Búginde tárbıeniń quraly, qoǵam aınasy dep ekrannan kúnde kórip tamashalap júrgen kıno men mýltfılmderdi aıtamyz. Álem bizdi osy sıqyrly dúnıesimen-aq jaýlap aldy desek te bolady. Al, bul salada bizdiń menmundalap turǵan týyndylarymyz saýsaqpen sanarlyq. Árıne, aýyzdy qý shóppen súrtý de artyqshylyq. Elimizde anımaııa salasy búginde óziniń damý jolyn endi taýyp kele jatqandaı. Bul salada sońǵy ýaqytta tabysty týyndylar da joq emes.
Qazaq mýltfılminiń tarıhy Ámen Qaıdarovtyń «Qarlyǵashtyń quıryǵy nege aıyr?» fılminen bastaý alady. Áıgili qazaq ertegisiniń jelisi boıynsha túsirilgen. «Qazaqfılm» kınostýdııasynda túsirilgen bul fılmge 50 jyldan assa da bizdiń el bul salada kenje qalǵandardyń sanatynda. Sondyqtan bolar sońǵy kezde ekranymyzdy ózge eldiń qısapsyz qanǵa toly, jer betinde joq temir keıipkerlerge toly týyndylary jaýlap alǵan.
Uıada ne kórse ushqanda sony iletin jas baldyrǵandar úshin elimizdiń telearnalarynda kórsetiletin biregeı otandyq týyndylarymyzdyń mańyzy zor. Bul ulttyq dúnıetanymdy qalyptastyrýǵa ári qazaqy mádenıet pen salt-dástúrge balalardyń besikten bastap sýsyndaýyna zor septigin tıgizedi. Osyǵan sáıkes qazaq anımaııasynyń búgingi jáı-kúıinen habardar bolý úshin, Sháken Aımanov atyndaǵy«Qazaqfılm» AQ-nyń rejısser-mýltıplıkatorlar Turdybek Maıdan jáne Tilek Tóleýǵazy aǵalarymyzben suhbattasý múmkindigi týdy.
Qazirgi qazaq anımaııasynyń jaı-kúıine, onyń ishinde ózderińizdiń jasap jatqan jumystaryńyzǵa toqtalyp ketseńiz?
Komandalardy salystyra otyryp, jasalyp jatqan jumystar jaıynda, aqsap turǵan tustary jaıynda da aıta ketýge bolady árıne. Alaıda bárin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Bul oraıda mınıstrlik tarapynan kórsetilip jatqan qoldaýlarǵa da toqtala ketken jón. Óıtkeni eki birdeı tolyq metrli mýltfılm jumystarynyń qatar júrýi – qazaq anımaııasyndaǵy tarıhı dúnıe.
«Muzbalaq» pen «Kúltegin» tolyqmetrli fılmderi sheteldik mamandardyń qatysýymen jasaldy ma, álde tolyqtaı otandyq ónim bolmaq pa?
Osy «Muzbalaq» fılmin 2015 jyly jobadan tys ótinish jazyp júrip, az qarjymen bastaǵan bolatynbyz. Qyrǵyzstan, Qytaı, Belarýsııa elderimen baılanysqa shyqtyq. Biraq teńge qunynyń kúrt túsip ketýine baılanysty, olardyń kýrstarymen eseptegende, bizdiń aqshamyz azdyq etti. Aldaǵy ýaqytta Reseı jáne kórshiles basqa da memlekettermen ádis almasyp, birigip, joba jasaý josparymyzda bar. Degenmen, barlyǵy qarjy máselesine kelip tirelip otyr.
Shyǵarmashylyq topqa toqtala ketseńiz. Mamandardyń kóbi jastar ma, álde eńbek ótili kóp mamandar ma?
Shyǵarmashylyq toptyń quramy óte myqty mamandardan quralǵan desek bolady. Óıtkeni Qazaqstan boıynsha eń bilikti degen anımatorlardyń birazy derlik bizdiń quramda. Aǵa býyndardan Ámen Qaıdarovtyń shákirti, Saq stýdııasynyń anımatory, bizdiń bas anımatorymyz Ámirjan degen aǵamyz qyzmet jasaýda. Qalǵan mamandardyń kóbi ózimizdiń T.Júrgenov atyndaǵy Óner akademııasynyń túlekteri.
Al «Muzbalaqtyń» jumystary qaı kezeńge taıady?
Alla qalasa, «Muzbalaq» - qazaq anımaııasyna óz jańalyǵymen keletin dúnıe. Ol «Kúlteginnen» buryn bastalǵandyqtan, qazirgi kezde fılmniń jartysy daıyn. Mýzykasy jazylý ústinde.
«Muzbalaqty» bıylǵy, «Kúltegindi» kelesi jyldyń enshisine qaldyrmaqsyzdar ǵoı?
Joq, ázirge belgisiz. Kúltegin daıyndyq kezeńinen ótti. Óndiristik kezeńge endi jiberiledi. Mınıstrlik bıyl bitirýdi tapsyrǵanymen, jumystyń aıaqtalýy bizdiń eńbek kúshimizge baılanysty. Sondyqtan, naqty ýaqyty belgisiz.
Al qazaq anımaııasynyń erteńi jaıly ne aıtasyz?
Maıdanda júrgen áskerlerge sońynan kómekshi ásker kelmese, aldyńǵy shep álsirep qalady ǵoı. Mine, úlken jobany qolǵa alǵannan keıin, biz de osyndaı mamandarǵa degen muqtajdyqty sezindik. Qazaq «Kósh júre kele túzeledi» deıdi. Biraq, kóshtiń tym uzaq júrip ketkeni de qıyn. Biz biraz jerge jetip, túzeletin jerine keldik dep oılaımyn. Fılmdi jasaý tek bir ǵana adamnyń qolynda emes qoı. Onyń artynda jańa tehnologııalarmen mamandandyrylǵan úlken shyǵarmashylyq komanda bolýy kerek. Sondyqtan, anımaııaǵa meılinshe kóp grant bólinip, elimizden bilimdi de bilikti anımatorlar shyqsa, Reseı, Qytaı, Amerıka elderimen tájirıbe almasyp, jańa reforma jasasa degen tilek bar. Osyndaı úlken máseleler oqý oryndarynan bastap sheshimin tabar bolsa, qazaq anımaııasynyń bolashaǵynyń zor bolary haq.
Atalmysh fılmderdiń bolashaǵy qalaı bolmaq? Jaryqqa shyqqan soń kınoteatrlar men otandyq arnalarda kórsetilip, festıvalderde baq synaı ma?
Aldymen kórsetilimge keletin bolsaq, burynǵy suhbattarymda da aıtyp júrgendeı, qazaqtyń kórermenderi otandyq fılmderdi kórýge kóbirek qumartýy kerek. Sondaı-aq, qoǵam «anımaııa tek balalar qaraıtyn nárse» degen kózarastan arylýy kerek. Bul sondaı úlken eńbekti, sheberlikti, tózimdi qajet etetin, mamannyń mamany otyryp jasaıtyn nárse. Óıtkeni alpys mınýttyq fılm jasaý - seksen bes myń sýretti talap etedi. Keı kezde obrazdary kelmeı, sýretterdi qaıtalap salýǵa týra keledi. Durystaǵanyńdy qosqanda, bas aıaǵy júz myńnan asyp ketedi. Aldymen sýrettiń tolyq emes nusqasyn qurastyrý, akterlik qımylmen túrli obrazdar shyǵarý, ony tazalap qaıta salý, boıaý syndy maıda jumystar – asqan shydamdylyqty kerek etedi. Sondyqtan mundaı eńbekti baǵalaý kerek. Buıyrtsa fılmder aıaqtalǵan soń shet eldiń joǵary deńgeıdegi anımaııalyq festıvalderine jiberemiz degen jospar bar. Qazirgi tańda fılmniń daıyndyǵyna qarap, osynda jumys jasap jatqan mamandar, eksperttik keńes, barlyǵy joǵary baǵa berip otyr. Endigi maqsat - fılmdi tolyqqandy aıaqtaý.
Bıyl atalyp ótiletin Qazaq mýltıplıkaııasynyń 50 jyldyǵy qarsańynda qandaı jospar, jańalyqtar bar? «Qazaqstan bizdiń ortaq shańyraǵymyz» atty fılm toptamasy tektes jobalar júzege asady ma?
Ol toptama Assambleıanyń 20 jyldyǵana oraı, tapsyryspen shyqqan bolatyn. Onda túrli ertegilerden toǵyz serııa jasaldy. Qazirgi tańda kógildir ekrannan kórsetilip júr. Al, mýltıplıkaııanyń mereıli 50 jyldyǵyna «Muzbalaq» pen «Kúltegin» tartý bolmaq. Osyndaı aıtýly oqıǵa qarsańynda jumysymyzdyń jemis berýi biz úshin de úlken mártebe.
Al aldymyzda josparlar óte kóp. Halqymyzdyń kóne dastan-jyrlary men batyrlarymyz jaıly ertegilerdi efıge shyǵarsaq degen oıymyz bar. Osy atalǵa oılarymyzǵa sáıkes, óner ordalarynan da júıeli túrde mamandar daıarlansa degen tilegimiz bar. Qazaqfılm jobalary jyl saıyn toqtaýsyz júrip, kerekti tehnıkalar alynyp, myqty mamandar at salysar bolsa, qazaq anımaııasy eshkimnen kem bolmaıdy.
Elbasymyz 2008 jyly «Qazaq anımaııasyn jańǵyrtý kerek» dep úndeý jasaǵannan soń, jańa tehnıkalar alynyp, bólmeler jańartylǵan bolatyn. Sondaı-aq, «Qazaqfılm» AQ sol kezdegi prezıdenti Ermek Amanshaevtyń qoldaýymen biraz jastarǵa múmkindikter berilip, bas-aıaǵy otyzdaı qysqametrli fılmder túsirildi. Endi sol jumystardy jınaqtap, shettegi eldi-mekenderge deıin nasıhattap, qazaq anımaııasy jaıynda mektepterge baryp sabaq ótilse degen josparlar bolǵan. Alaıda, bul is aıaqsyz qaldy.
Osyndaı ıgi bastamalardyń basynda belsendi jastardyń júrgeni ıgi edi. Sondyqtan, biz sekildi stýdentter arasynan volonterlar kerek sııaqty. Buǵan ne deısiz?
Negizinde ózimizdiń kýrstyq, dıplomdyq jumystarymyzdan jasalǵan jınaq bar. Endigi kezekte ózge týyndylardy jınaqtap, qazaq anımaııasynyń jarty ǵasyrlyq ǵumyryn jar salyp jetkizerdeı dısk-kitapsha jaryq kórse degen tilegimiz bar. Bul iske osy saladaǵy yntaly stýdentter jumylsa, biz qoldan kelgen járdemimizdi aıamaımyz.
Jaqynda kórermenge jol tartatyn fılmniń senarııine, avtoryna toqtala ketseńiz?
Muzbalaqtyń negizgi senarıı avtory – Erbol Boranshy bolatyn. Ol nusqa avtorlyqqa bir taban jaqyn bolǵandyqtan, eksperttik keńes ózgeris engizýdi talap etti. Balalarǵa jaqyn bolǵandyqtan, ekshn janrynda bolsyn degen usynys bildirdi. Sonan soń Erbol Boranshy, Adaı Ábildınov, Turdybek Maıdan tórteýmiz senarıı júıesin birge jasadyq. Odan soń dıalogtaryn jazyp, kemshil tustaryn túzep, fılmdi bekittik. Bas keıipkerdiń kóp sóılegeni kóńilimizden shyqpaı, biraz sózderin qysqartylyp, rejısserlik sheshimmen fılm birshama ózgeriske ushyrady.
Al qazir fılm óndiristik kezeńge ótip, anımaııanyń jartysyn aıaqtap qaldyq. Ázirge barshamyzdyń kóńilimizden shyǵyp tur. Árıne, baǵasyn beretin tóreshi – kórermen dep bilemiz.
