Gúljan NAÝRYZBEKOVA

T.Júrgenov atyndaǵy QazUÓA professory, kınotanýshy

1.1.Kınofıkaııa jáne kórkemsýretti fılmder

Álemdik kıno óneri tarıhymen salystyrǵanda qazaq jerinde kıno óndirisi kesheýildep damydy. 20-jyldar tusyna deıin Qazaqstan óńirinde kıno óndirisi áli qalyptasa qoımaǵan edi jáne kıno salasynda ulttyq mamandar da bolmady. Jas Respýblıkanyń bul jyldary mádenı ómirinde birinshi kezektegi mańyzdy máseleler qatarynda qazaq dalasyna kınofıkaııa qubylysyn keńinen taratý boldy. Uly Qazan kóterilisine deıin Qazaqstan terrıtorııasynda bar- joǵy 13 qana kınoqondyrǵy jumys jasaıdy jáne olardyń barlyǵy derlik jeke kásipkerlerdiń menshiginde boldy. Eń alǵashqy kınoseans 1910 jyly Vernyı (qazirgi Almaty) qalasynda «Mars» jazǵy kınoteatrynda ótti. Dál osy jyly Qazaqstannyń taǵy birqatar qalalarynda jyljymaly kınoteatrlar iske qosylady. Eki jyl aralyǵynda Vernyı (qazirgi Almaty) qalasynyń bir ózinde ǵana úsh staıonar kınoteatr jumys isteı bastaıdy. Kınoseansty tabys kózi dep tanyǵan kásipkerler (Omby qalasynan kelgen Fabrı, Tashkentten kelgen Seıfýllın) bir-birimen ózara baqtalastyqta boldy, olar kınoteatrlardyń mádenı dárejesi men kórsetilip jatqan kınotýyndylardyń kórkemdik deńgeıine asa mán bere qoımady. Kóp uzamaı-aq qazaq dalasyn kınofıkaııalaý proesi memlekettik dárejede júıelendirile bastady. 1919 jyldyń 19 tamyzynda Halyqaralyq Komıssarlar Keńesiniń «Fotografııalyq jáne kınematografııalyq saýda men kınoóndiris oryndaryn memlekettendirý» jónindegi Dekreti qabyldanady. Osy qujat negizinde 1921 jyldyń 24 qazanynda Búkilodaqtyq Fotokıno óndirisiniń Qazaqstandaǵy bólimi qurylady. Jańa qurylǵan bul bólimsheniń  kún tártibinde  kezek kúttirmes  máselelerdiń  barlyǵy derlik kıno óndirisin  qalyptastyrý  baǵytynda  bolady, olardyń negizgileri:

• gýbernııalyq aımaqtar boıynsha fotokıno bólimderin qurý jáne damytý;
• jyljymaly kınoqondyrǵylar júıesin uıymdastyrý;
• kınoplenkalar, dıapozıtıv óndiretin jáne ony óńdeıtin laboratorııalar men fotoateleler ashý;
• Qazaqstan jerindegi buǵan deıingi barlyq kınoteatrlardy memleket qaramaǵyna engizý jáne olardy bir júıeden basqarý  jumysyn jolǵa qoıý.

Endigi jerde jańa qurylǵan Fotokıno bólimi osy baǵytta qyzý jumysqa  kirise bastaıdy. Kınoteatrlar sany jyl ótken saıyn kóbeıe túsedi, birqatar qalalarda shaǵyn kınobirlestikter iske qosylady. 1924 jyldyń sońyna qaraı Qazaqstan jerinde 44 kınobirlestikter jumys isteı bastady, onyń ishinde Vernyı (Almaty) okrýgy boıynsha – 10, Aqmola boıynsha - 9, Oral okrýgy boıynsha – 15 jáne taǵy birqatar qalalarda birden-ekiden kınotetarlar iske qosylady. Bul atalyp otyrǵan kórsetkishter Qazaqstan óńirinde kınofıkaııa  qubylysynyń  keń etek jaıa bastaǵanyn dáleldeıdi. Degenmen de, kınoqondyrǵylar sanynyń jyl sanap óse bastaýy alys jatqan shalǵaı óńirlerge kıno týyndylaryn nasıhattaý barysynda áli de bolsa jetkiliksiz edi. Osy kezeńnen kún sanap ósip jatqan kınoqondyrǵylardy meńgere alar arnaıy mamandar daıarlaý qajettiligi týady. Qazaqstannyń birqatar iri-iri qalalarynda  kınomehanıkter, tehnıkter, kınoınjenerler, kınofıkaııa júıesine mamandar daıarlaıtyn qysqamerzimdik kýrstar ashyla bastaıdy. Osyndaı alǵashqy oqý oryndarynyń biri Qyzyl-Orda  qalasynda ashylǵan kınomehanıkter kýrsynyń alǵashqy túlekteri jyljymaly  kınoqondyrǵylardyń jumysyn meńgerip, Qazaqstannyń shalǵaı jatqan aýyldaryna sapar shegedi.

Kınofıkaııa júıesiniń  Qazaqstan jerine baıaýlap bolsa da keń taralýyna sol kezdegi úkimet tarapynan kórsetilgen kómektiń paıdasy zor boldy. Proekııalaý apparattarynyń túr-túri, pozıtıvtik kınoplenkalar jáne taǵy basqa tolyp jatqan tehnıkalyq jabdyqtar shet elden satyp alynyp jatty. Jas memlekettiń ózindik kınoóndirisiniń qýaty áli de bolsa tym álsizdeý bolatyn. Bastapqy kezeńdegi kınoseanstardyń negizgi mazmuny úgit-nasıhat quraly retinde qabyldanady. Ár aýdanda, ár qalada seans aldynda ótkiziletin kınolektorıılardyń basty taqyryptary sol kezdegi jańa úkimet saıasatymen tikeleı ushtasyp jatty. Kún ótken saıyn kınoteatrlarǵa kórermender arnaıy uıymdastyrylǵan júıe boıynsha aǵyla bastady. Bılettiń baǵasy arzandatyldy, mektep oqýshylary men kedeı  qaýymdastyqtarynyń múshelerine aqysyz kirýge ruqsat berildi. Jyljymaly kınoqondyrǵylardyń ónimsiz qyzmetine sol kezdegi jergilikti halyqtyń hat tanymaýy da sebep boldy. Kınoshyǵarmanyń dybyssyz “mylqaý” jaǵdaıyna baılanysty kınolektorlar seans bastalmaı turyp kórermen aldynda fılm sıýjetinen az da bolsa maǵlumat berip otyrýǵa májbúr edi.

Kınofıkaııa qubylysynyń el arasyna meılinshe  keń taraýyna «Kóshshi» kedeı-sharýa qaýymdastyǵy men tutynýshylar  kooperaııalarynyń da roli zor boldy. Kásibı odaqtar birlestigi óndiris oryndarynda shaǵyn staıonar kınoteatrlar qurylysyn qolǵa alady. Kınofıkaııalaý organdaryna «Sovet kınosynyń dostary» odaǵy da úlken kómek kórsete bastaıdy. Bul Odaqtyń tuńǵysh tóraǵasy bolyp belgili qoǵam qaıratkeri Nyǵmet Nurmaqov saılanady. Osy Odaqtyń kúshimen respýblıkanyń iri-iri qalalarynda, fabrıkalar men zavodtarda kıno úıirmeleri kóptep ashyla bastaıdy. Ár kınoseans aldynda úıirme músheleriniń uıymdastyrýymen saıası taqyryptarda áńgimeler ótkizý jumystary  jolǵa qoıylady.

Degenmen de, kınofıkaııalaý sharalarynyń osyndaı jan-jaqtylyǵyna qaramastan, qazaq jerinde kıno ónerin nasıhattaý jumystary áli de bolsa baıaý qarqynda ótip jatty. Kıno ónerin nasıhattaý sııaqty jańa qubylystyń damýyna tejeýshi bolǵan faktorlardyń basty sebepteriniń biri - aýyl-aýyldarǵa taratylyp jatqan jyljymaly kınoqondyrǵylardy der kezinde fılm kóshirmelerimen qamtamasyz etý jumystarynyń qıyndyǵy edi. Kınoprokat júıesiniń qyzmeti baqylaýsyz bolǵandyqtan  ár kınoqondyrǵyda fılm kóshirmesiniń naqty baǵasy qalyptasa qoımady. Sondyqtan da ýaqyt talabymen jyljymaly qondyrǵylardy fılmder kóshirmesimen qamtamasyz etý jumystaryn bir jerden basqarý qajettiligi týady.

Osy maqsatta 1921 jyly arnaıy kınoprokat kontory quryldy. 20-jyldar sońyna qaraı joǵaryda atalyp ketken birqatar sharalardyń nátıjesinde Qazaqstan óńirin kınofıkaııalaý qarqyny birtindep kóterile bastaıdy. 1927 jylǵy esep boıynsha Qazaqstanda qalalyq prokat júıesinde 21 kınoteatr, 30 klýbtyq kınoqondyrǵylar bolsa, aýyldyq prokat júıesinde 41 jyljymaly kınoqondyrǵylar men 39 staıonar kınoteatrlary kórermenge qyzmet kórsetti. Respýblıkanyń endi ǵana aıaqtanyp kele jatqan kınofıkaııa organdarynyń qyzmetine jumysshy komıtetiniń qoldaýymen 1928-jyly qurylǵan «Sovet kınosynyń dostary» (ODSK-obestvo drýzeı sovetskogo kıno) atty qoǵamdyq úıirmeniń kómegi asa zor boldy. Qazaqstandaǵy aımaqtyq ODSK jetekshisi qyzmetine Nyǵmet Nurmaqov taǵaıyndalady. Bul qoǵamnyń negizgi mindetteri  qalalyq jerlerdegi kıno úıirmeleriniń jumysyn jolǵa qoıý boldy. Zavodtar men fabrıkalarda, oqý oryndary men mekemelerde kınoteatrlardyń repertýarymen tanystyrý jáne kınonyń mańyzy jaıynda úgit-nasıhat jumystary josparly túrde iske asyryla bastaıdy. Kınoseanstardan túsken qarajattyń artyq túsimi kómegimen ústi-ústine jańa kınoartelder quryla bastaıdy. Endigi jerde jyljymaly jáne staıonar kınoqondyrǵylardy iske qosatyn kınomehanıkter men kásibı ınjenerler qajettiligi týady. Sondyqtan da, iri qalalarda memleket qoldaýymen kıno mamandaryn daıarlaıtyn qysqa merzimdik kýrstar ashyla bastaıdy.

Ulttyq kadr retinde kásibı bilim alǵan Qyzyl-Orda kınomehanıkter kýrsynyń alǵashqy túlekteriniń biri Sadýaqas Kaddıevtiń qol astyndaǵy jyljymaly kınoqondyrǵysymen aýyl-aýyldy aralap, kıno ónerin nasıhattaýdaǵy asa belsendiligi jaıynda Beıimbet Maılın «Eńbekshi qazaq» gazetiniń 1930-jylǵy 20-qarashadaǵy sanynda bylaı dep jazady: «Sadýaqas Kaddıev óz isiniń sheberi, ol únemi jol ústinde. Onyń jyljymaly kınoqondyrǵysy kún demeı, tún demeı, damyl kórmesten, Marqakól jáne Besqaraǵaı aýdandaryndaǵy aýyldardy túgel aralap shyqty. Ol tek fılm kórsetip qana qoımaıdy, sonymen qatar, ár seans aldynda kıno jaıynda úgit-nasıhat júrgizedi, jergilikti halyqty ónerdiń jańa túrine qyzyqtyrýǵa tyrysady».

Keńes kezeńi kınematografııasynyń tarıhy hronıkadan bastaý alady. 20-jyldar kınorepertýarlarynda negizinen jas memlekettiń jańa saıasaty men ıdeologııasy ýaǵyzdaldy. «Kınonedelıa», «Goskınokalendar», «Kınopravda», «Sovkınojýrnal» sııaqty aptalyq kınojýrnaldar el ómirinde bolyp jatqan ózgeristerdi ekrannan úzdiksiz kórsetip jatty. Kınoplakat, qysqa formatty kıno-ocherkter túrinde túsirilgen  alǵashqy hronıkalyq sıýjetter sovet kınosy tarıhynda revolıýııalyq kınopýblııstıka janrynyń qalyptasýyna negiz boldy.

Qazaqstan taqyrybyna túsirilgen alǵashqy kórkemsýretti fılmder

Kınematografııa óneriniń qalyptasý kezeńinde mańyzdy rol atqarǵanymen de, hronıkalyq-derekti fılmder jas respýblıka ómirin jetkilikti dárejede kórsete almady. Tehnıkalyq shekteýli múmkindikterdiń aıasy biren-saran ǵana fılmder túsirýge jetip jatty. Qazaqstan taqyrybyna kórkem janrda jańa ekran týyndylardyń qajettiligi týraly baspasóz betterinde qoǵamdyq pikir talastary úzdiksiz jarııalanady. Ortalyq stýdııalar tarapynan Qazaqstan taqyrybyna fılmder jasaý talpynystary nátıjesinde 1928-jyly ekranǵa D.Fýrmanovtyń ádebı shyǵarmasy jelisimen «Kóterilis» («Mıatej») atty alǵashqy kórkemsýretti fılm shyǵady (senarııdiń avtorlary M. Bleıman, S.Tımoshenko; qoıýshy-rejısser- S.Tımoshenko, operatory L. Patlıs). Avtorlardyń ádebı nusqa retinde D.Fýrmanovtyń osy shyǵarmasyn alýy kezdeısoq qubylys emes edi.  Jıyrmasynshy jyldar tusynda jańa ókimet ıdeıasyn nasıhattaý maqsatynda kınematograf ónimderin keńinen taratý óz nátıjesin berip jatty. Jazba nusqadaǵy keltiriletin revolıýııalyq qyraǵylyq, kýlaktar men baılardyń halyqqa qarsy is-áreketterin ashý sııaqty qasıetter jáne sol arqyly taptyq kúresti nyǵaıtý sııaqty basty tarmaqtar ekrannan zańdy jalǵasyn tabady. «Mıatej» fılminen keıin Qazaqstan terrıtorııasynda kórkem fılmder óndirisin negizdeý qajettiligi týady.

1929-jyly Almaty qalasynda Búkilreseılik «Vostokkıno» akıonerlik qoǵamynyń jergilikti óndiristik bólimi ashylyp, plenkaǵa túsirilgen materıaldardy óńdeý laboratorııalary, shaǵyn kólemdi montajdaý bólmeleri jabdyqtalady.

Jıyrmasynshy jyldarmen salystyrǵanda otyzynshy jyldar tusynda Qazaqstan týraly túsirilgen fılmderdiń sany kúrt ósedi. Bul tek hronıkalyq–derekti fılmderde ǵana emes, kórkemsýretti kınoǵa da qatysty bolǵan qubylys edi. Osy jyldary «Dala ánderi» (1930j., s. avtory E.Aron, rej.A.Lemberg), «Jut» (1931j., s. avtorlary S.Ermolınskıı, M.Karostın; rej. M.Karostın), «Qarataý qupııasy» (1932j.s.avtorlary A.Dýbrovskıı, El-Regıstan; rej. A.Dýbrovskıı), «Jaý súrleýi» (1935j. senarıı avtorlary I.Shýhov, I.Pravov; rej. O.Preobrajenskaıa, I.Pravov) atty alǵashqy kórkemsýretti fılmder ekranǵa shyǵady.

«Dala ánderi» kórkemsýretti fılmi Qazaqstan respýblıkasynyń 10-jyldyq mereı toıyna arnaıy túsirildi, negizgi mazmuny jańa ókimet qoldaýymen endi ǵana aıaq basyp damyp kele jatqan Sovettik Qazaqstan respýblıkasynyń alǵashqy jetistikteri tóńireginde órbitiledi. Kınematografııalyq shyǵarma zańdylyqtarynyń múmkindikteri keńeıip, osy fılmde pavılondyq kórinisterdiń sheńberi tabıǵı tabıǵat aıasyna ulasady. Kadrlardyń basym kópshiligi  jalpy planmen alynǵan, «kópshilik qozǵalysymen» (narodnye massy) berilip otyratyn kórinister jańa qoǵamdyq ózgeristerge halyqtyq sıpat berý maqsatynda jasalǵan. Oqıǵa jelisin órbitý barysynda jeke keıipkerlerdiń taǵdyry tarıhı derekter kórinisterimen úılesimdi túrde alma-kezektenip otyrady, sonysymen de derektilik maǵynaǵa ıe bolady. Kompozıııa qurylymyndaǵy mundaı bulyńǵyrlyq kórkem shyǵarma mazmunyn suıyltyp jiberýi de múmkin, osy oraıda «Dala ánderi» fılmi tóńireginde sol kezeńdegi kınoshyǵarma talaptaryna sáıkes kelmedi degen de pikirler aıtylyp jatty. Alaıda, osyndaı kózge kórinbes kemshilikterine qaramastan, «Dala ánderi» kórkemsýretti fılmin qazaq dalasyn onyń óz erekshelikterin saqtaı otyryp, jańa tarıhı ózgerister qoınaýynda sıpattaýǵa baǵyttalǵan alǵashqy týyndy dep baǵalaǵan jón. Árıne, munda jeke keıipkerler taǵdyry tarıhı derekter men qoǵamdyq ózgerister jańǵyryǵy alasapyranynda kóldegi bir tamshydaı ǵana maıdalanyp ketkendikten de, kórkem shyǵarma sýretteý ádisterin birden baıqaı almaımyz, sol sebepten de, fılm kompozıııasyndaǵy sıýjettik tarmaqtar asa aıqyn kórinis tappaǵan. Osy atalyp otyrǵan kemshilikterge qaramastan, «Dala ánderindegi» akterlyq faktýra jáne tabıǵı talant jeńisin aıtpaýǵa bolmas. Kıno salasynda jergilikti ult ókilderinen kadrlar joqtyń qasy bolǵandyqtan da, «Dala ánderi» fılminde oınaǵan tuńǵysh qazaq akteri Serke Qojamqulov roli ulttyq kınoakterlyq mektebiniń tarıhynda alǵashqy tájirıbe retinde joǵary baǵalanady. Shyǵarma avtorlary respýblıkada bolyp jatqan ózgerister men jańalyqtar týraly áńgimeleı otyryp, dala ánderi men kúmisteı tógilgen kúı sıqyryn qatar kórsetedi.

Budan keıin ekranǵa shyqqan kelesi fılmniń de jetistigi aıtarlyqtaı boldy. 1931-jyly ekranǵa shyqqan «Jut» kórkemsýretti fılminiń qurylymdyq sıpaty áldeqaıda naqty, taptyq tartys jeke keıipkerler deńgeıinde beriledi, baı men kedeı arasyndaǵy shıelenis fılm oqıǵasynyń damýynda sharyqtaý shegine jetedi, sol arqyly árqaısysynyń minezindegi erekshelikter aıqyndalady. Bas keıipker Malaı (rolde-Hakim Dáýletbekov) ómiriniń jartysyn baı esiginde ótkizgendikten adam retinde jeke basyna tán qasıetterden birtindep aıryla bastaǵandaı syńaıda. Baryp kel-shaýyp kel jaǵdaıynda qolbalaǵa aınalyp ketken Malaıdyń bolashaǵynan úmiti ábden úzilgendeı bolady, alaıda endigi jerde jańa ókimettiń kelýimen onyń ómirine ózgerister enedi. Malaıdyń sanasy birtindep oıana bastaıdy. Kóp ýaqyt boıy baı qaramaǵynda jalshy bolǵan batraqtar onyń malyn kóz qarashyǵyndaı baǵyp-qaqqan, talaı juttan da aman alyp shyqqan. Endigi jerde Malaı da basqa  batraqtar sııaqty baıdyń malyn óziniki dep esepteıdi. Bulardyń sanalarynyń ósýi taptyq tartys mazmunyn qoıýlata túsedi. «Jut» fılmindegi negizgi ıdeıalyq  maqsat – revolıýııamen kelgen qoǵamdyq ózgerister nátıjesinde taptyq sana aıyrmashylyqtarynyń tereńdegenin kórsetý, sol arqyly Qazaqstan óńirinde jumysshylar qozǵalysynyń óris alǵandyǵyn nasıhattaý. Hakim Dáýletbekovtyń somdaǵan Malaı beınesi óte sátti shyqqan. Osy rolinen keıin ol taǵy birqatar fılmderge shaqyrylady.

Kelesi kórkemsýretti fılm «Qarataý qupııasy» ekranǵa 1932-jyly shyqty. Fılmge ómirde bolǵan shyn oqıǵa negiz etip alynǵan. Keńes úkimeti ornaǵannan keıin, óndiris oryndaryn jappaı ındýstrııalaý jumystary bastalady. Kún sanap qaýlap ósip kele jatqan zavodtar men fabrıkalarǵa tabıǵı resýrstar qajettiligi jańa múmkindikter  qarastyrýǵa májbúr etedi. Kaýchýk ónimderin beretin kók-saǵyz Tıan-Shıan taýlarynyń batysynda, ásirese, Kegen, Sary-Jas, Tekes bókterlerinde kezdesetin bolǵandyqtan, endi sol ósimdikti jınaýǵa ekspedıııa shoǵyrlanady. Kaýchýktyń qasıetterin zerttep júrgen jas ǵalymdar tobyna jergilikti adamdar shyn nıetterimen kómek kórsetedi. «Qarataý qupııasy» fılmi qym-qıǵash oqıǵalar negizinde túsirilgen. Negizgi oqıǵa birneshe adamnan turatyn ekspedıııanyń kaýchýk ósimdigin izdestirý maqsatymen shyqqan joryǵy jaıynda. Ekspedıııa músheleriniń jol boıy kezdesken qıyndyqtary sıýjettik tarmaqtyń qosalqy elementteri retinde negizgi baǵytty qoıýlandyra túsedi. Fılmniń avtorlary – rejısser A.Dýbrovskıı, operatorlary - G.Blıým, A.Zılbernık. Kóne kóz professordyń rolinde SSSR Halyq artısi V.Gardın, jas ǵalymnyń rolinde – B.Azarov. Hakim Dáýletbekov bul fılmde ǵylymı ekspedıııanyń jol kórsetýshisi rolin oryndaıdy.

Otyzynshy jyldar kezeńinde joǵaryda atalyp ketken fılmdermen qatar «Vostokkıno» tresinen «Jaý súrleýi» (jazýshy I.Shýhovtyń «Nenavıst» romany boıynsha (fılmniń rejıssery - O.Preobrajenskaıa), «Kóterilis» («Mıatej») (D.Fýrmanovtyń «Mıatej» romany boıynsha, rejıssery - S.Tımoshenko) fılmderi jaryq kóredi.

Bul atalyp otyrǵan «Kóterilis» («Mıatej»), «Dala ánderi», «Jut», «Qarataý qupııasy», «Jaý súrleýi» fılmderiniń kórkemdik deńgeıi ekrandyq shyǵarma zańdylyqtary turǵysynan alyp qaraǵanda áli de jetkiliksiz dárejede edi. Degenmen de, bul fılmderdi kemshilikterine qaramastan, Qazaqstanda kórkemsýretti kınonyń dúnıege kelýiniń alǵashqy nyshandary boldy dep baǵalaý kerek. Búkilreseılik “Vostokkıno” akıonerlik qoǵamynyń Almatyda ashylǵan óndiristik bólimi bolashaq kınostýdııanyń negizi bolyp qalanýy tıis edi. Alaıda, ol bólimniń jumys isteý merzimi uzaqqa sozylmaı, 1931jyly  múldem jabylyp qalady. 1933 jyly Almatyda “Soıýzhronıka” tresiniń Qazaqstandaǵy bazasy ashylady da, “Sovettik Qazaqstan” kınojýrnalyn shyǵarý mindetteledi. Kınojýrnal Qazaqstan ómiri týraly hronıkalyq-derekti sıýjetterdi túsirýge tıisti boldy. Al, 1935-jyldyń sońynda atalmysh baza Almaty kınohronıkasy stýdııasy bolyp qaıta ashylady. Alǵashqy jyldardaǵydaı emes, kıno óndirisin jolǵa qoıýǵa tehnıkalyq jáne shyǵarmashylyq kúshi jaǵynan tolyq múmkindigi bar jańa stýdııanyń qurylýy Qazaqstanda óz aldyna jeke kıno ónerkásibiniń dúnıege kelýiniń dáleli boldy. Bul ulttyq kınoóneri tarıhyndaǵy asa mańyzdy kezeń. Almaty kınohronıka stýdııasy alǵashqy kezeńde tek kınojýrnaldar men hronıkalyq derekti fılmder túsirýmen ǵana shektelip otyrdy.

Qazaqstan kıno ónerindegi kórkem  janrdyń  damýynyń ózindik erekshelikteri bar. Otyzynshy jyldardyń ekinshi jartysynda ekranǵa birqatar kórkem fılmder shyǵyp úlgergen tusta, endigi jerde ulttyq kórkem kıno óndirisin jolǵa qoıý  qajettiligi týdy.

«Amangeldi» kórkemsýretti fılminiń mańyzy

Sháken Aımanov óziniń estelikterinde Respýblıka basshylarynyń kıno mamandaryn jınap alyp, olardyń aldyna  aty ańyzǵa aınalǵan Amangeldi batyr jaıynda fılm túsirý qajettiligin basa aıtyp, maqsat qoıǵandyǵyn aıtady. Shyǵarmashylyq turǵydan alǵanda Amangeldi jaıynda fılm túsirý  múmkin edi, alaıda, sol kezdegi materıaldyq bazanyń kemshilikterine baılanysty tehnıkalyq jabdyqtaý jaǵy qıynǵa tústi. Soǵan qaramastan, aty ańyzǵa aınalǵan Amangeldi batyr  jaıynda fılm túsirý jóninde sheshim qabyldanady. Senarıı jazý úshin Moskvadan jazýshy Vs.Ivanov shaqyrylady. Qazaq jazýshylarynan «Amangeldi» fılmine senarıı jazý jumysyna Ǵ.Músirepov jáne B.Maılın qosylady. «Lenfılmnen» rejısser M.Levın, «Mosfılmnen» operator H.Nazarıan shaqyrylady. Jumys qyzý bastalyp ketedi. Fılmge túsken akterlardyń barlyǵy derlik teatr sahnasynan keldi.

Tehnıkalyq jabdyqtaý, pavılondyq kórinisterdi túsirý jáne túsirilgen materıaldy montajdaý jumystary tolyǵymen «Lenfılm» kınostýdııasynyń sheńberinde júzege asyryldy. Al, tabıǵı kórinisterdiń barlyǵy derlik Almaty qalasynyń tóńireginde  túsirildi. Fılm bastapqyda-aq birden eki varıantta túsiriledi: orys jáne qazaq tilderinde. Fılmniń negizgi oqıǵasy – 1916 jyly qazaq dalasynda bolǵan, Amangeldi basqarǵan ult-azattyq kóterilisi tóńireginde baıandalady. Kóterilistiń shyǵýynyń basty sebebi áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası sıpattaǵy faktorlar edi. Solardyń biri – Reseı patshasynyń 1916j 25 maýsymdaǵy armııanyń tyl jumystaryna Qazaqstannyń, Orta Azııanyń «buratana» halyqtary arasynan 19-dan 43 jasqa deıingi er adamdardy shaqyrý jónindegi jarlyǵy tikeleı syltaý boldy. Qazaqstannyń dalalyq aımaqtarynan - 100 myńnan astam, bir ǵana Jetisý óńirinen 87 myń adam qara jumysqa eriksiz alynýǵa tıis boldy. Osy jarlyq shyǵysymen-aq, jergilikti bolystar dereý tizim jasaýǵa kirisedi. Patshanyń qatal jarlyǵyna jáne jer-jerde ony oryndaýdaǵy ádiletsiz tásilderge qatty ashynǵan jergilikti halyq bas kótere bastaıdy. Ár jerde, oblys-oblystarda qarýly kóterilister ushqyny shyǵyp, qazaq dalasynda stıhııalyq qozǵalystar birte-birte uıymdasqan sıpat ala bastaıdy. Ult-azattyq kóterilisiniń asa iri ortalyqtary Jetisý men Torǵaı óńiri boldy. Osyndaı tarıhı derekter «Amangeldi» fılminiń negizgi dramatýrgııalyq jelisin quraıdy. Amangeldi Imanov bastaǵan 15 myńǵa jýyq kóterilisshilerdiń bastapqy qarýly dúmpýlerinen aqpan revolıýııasyna deıin sozylǵan ýaqytta qanshalyqty kúrdeli synaqtan ótkendigin kórsetý  arqyly jáne jeke keıipkerdiń harakterindegi evolıýııalyq ósý dárejesine deıingi qubylysty ekrandyq shyǵarma mysalynda baıqaýǵa múmkin boldy.

Fılmge arnaıy jazylǵan ádebı senarıı 1936 jyly «Novyı mır» jýrnalynyń №11 sanynda jarııalanyp, talqyǵa túsedi.    Túsirý kezeńinde, árıne, bastapqy senarıı varıantyna kóp ózgertýler men qysqartýlar engiziledi.

Keńes kezeńi kınosynyń qalyptasýyndaǵy bastapqy saty kóp jaǵdaıda revolıýııa ıdeıasymen qanyqqan romantıkalyq saryn arqyly sıpattalady. Bul qubylys qazaq kınosyna da tán boldy. Uly Qazan kóterilisi aldyndaǵy tarıhı kezeń qamtylǵan «Amangeldi» fılminde bas keıipkerdiń el ómirindegi eleýli izderi sıýjetke arqaý bolyp, shyǵarma janrynyń tabıǵatyn tarıhı-bıografııalyq baǵytqa burýǵa múmkindik beredi. Amangeldi-halyq qalaýlysy, demek ol jańa ıdeıany tasymaldaýshy da bolyp otyr. Bas keıipkerdi somdaǵan Elýbaı Ómirzaqovtyń akterlyq sheberligi Amangeldi beınesin kezeń sıpatymen tutastyqta bere aldy. Ekrandyq shyǵarma zańdylyqtaryna oraı Amangeldi beınesi ony qorshaǵan adamdar qarym-qatynasy arqyly tereńdetildi, fılm sıýjeti órbigen saıyn bas keıipkerdiń de minezindegi erekshelikter aıqyndala túsedi, sol arqyly harakteriniń ósý deńgeıin kórýge múmkindik boldy. Ol tek qana batyr bolyp kóringen joq, onyń boıynda qarapaıym adamǵa tán qasıetterdiń barlyǵy da bar. Amangeldiniń júris-turysynda qolbasshy retindegi boıyndaǵy jınaqylyq ta basym, mahabbaty da kórine aldy, qatelik jibergenderge ashýlanady da, bir sózben aıtqanda, Amangeldi minezindegi erekshelik jeke adam ereksheligi tarapynan jan-jaqty ashyla aldy. Sol kezdegi qazaq teatr sahnasynyń juldyzdary Serke Qojamqulov, Qurmanbek Jandarbekov, Shara Jıenqulova, Qanabek Baıseıtov, Qalıbek Qýanyshpaevtardyń fılmge qatysýy bul shyǵarmanyń dárejesin odan beter kótere tústi. Keń kólemdi kópshilik kórinisterdiń iri plandarmen jıi almasýy bas keıipkerdiń ishki dúnıesin tereńdetýge birshama kómegin tıgizdi.

«Amangeldi» fılmi ekranǵa shyqqannan keıin 1939 jyly Qazaqstan Ortalyq Komıteti jáne Halyq Komıssarlar Keńesiniń sheshimimen ulttyq kıno óndirisin órkendetý jolynda birqatar sharalar josparlanady. Sondaı sharalardyń mańyzdylary qatarynda Qazaqstan taqyrybyna arnaıy  jazylǵan senarııler báıgesiniń jarııalanýy edi. Alǵash uıymdastyrylyp otyrǵan ulttyq senarııler báıgesine 40 astam jumys qatystyrylady. Solardyń ishinde eń úzdigi bolyp Muhtar Áýezovtyń  «Raıhan» senarııi bas júldege ıe bolady. Osy kezeńnen endi qazaq ulttyq kórkem kınosynyń qalyptasý jáne damý tarıhy bastalady.