǵamdaǵy keleńsiz oqıǵalar Abaı tragedııasynyń basty sebepteri retinde beriledi. Muhtar Áýezovtyń «Abaı ánderi» senarııi boıynsha 1945 jyly Almaty derbes kınostýdııasy óziniń alǵashqy kórkemsýretti fılmin ekranǵa shyǵarady. Fılmniń qoıýshy- rejısseri  Grıgorıı Roshal.

Qazaq kınodramatýrgııasy elýinshi jyldar tusynda

«Almaty» kınostýdııasynyń óndiristik múmkinshilikteri nyǵaıyp, ulttyq kıno ónerimiz aıaǵyn erkin basa bastaǵan tusta qazaq kınodramatýrgııasynyń budan bylaıǵy damý satylaryna basqa da  tanymal jazýshylar belsene aralasady. Elýinshi jyldar tusynda qazaq kınosyna  ulttyq jazýshylarymyzdyń  zeıini meılinshe arta bastaıdy.  Osy kezeńde  kınematograf pen ulttyq ádebıet baılanysynyń kúsheıe bastaǵan tusy dep aıtýǵa ekranǵa sol jyldary shyqqan birqatar fılmder mysal bola alady. Jazýshy Ábdilda Tájibaevtyń kınodaǵy shyǵarmashylyǵy «Jambyl» (1952j) fılmine senarıı jazýdan bastalady. N.Pogodınmen birlestikte jazylǵan  bıografııalyq janrdaǵy  bul senarııge Jambyl aqynnyń uzaq ómir jolyndaǵy basty kezeńderi onyń shyǵarmashylyǵymen tutastyqta qarastyrylǵan ádisi negiz etip alyndy.

Shoqan Ýálıhanov ómirine arnalǵan senarııdiń avtorlary (S.Ermolınskıı, M.Bleıman)  ǵalym-etnograf, zamanynyń ozyq oıly qoǵam qaıratkeriniń ómirindegi  eń bir  kúrdeli kezeńdi qamtıdy, ár epızod mazmunyna keıipkerdiń minez ereksheligindegi tereń qatparlaryn ashýǵa kúsh salady. «Onyń ýaqyty keledi» («Ego vremıa prıdet») fılmine jazylǵan senarııdiń ekranǵa barar joly qıyndyq, tosqaýlarǵa toly boldy.

1952 jyldyń 23 qazanynda «Kazahstanskaıa pravda» gazetinde «Protıv ıskajenııa obraza Chokana Valıhanova» degen atpen maqala shyǵady, onda bylaı delingen: «Vzıavshıs za bolshýıý vajnýıý temý, S.Ermolınskıı, odnako ne ızýchıl glýboko jızn Chokana ı podal ee v lojnom svete. Senarıı ne raskryvaet dýhovnyı mır Chokana Valıhanova ne tolko kak prosvetıtelıa, no ı kak ýchenogo. V traktovke S.Ermolınskogo Valıhanov- eto razvedchık s avantıýrıstıcheskım ýklonom. Pokaz naýchnoı raboty Valıhanova ne ınteresýet avtora ».

Kórkemdik Keńestiń biraýyzdan sheshimin ala almaǵan senarıı avtorlaryna shyǵarma qurylymyna kóp ózgertýler engizýge orynsyz usynystar jasalynady. Biraz talastardan keıin ǵana Muhtar Áýezovtyń qoldaý kórsetýimen senarııdiń bastapqy varıantyn saqtap qalýǵa múmkin boldy. Muhtar Áýezov Shoqan jaıyndaǵy kınosenarııdi jaqtap, «Kazahstanskaıa pravda» gazetiniń 1952 jyldyń 28 qazan kúngi sanynda óz maqalasyn jarııalaıdy. Ol bylaı dep jazady: «Senarıı v ıstınnom smysle slova ıavlıaetsıa dostoınym tvorenıem. Kazahstanskaıa obestvennost doljna byt blagodarna avtoram».

Kezinde osyndaı  úlken daý týdyrǵan senarıı boıynsha rejısser Majıt Begalın 1957 jyly  «Onyń ýaqyty keledi» kórkemsýretti fılmin ekranǵa shyǵarady. Bul fılm qazaq kınosynyń Shoqan ómirine arnalǵan eń úzdik shyǵarmasy jáne bıografııalyq janr úlesine óz jańalyqtarymen kelgen birden bir qundy týyndy bolyp otyr.

Elýinshi jyldardyń  ekinshi jartysynda kórkemsýretti fılmder óndirisi birtindep qarqyn ala bastaıdy. Eger 1953 jyly shamamen 8 fılm shyǵarylǵan bolsa, 1954 jyly ekranǵa shyqqan kórkemsýretti fılmderdiń sany 15-ke jetedi. 1955 jyly kórkem fılmder sany jylyna 23-ke deıin kóteriledi. Úsh jyl ishinde kórkem fılmder sany úsh ese artty.  Senarıı bóliminiń jumysy óndiris qajettiligin  qanaǵattandyryp úlgire almaı jatty. Ekranǵa birqatar kórkemdik deńgeıi tómen ortanqoldy fılmder shyǵa bastaıdy. Osy kezeń aralyǵynda  A.Galıevtyń «I v shýtký ı vserez», «Malchık moı», «Sprosı svoe serde», M.Erzınkıannyń  «Pesnıa zovet», «Hochý ývıdet okean» senarııleri  qazaq ulttyq kınodramtýrgııasyna esh jańalyq ákele qoımady.

Osyndaı ýaqytsha paıda bolǵan toqyraýdan shyǵyp, birtindep órleý  kezeńi qazaq kınodramatýrgııasynda  elýinshi jyldardyń ekinshi jartysy men alpysynshy jyldar  tusynda bastalady.